prywatyzacja w okresie transformacji.pdf

Społeczna percepcja prywatyzacji w okresie transformacji systemowej w

Polsce

Prywatyzacja gospodarki jako element transformacji systemowej

Rozpoczęta w 1990 roku prywatyzacja polskiej gospodarki nie byłaby możliwa bez

przeobrażeń systemowych, których genezą był kryzys systemu państw realnego socjalizmu.

Przyczyn tego stanu rzeczy upatruje się w wielu istotnych faktach m. in. prymacie polityki

nad ekonomią i pozostałymi dziedzinami życia społecznego. Należy jednak pamiętać, że

złożoność procesu transformacji systemowej polega na tym, że obejmuje on nie tylko sferę

życia gospodarczego, ale również cały obszar życia politycznego jak również sferę społeczną.

Przyjęcie powyższego założenia pozwala wysunąć ogólniejszą konstatację, a mianowicie

transformacja systemowa to przede wszystkim proces zmian świadomości społecznej, którego

głównym wyznacznikiem jest zinterioryzowanie przez przeważającą część społeczeństwa

systemu wartości charakterystycznego dla doktryny neoliberalnej.

Chcąc właściwie określić doniosłość tego procesu należy przedstawić główne tezy

systemowe obu antagonistycznych doktryn tj. socjalizmu oraz neoliberalizmu, które ilustruje

tabela.

TABELA 1. Zestawieni głównych tez systemowych socjalizmu oraz neoliberalizmu

Model socjalizmu

Model neoliberalny (antysocjalistyczny)

 Planowanie

 Mechanizm rynku

 Państwo główną siłą ekonomiczną

 Minimalizacja funkcji państwa

 Państwo opiekuńcze

 Minimum funkcji opiekuńczych

 Państwo dąży do wzrostu produkcji

 Rynek reguluje produkcję

 Bazą systemu ekonomicznego jest

własność państwowa

 Bazą systemu ekonomicznego jest

własność prywatna

Źródło: Bożyk P., 24 kraje Europy Środkowej i Wschodniej, Transformacja, Szkoła Główna Handlowa,

Warszawa 1999.

Proces transformacji systemowej poza zmianą świadomości społecznej oddziałuje

także na system polityczny, który zmierza do przekształcenia w demokrację pluralistyczną,

opierającą się w dużym uproszczeniu na trzech głównych zasadach 1 :

 zasadzie tzw. pluralizmu politycznego tj. dopuszczeniu do legalnej walki o

władzę zróżnicowanych pod względem ideowo-programowym ugrupowań,

 zasadzie wolnej gry sił politycznych tzn. uznaniu, iż walka o władzę powinna

odbywać się na zasadach równorzędności,

 zasadzie rządów alternatywnych, co oznacza utrzymanie legalnej opozycji

krytykującej poczynania ekipy rządzącej oraz zdolnej do ewentualnego jej

wymienienia.

Transformacja systemu politycznego nie byłaby jednak możliwa bez zmian w

systemie ekonomicznym. Celem prywatyzacji w trakcie realizowania transformacji

systemowej jest odejście od doktrynalnie pojmowanego w realnym socjalizmie monopolu

własności państwowej. Należy jednak pamiętać, że gospodarka rynkowa nie wymaga

bezwzględnego wdrożenia nowego monopolu w postaci własności prywatnej. Tym samym w

transformujących się gospodarkach istnieje możliwość funkcjonowania różnych form

własności, zaś o sukcesach na rynku decyduje przede wszystkim sprawność zarządcza kadry

menedżerskiej.

Transformacja systemu ekonomicznego w Polsce

Podstawowym efektem transformacji systemu ekonomicznego jest zmiana struktury

gospodarki, która sprowadza się przede wszystkim do jej denacjonalizacji, czyli alokacji

majątku przedsiębiorstw państwowych do prywatnych podmiotów gospodarczych.

Początki koncepcji prywatyzacji polskiej gospodarki sięgają końca lat

siedemdziesiątych 2 . Jako pierwsi potrzebę reformy systemu gospodarczego dostrzegli S.

Kisielewski, J. Korwin – Mikke oraz M. Dzielski. Myślenie w tych kategoriach w

omawianym okresie było zjawiskiem marginalnym zarówno wśród społeczeństwa jak i elit

intelektualnych.

Poglądy dotyczące ograniczenia roli państwa w gospodarce w Polsce zaczęły

przybierać postać konkretnych rozwiązań prawnych dopiero w latach 1980 – 1981 w okresie

Zob. Blok Z., Transformacja systemowa w Polsce, Wydawnictwo Adam Marszałek, Poznań Toruń 1993, s. 12.

Zob. Bałtowski M., Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych w Polsce, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2002.

tzw. „pierwszej Solidarności”. Elity gospodarcze związku nie formułując w zasadzie

postulatów prywatyzacyjnych stawiały żądania, które miały na celu zmniejszyć zakres

centralistycznego zarządzania gospodarką oraz doprowadzić do częściowego uspołecznienia

własności i rozszerzenia partycypacji pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Był to

oczywiście krok naprzód, pomimo, że żądania te miały być realizowane w ramach systemu

realnego socjalizmu. Poglądy głoszone przez ekonomistów „Solidarności” znalazły zwoje

odzwierciedlenie w dwóch ustawach z 25 września 1981 roku o przedsiębiorstwach

państwowych oraz samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego 3 . Ustawy te w praktyce

na dziesięć lat określiły kierunki ewolucji systemu polskich przedsiębiorstw państwowych.

Ewolucję koncepcji dotyczących przekształceń własnościowych polskich

przedsiębiorstw, a co za tym idzie prywatyzacji polskiej gospodarki można podzielić na kilka

etapów:

Lata siedemdziesiąte

 Etap I - Początki koncepcji prywatyzacji polskiej gospodarki.

Lata osiemdziesiąte

 Etap II - Ograniczenie roli państwa w gospodarce, pierwszy krok ku

prywatyzacji (przyjęcie ustaw o przedsiębiorstwach państwowych oraz

samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego).

 Etap III - Prywatyzacja nomenklaturowa.

 Etap IV – Nowy porządek gospodarczy (przyjęcie ustawy o działalności

gospodarczej).

 Etap V – Prywatyzacja w trakcie obrad „okrągłego stołu”.

 Etap VI – Opracowanie pierwszego planu prywatyzacji (plan tzw. grupy

Beksiaka).

Lata dziewięćdziesiąte

 Etap VII – Przyjęcie ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

 Etap VIII – Przyjęcie ustawy o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych.

 Etap IX – Przyjęcie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw

państwowych.

Analizując transformację systemu ekonomicznego w Polsce należy zwrócić uwagę na

szereg wskaźników m.in.: udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB, liczbę zatrudnionych

w sektorze prywatnym czy liczbę i wielkość prywatnych podmiotów gospodarczych.

Wskaźniki te są bowiem miarą postępu prywatyzacji. Według oficjalnych danych, już w 1997

Zob. Dz. U. nr 24, poz. 122 i poz. 123.

roku udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB wyniósł 60,0% 4 . W latach 1990 – 2006

odnotowano również bardzo znaczący spadek liczby zarejestrowanych przedsiębiorstw

państwowych z 8453 przedsiębiorstw będących w domenie państwa, które funkcjonowały w

dniu 31 grudnia 1990 roku do 31 grudnia 2006 roku zostało sprywatyzowanych 68,0% (5747)

w tym: 1587 przedsiębiorstw państwowych skomercjalizowano, 2263 objęto programem

prywatyzacji bezpośredniej, a 1897 zlikwidowano w trybie art. 19 ustawy o

przedsiębiorstwach państwowych 5 .

Transformacja polskiej gospodarki w dużej mierze ma charakter żywiołowy, której

jedynym wyznacznikiem jest minimalizacja roli państwa i jego wpływu na gospodarkę, tym

samym monopol własności państwowej charakterystyczny dla państwa realnego socjalizmu

próbuje się zastępować dominującą własnością prywatną. Zaistniała sytuacja jest efektem

braku precyzyjnie zdefiniowanej koncepcji transformacji systemowej, która w sposób jasny

określałaby cele transformacji oraz środki i mechanizmy niezbędne do jej realizacji. Dzięki

transparentnej koncepcji transformacji systemowej społeczeństwo miałoby jasną wizję, jakie

zmiany nastąpią, w imię czego oraz jak będą wdrażane. Tymczasem brak jednolitej koncepcji

dotyczącej transformacji systemowej zastąpiono tezą o przechodzeniu od socjalizmu do

kapitalizmu, co było efektem upowszechnienia się w sferze ideologii myślenia o wyłącznie

dwóch odmiennych modelach tj. socjalizmie oraz liberalizmie. Przyjęcie powyższej tezy

spowodowało, że sposób patrzenia na transformację gospodarczą jest bardzo uproszczony,

ponieważ wypełnia go tylko jedno działanie, a mianowicie prywatyzacja. Uzasadnienia

podjętych działań prywatyzacyjnych mających na celu zmianę struktury własności, która była

pochodną dominującej roli państwa w gospodarce szukano odwołując się do teorii praw

własności. Teoria praw własności sformułowana przez S. Pejovicha 6 , A. Alchiana 7 oraz H.

Demsetza 8 wskazuje, że brak tego typu praw do określonych zasobów na poziomie

indywidualnym powoduje patologiczne formy ich wykorzystania, które przejawiają się niską

efektywnością i marnotrawstwem. Tym samym eksploatacja przez jednostki określonego

Zob. Gardawski J., Gilejko L., Towalski R., Oceny i oczekiwania różnych grup społecznych wobec polityki

właścicielskiej Skarbu Państwa, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999.

Zob. Przebieg procesów przekształceń własnościowych wg stanu na dzień 31 grudnia 2006 roku , Ministerstwo

Skarbu Państwa, Warszawa 2006.

Zob. Pejovich S., Economic Analysis of lnstitutions and Systems, Dordrecht, Kluver Academic Publishers,

1995.

Zob. Alchian A. A., Property Rights [w:] The New Palgrave: A Dictionary of Economics , London The

Macmillan Press Limited, 1987, vol. 3.

Zob. Alchian A. A., Demsetz H., The Property Right Paradigm, The Journal of Economic History, 1973, vol.

33, No 1.

rodzaju dobra bez prawa własności prowadzi do maksymalizacji korzyści indywidualnych bez

względu na skutki i koszty społeczne, co z kolei negatywnie wpływa na zamierzenia

inwestycyjne, bez których niemożliwy jest prawidłowy rozwój gospodarki. Tego typu

sytuacja występowała w gospodarce realnego socjalizmu.

Podobna redukcja ma miejsce w przypadku dwóch pozostałych obszarów

transformacji systemowej tj. sfery instytucjonalno-prawnej, w ramach której dokonywany jest

wybór pomiędzy parlamentarnym, a prezydialnym typem rządów oraz sfery społecznej, która

określa model społeczeństwa przez pluralistyczne lub korporacyjne struktury.

Uwarunkowania dotyczące społecznego postrzegania prywatyzacji polskiej gospodarki

Prywatyzacja poza zmianą struktury własności gospodarki silnie oddziałuje na szereg

zjawisk i procesów makroekonomicznych takich jak tempo wzrostu gospodarczego,

dynamika nakładów inwestycyjnych, saldo obrotów na rachunku bieżącym bilansu

płatniczego Polski czy wysokość bezrobocia. Wymienione zjawiska i procesy wpływają na

sytuację materialną polskich gospodarstw domowych, a tym samym pośrednio oddziałują na

postrzeganie procesu transformacji systemu gospodarczego. Aspekt ekonomiczny

prywatyzacji sektora publicznego jest zatem ściśle powiązany ze społecznym. Z jednej strony

patrząc na prywatyzację można mówić o korzyściach tego procesu w wymiarze

pragmatycznym czy ekonomicznym 9 , które przejawiają się m.in. w zmniejszaniu roli państwa

w gospodarce, a tym samym zmniejszaniu wydatków rządowych, zwiększaniu dochodów

rządowych z tytułu sprzedaży przedsiębiorstw oraz uzyskiwanych następnie podatków,

wzroście efektywności przedsiębiorstw czy podnoszeniu jakości dobór i usług. Z drugiej zaś

strony prywatyzacja pociąga za sobą szereg skutków społecznych. Do najbardziej istotnych z

nich należą takie zjawiska jak zmiana struktury zatrudnienia, wzrost znaczenia systemów

uzależniających wysokość wynagrodzeń od wyników pracy oraz od „bardziej elastycznych

warunków pracy” 10 (ograniczenie gwarancji stałego zatrudnienia, ograniczenie roli związków

zawodowych we współdecydowaniu o przedsiębiorstwie, zmniejszenie zakresu świadczeń,

wydłużenie czasu pracy), zmiany w podziale dochodów, czy wreszcie zjawisko najbardziej

dotkliwe społecznie tj. bezrobocie.

Zob. Savas E. S., Prywatyzacja. Klucz do lepszego rządzenia, Warszawa 1992, s. 333-334.

Gupta S., Schiller C., Ma H., Privatization, Social Impact, and Social Safety Nets , IMF Working Paper No.

WP/99/68, May 1999.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: