Kszta-towanie_Integracji_Sensorycznej.doc

Kształtowanie Integracji Sensorycznej

Procesy zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym mają znaczenie dla wszelkich zachowań człowieka.

TEORIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ została zapoczątkowana przez Dr. A. Jean Ayres, która zainteresowała się tym, w jaki sposób procesy integracji sensorycznej oraz zaburzenia planowania ruchu wpływają na codzienne życie: Teoria ta była doskonalona i rozbudowywana w miarę przeprowadzanych badań przez samą Dr. Ayres jak i inne osoby. Korzystano również z literatury z zakresu neuropsychologii, neurologii, fizjologii, rozwoju dziecka oraz psychologii.

POJECIE INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Wszystkie informacje odbierane ze świata docierają do nas poprzez zmysły. Zwykle nie jesteśmy świadomi zachodzących procesów, gdyż odbywają się one w obrębie ośrodkowego układu nerwowego na poziomie podświadomości.

Wszyscy jesteśmy świadomi występowania i działania zmysłu smaku, węchu, wzroku oraz słuchu. Ale większość z nas nie zdaje sobie sprawy, że nasz układ nerwowy odbiera i rejestruje informacje płynące z dotyku, ruchu, siły grawitacji oraz pozycji ciała.

Tak jak oczy rejestrują informacje wzrokowe i przekazują je do mózgu w celu ich zinterpretowania, tak wszystkie pozostałe zmysły posiadają receptory odbierające bodźce i przekazujące je do mózgu. Komórki znajdujące się w skórze przekazują informacje dotyczące lekkiego dotyku, bólu, temperatury oraz nacisku. Struktury w uchu wewnętrznym rejestrują ruch oraz zmiany pozycji głowy. Odpowiednie struktury mięśni, stawów oraz więzadeł warunkują świadomość pozycji ciała

Mimo że zmysły dotyku, ruchu oraz pozycji ciała są nam mniej znane, mają kluczowe znaczenie w naszym codziennym funkcjonowaniu. Na przykład dotyk umożliwia nam znalezienie latarki w szufladzie przy awarii oświetlenia Wrażenia dotykowe są również bardzo ważne w chronieniu nas przed niebezpieczeństwem na przykład, cofnięcie ręki po dotknięciu gorącej kuchenki.

Układ przedsionkowy reaguje na ruchy ciała w przestrzeni oraz zmianę pozycji głowy. To z kolei automatycznie koordynuje ruchy oczu, głowy i ciała. Jeżeli zmysł przedsionkowy nie będzie funkcjonował prawidłowo to np. uczeń nie będzie w stanie spojrzeć na tablicę a następnie na zeszyt bez gubienia miejsca zapisywania.

*

Utrudnione znacznie będzie chodzenie po kamienistej drodze bez przewracania się lub wystarczająco długie stanie na jednej nodze umożliwiające kopnięcie piłki. Ten sam zmysł przedsionkowy odpowiada za utrzymanie napięcia mięśniowego, skoordynowaniu ruchów obydwu stron ciała oraz utrzymaniu prosto głowy przeciwko sile grawitacji. System przedsionkowy może być traktowany jak podstawa dla orientacji ciała w stosunku do otoczenia.

Ściśle związany ze zmysłem przedsionkowym jest zmysł czucia proprioceptywnego, dzięki któremu mamy świadomość pozycji ciała. To dzięki propriocepcji można wykonywać precyzyjne ruchy rąk lub nóg bez konieczności ciągłego ich obserwowania. Prawidłowo funkcjonujące czucie proprioceptywne powoduje, że pozycja naszego ciała jest automatycznie dostosowywana i chroni przed spadnięciem z krzesła.

Czucie proprioceptywne umożliwia również precyzyjną manipulację takimi przedmiotami jak: długopis, guziki, łyżka, grzebień itp. Dzięki propriocepcji jesteśmy w stanie płynnie zejść z krawężnika i wykonać płynnie następny krok na ziemi.

Zmysł dotyku, zmysł przedsionkowy oraz proprioceptywny zaczynają funkcjonować w bardzo wczesnym etapie życia nawet podczas życia płodowego. Działania tych podstawowych zmysłów są ściśle ze sobą powiązane i w trakcie rozwoju tworzą połączenia z innymi zmysłami w obrębie mózgu. To wzajemne na siebie oddziaływanie różnych zmysłów jest złożone i niezbędne do prawidłowej interpretacji sytuacji i wykonanie odpowiedniej reakcji.

Ten proces celowej organizacji zmysłów nosi nazwę INTEGRACJI SENSORYCZNEJ.

Integracja sensoryczna nie tylko umożliwia nam odpowiednie zareagowanie na odbierane wrażenia sensoryczne ale również kieruje naszymi reakcjami na otoczenie. Na przykład, planowanie ruchu (praksja) jest ważną umiejętnością, która zależy od efektywnego procesu integracji sensorycznej. W proces planowania ruchu wchodzą: pomysł/wyobrażenie tego, co chce się zrobić, zaplanowanie ruchu/aktywności oraz wykonanie ruchu/aktywności.

Planowanie nowych aktywności jest możliwe dzięki zdobytym wcześniej doświadczeniom oraz towarzyszącym im wrażeniom sensorycznym. Wrażenia dotykowe, przedsionkowe oraz proprioceptywne są szczególnie ważne w dostarczaniu informacji dotyczących ruchów ciała i tego, w jaki sposób mogą być one wykorzystane do oddziaływania na otoczenie.

Przy prawidłowym planowaniu ruchu jesteśmy w stanie poradzić sobie z nowym zadaniem organizując nową aktywność. Na przykład, dziecko potrafi wejść i zejść z nowego typu rowerka bez pomocy i podpowiedzi. Planowanie ruchu wymaga świadomej koncentracji na zadaniu wykorzystując jednocześnie zgromadzone wcześniej bez świadomości wrażenia sensoryczne.

Pomocny w zrozumieniu rozwoju procesów integracji sensorycznej jest przedstawiony poniżej model poziomów SI wg Yiolet F.Maas (na podstawie J.Ayres).

Poziom I:

Rozwój percepcji wrażeń: dotykowych, proprioceptywnych, przedsionkowych, wzrokowych i słuchowych Poziom II:

Planowanie ruchu - duża motoryka Integracja dwóch stron ciała

Poziom ni:

Bardziej precyzyjna/różnicująca percepcja wrażeń dotykowych, wzrokowych,

Planowanie-mała motoryka,

Rozwój lateralizacji kinestetycznych i percepcji przestrzeni

Poziom IV:

Czytanie, pisanie, liczenie, myślenie koncepcyjne Schemat ciała

W przypadku większości dzieci proces integracji sensorycznej rozwija się w sposób naturalny w wyniku typowych aktywności dla wieku dziecięcego. Planowanie ruchu jest naturalnym efektem tego procesu, podobnie jak umiejętność wykonywania reakcji adaptacyjnych na bodźce sensoryczne. Niestety u niektórych dzieci integracja sensoryczna nie rozwija się w wystarczającym stopniu. W takich przypadkach mogą pojawić się problemy w nauce, rozwoju lub problemy z zachowaniem.

OBJAWY DYSFUNKCJI INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Nie u wszystkich dzieci przyczyną problemów w nauce, rozwoju lub zachowania jest zaburzona integracja sensoryczna. Są jednak wyraźne czynniki wskazujące na dysfunkcje integracji sensorycznej. Poniżej przedstawione są najważniejsze z nich:

Nadmierna wrażliwość na bodźce dotykowe, wzrokowe, słuchowe oraz ruch.

Nadwrażliwość może się objawiać takimi zaburzeniami zachowania jak: rozdrażnienie, wycofywanie się w wyniku dotknięcia unikanie określonych rodzajów ubrań lub jedzenia, rozpraszalność lub lęk podczas zwykłych zabaw ruchowych np. na placu zabaw.

Zbyt mała wrażliwość/reaktywność na stymulacje sensoryczna.

W przeciwieństwie do dziecka z nadwrażliwością, dziecko ze zbyt słabą reaktywnością może poszukiwać intensywnych wrażeń sensorycznych takich jak celowe uderzanie ciałem o przedmioty lub intensywne kręcenie się wokół_własnej osi._Dziecko może ignorować ból czy być nieświadome zmian pozycji ciała

Zachowania niektórych dzieci zmieniają się drastycznie od nadwrażliwości do zbyt słabej reaktywności /podwrażliwości/.

Zbyt wysoki lub niski poziom aktywności ruchowej.

Dziecko może być ciągle w ruchu lub wolno się uaktywniać i męczyć się szybko. U niektórych dzieci poziom aktywności może się zmieniać od jednego ekstremum do drugiego.

Trudności z koncentracją, impulsywność Problemy z koordynacją

Problemy te mogą dotyczyć umiejętności z zakresu dużej lub małej motoryki. Niektóre dzieci będą miały słabą równowagę, inne natomiast będą miały olbrzymie trudności z nauczeniem się nowej czynności wymagającej koordynacj ruchowej

Opóźnienie rozwoju mowy, rozwoju ruchowego oraz trudności w nauce.

Objawy te mogą być widoczne w wieku przedszkolnym razem z innymi objawami dysfunkcji integracji sensorycznej. U niektórych dzieci w wieku szkolnym mogą występować problemy w nauce mimo normalnego poziomu inteligencji.

Słaba organizacja zachowania.

Dziecko może być impulsywne lub może łatwo się rozpraszać i okazywać brak planowania przed wykonaniem jakiegoś zadania. Niektóre dzieci mogą mieć problemy z przystosowaniem się do nowej sytuacji. Inne mogą reagować agresywnie, wycofywać się lub być sfrustrowane kiedy poniosą porażkę.

Niskie poczucie własnej wartości.

Czasami dziecko, które ma wspomniane problemy nie czuje się dobrze. Mądre dziecko z tymi problemami może wiedzieć, że niektóre rzeczy jest mu trudniej wykonać niż innym dzieciom, ale może nie wiedzieć dlaczego. Takie dziecko może być odbierane jako leniwe, znudzone, bez motywacji. Niektóre dzieci same znajdują sposoby na uniknięcie trudnych i krępujących/kłopotliwych zadań. W takiej sytuacji dziecko może być odbierane jako uparte i sprawiające kłopoty. Nie znając przyczyny takiego zachowania rodzice i dzieci mogą się obwiniać. Sytuacja tak sprzyja rozwojowi napięcie w rodzinie, niskiemu poczuciu wartości oraz poczuciu bezsilności.

Dziecko z zaburzeniami integracji sensorycznej prezentuje więcej niż jedno z powyższych objawów. Jeśli podejrzewacie Państwo, że wasze dziecko pasuje do tego obrazu, to powinno ono być poddane badaniu przez wykwalifikowanego terapeutę integracji sensorycznej. Wyniki takiego badania wykażą czy proces integracji sensorycznej jest zaburzony czy nie oraz przedstawi obszary, w jakich te problemy występują.

Badanie składa się ze standaryzowanych testów oraz usystematyzowanej obserwacji reakcji dziecka na stymulację sensoryczną, obserwację postawy, równowagi, koordynacji oraz ruchów gałek ocznych. Terapeuta Integracji Sensorycznej może dodatkowo przeprowadzić obserwację swobodnej zabawy dziecka i może poprosić o informacje dotyczące dotychczasowego rozwoju dziecka oraz jego typowych zachowań. Całkowite badanie trwać może od 1,5 do 3 godzin. Po przeprowadzonym badaniu zostaniecie Państwo poinformowani o jego wynikach.

Do badania większości dzieci wykorzystywane są Pohidniowo-Kalifornijskie Testy Integracji Sensorycznej. Oceniają one funkcjonowanie dziecka w takich sferach jak:

percepcja wzrokowa

przetwarzanie wrażeń somatosensorycznych (dotyk i propriocepcja) przetwarzanie wrażeń przedsionkowych koordynacja oko-ręka planowanie ruchu czyli praksja

W przypadku dzieci z wyraźnymi/typowymi zaburzeniami integracji sensorycznej wskazana jest terapia integracji sensorycznej. W przypadku dzieci, u których wyniki badania wskazują w sposób niejednoznaczny na dysfunkcje integracji sensorycznej, zalecona może zostać „próbna" terapia mająca na celu określenie czy dziecko skutecznie zareaguje na ten rodzaj interwencji czy nie. W przypadku innych dzieci okazać się może, że potrzebują one innego rodzaju pomocy.

Należy pamiętać, że zaburzenia integracji sensorycznej tzw. zaburzenia przetwarzania sensorycznego to nie tylko problem dzieci. Z zaburzeń tych się nie wyrasta. Wiele osób dorosłych w wieku dziecięcym mogło prezentować zachowania charakterystyczne dla dysfunkcji SI a w życiu dorosłym deficyty te nadal mogą zaburzać funkcjonowanie, relacje z innymi ludźmi oraz powodować trudności w życiu zawodowym.

Osoba przeprowadzająca badania a następnie terapię powinna być wykwalifikowanym terapeutą Integracji Sensorycznej /najlepiej fizjoterapeutą jako podstawowym wykształceniem/.

Podczas terapii dziecko będzie zachęcane i kierowane do wykonywania aktywności, które będą wyzwalać i prowokować odpowiednie, skuteczne reakcje na bodźce sensoryczne. W trakcie zajęć wykonywane będą

odpowiednie dla Państwa dziecka aktywności dostarczające stymulacji przedsionkowej, proprioceptywnej oraz dotykowej. Stopień trudności tych aktywności będzie stopniowo wzrastać tak, aby wymagać od dziecka bardziej zorganizowanych i zaawansowanych reakcji. W trakcie terapii preferowane są ukierunkowane zabawy i aktywności swobodnie wykonywane przez dzieci, wyzwalające automatyczne reakcje sensoryczne, aniżeli instruowane, narzucone i ćwiczone konkretne reakcje na bodźce.

Ćwiczenie konkretnych umiejętności nie jest zwykle celem terapii Integracji Sensorycznej. Dziecko w większości nie będzie ćwiczyło takich czynności jak: chodzenie po równoważni, łapanie piłki, pisanie długopisem, podskoki na jednej nodze.

Stosowane raczej będą aktywności rozwijające podstawowe umiejętności, które umożliwią dziecku nauczenie się efektywne powyższych czynności /np. łapania piłki/. W niektórych jednak sytuacjach dziecko może być poddane ćwiczeniom konkretnych czynności ruchowych. Może to mieć miejsce w przypadku dzieci, u których wyćwiczenie takich umiejętności jest kluczowe dla rozwoju jego poczucia wartości oraz stosunków z rówieśnikami.

Wskazane mogą być dodatkowe zajęcia ruchowe, które są niezmiernie ważne ale nie są równoznaczne z aktywnościami z zakresu Integracji Sensorycznej.

Ważnym aspektem terapii Integracji Sensorycznej jest motywacja dziecka. Gra ona ważną rolę przy doborze ćwiczeń. Większość dzieci poszukuje i domaga się tych aktywności, które są dla nich najbardziej wskazane na danym etapie rozwoju. Stanowi to dla terapeuty ważną informację dotyczącą zainteresowania i motywacji dziecka. Czynniki te brane są pod uwagę przy doborze aktywności.

Niektórym dzieciom terapeuta pozostawi wiele swobody przy wyborze zabaw i ćwiczeń. Innym dzieciom, które mają trudności z wybraniem odpowiedniej aktywności terapeuta zaproponuje dużą ilość zabaw przez siebie wyselekcjonowanych. Nawet w takiej sytuacji dziecko będzie zachęcane do czynnego udziału w zabawie.

Rzadko się zdarza, aby dziecko było tylko biernym uczestnikiem stymulacji, ponieważ aktywny udział i eksploracja umożliwia dziecku bardziej dojrzałe i lepiej zorganizowane przetwarzanie informacji sensorycznych.

Terapia Integracji Sensorycznej jest zazwyczaj dla dziecka przyjemnością. Otoczenie terapeutyczne jest wyposażone w różnorodny sprzęt taki jak: zjeżdżalnie, platformy do huśtania, liny do wspinania, koła do wskakiwania, trapezy do huśtania.

Dla dziecka terapia jest zabawą i może taką wydawać się dorosłym. Ale jest to jednocześnie ciężka praca, bo pod kierunkiem wykwalifikowanego terapeuty dziecko jest w stanie osiągnąć sukces, który prawdopodobnie byłby niemożliwy w całkowicie spontanicznej zabawie.

Faktem jest, że wiele dzieci z problemami Integracji Sensorycznej nie potrafi bez pomocy bawić się efektywnie i w sposób zorganizowany. Tworzenie atmosfery zabawy nie służy jedynie przyjemności. W takiej atmosferze dziecko jest bardziej zaangażowane w aktywności i robi większe i szybsze postępy niż dziecko niezaangażowane.

W większości dzieci bardzo chętnie uczestniczą w terapii i z niecierpliwością na nią oczekują. Jednak nie każde spotkanie terapeutyczne jest tak samo efektywne - wszystkie dzieci miewają trudniejsze dni.

Należy pamiętać, że niektóre zaburzenia utrudniają dziecku zabawę z wykorzystaniem sprzętu i powodują, że zabawy przyjemne dla większości dzieci dla niego takimi nie są. Dlatego też, dla niektórych dzieci początki terapii mogą być trudne. Doświadczony terapeuta będzie wiedział, w jaki sposób zachęcić i sprowokować dziecko do zabawy. Ponadto w początkowym etapie terapii może poprosić rodziców o pomoc w zaangażowaniu dziecka.

Jeżeli efekty terapii są pozytywne, dziecko jest w stanie w sposób bardziej efektywny automatycznie przetwarzać i wykorzystywać skomplikowane informacje sensoryczne. Ma to swoje odbicie w życiu codziennym dziecka. Poprawa koordynacji ruchowej ma swoje odbicie w możliwości i jakości wykonywania trudniejszych aktywności ruchowych z zakresu dużej i małej motoryki.

W przypadku dziecka prezentującego początkowo objawy nadwrażliwości lub słabej reaktywności na bodźce sensoryczne, bardziej prawidłowe reakcje mogą prowadzić do pozytywnych zmian w zachowaniu, poprawy stosunków z rówieśnikami oraz zwiększonego poczucia własnej wartości.

W miarę poprawy efektywnego funkcjonowania układu nerwowego niektóre dzieci będą osiągały postępy w rozwoju mowy, inne w umiejętnościach szkolnych. Bardzo często rodzice stwierdzają, że ich dziecko jest lepiej zorganizowane, skoncentrowane, pewniejsze siebie i łatwiejsze we współżyciu.

W trakcie terapii postępy dziecka będą monitorowane poprzez wykonywanie różnego rodzaju testów, jak również poprzez obserwację zmian zachowania. Zwykle badania kontrolne wykonywane są co 3-6 miesięcy. Terapia zwykle trwa od l roku do 2 lat Zależy to od stopnia nasilenia i rodzaju zaburzeń oraz tempa czynionych postępów.

Zdarza się, że niektóre dzieci odnoszą korzyści z wieloletniej terapii przeprowadzanej interwałowo tzn. uczestniczą w terapii przez okres 6-9 miesięcy i po na przykład rocznej przerwie znowu podejmują terapię. Najczęściej sesje terapeutyczne odbywają się 1-2 razy w tygodniu i trwają 45 - 60 minut w zależności od możliwości terapeuty/ośrodka oraz od potrzeb dziecka.

Najważniejsze zasady

W doborze zabaw pomocne będzie poznanie poniżej przedstawionych najważniejszych zasad w procesie wspomagania rozwoju integracji sensorycznej.

Dotyk i ruch są niemniej ważne niż wzrok i słuch, jeśli nie ważniejsze, w poznawaniu przez niemowlę świata. W późniejszym okresie najważniejsze w dla rozwoju stają się wzrok i słuch. Nie oznacza to, że w okresie niemowlęcym należy ograniczać wzrok i słuch, lecz że dotyk i ruch nie powinny być zaniedbywane. Na przykład, czasami rodzice mając dobre chęci ustawiają fotelik z dzieckiem blisko zgromadzonych członków rodziny, tak by mogło ich widzieć i słyszeć. Zamiast tego mogliby trzymać dziecko na rękach, bujając je lub nosząc.

Kontakt fizyczny jest szczególnie ważny nie tylko ze względu na doznania sensoryczne ale również na rozwój więzi emocjonalnej z rodzicami. Innym istotnym aspektem jest umieszczanie niemowlęcia w zróżnicowanych pozycjach. Ponieważ dzieci często przebywają w szpitalu leżąc jedynie na plecach, to rodzice układają je tylko w tej pozycji w domu. Należy pamiętać, że dziecko w każdej pozycji doświadcza innych wrażeń. Tak więc leżenie na brzuchu, leżenie na plecach czy boku dostarcza odrębnych doznań sensorycznych.

Stwarzając dziecku możliwości przebywania w różnych pozycjach podczas snu, zabawy i noszenia pomaga dziecku w rozwoju odczuwania ruchu, grawitacji oraz kontroli ciała.

Dla niektórych dzieci lekki dotyk może być irytujący. Silniejszy dotyk, ucisk ma efekt bardziej wyciszający, uspokajający. Lekki, łaskoczący rodzaj dotyku prowokuje reakcje obronne u niektórych dzieci. Mimo, że lekki dotyk może być przyjemny dla niektórych dzieci, to częściej wywołuje negatywne reakcje niż mocne głaskanie, nawet z naciskiem. Dlatego też przytulanie jest bardziej uspokajające niż łaskotanie.

W obrębie dłoni, twarzy oraz stóp znajduje się największa ilość receptorów czuciowych i dlatego te części ciała najlepiej rozróżniają kształt, rozmiar, fakturę oraz temperaturę. Okolice te mogą są zazwyczaj najbardziej wrażliwe. Z tego powodu lekki dotyk może wywoływać szczególną irytację. Na przykład dziecko może lubić głaskanie pleców a nie tolerować mycia twarzy.

Dzieci często poszukują takich rodzajów stymulacji sensorycznej, których potrzebuje ich układ nerwowy. W sytuacji, gdy wydaje się, że dziecko domaga się pewnych bodźców czy to dotykowych, dźwiękowych, zapachowych czy wrażeń ruchowych, może być to wskazówką, że tego rodzaju doznań potrzebuje. Jeżeli dziecko poszukuje wielu wrażeń ruchowych, dotykowych, wzrokowych, dźwiękowych, ucisku czy wibracji, należy spróbować mu je dostarczyć w zwykłej, codziennej zabawie.

I tak, jeśli dziecko domaga się silnego przytulania, uścisków, można spróbować bawić się w zabawy typu: przeciąganie liny, turlanie, chowanie się pod dużymi kołdrami, materacami, czyli wszystkie zabawy dostarczające wielu wrażeń proprioceptywnych. Zawsze należy pamiętać, aby obserwować reakcje dziecka i zachować ostrożność, aby nie zinterpretować jego potrzeb sensorycznych, jako prób domagania się uwagi czy manipulacji.

Należy brać pod uwagę trudność niektórych dzieci, jaką stwarza im przetwarzanie wrażeń sensorycznych. Dziecko z dobrą równowagą będzie w stanie jednocześnie bujać się i swobodnie rozmawiać. Dziecko, które boi się ruchu będzie musiało całkowicie skoncentrować się na utrzymaniu równowagi i nie będzie mogło w tym czasie prowadzić rozmowy. Trzeba pamiętać, że jedne dzieci nie przetwarzają informacji sensorycznej w sposób tak automatycznych jak inne.

Bodźce sensoryczne stanowią ogromną siłę. Mogą podnieść poziom gotowości oraz aktywności lub wręcz przeciwnie, mogą działać uspokajająco, wyciszające. Stymulacja sensoryczna może mieć dramatyczny skutek szczególnie w przypadku małych dzieci. Dlatego przy każdej nowej aktywności należy obserwować efekt bezpośredni jak i oddalony w czasie. Nowe wrażenia sensoryczne mogą wpływać na sen, jedzenie, oddawanie moczu i stolca oraz powodować dezorganizację zachowania. Najrozsądniejszą zasadą, którą można się kierować jest to, aby nie próbować niczego, co wykracza poza zakres naturalnej zabawy.

Mózg reaguje inaczej na aktywne działanie, reakcje i zachowanie niż na bierne aktywności. Aktywne zaangażowanie wymaga od dziecka zainicjowania, zaplanowania oraz wykonania aktywności lub dynamicznego zareagowania na nią. Bierna aktywność może dostarczać wrażeń lub ruchu, ale niekoniecznie wymaga reakcji. Aktywne zaangażowanie stwarza najlepsze warunki do zmian zachodzących w mózgu a prowadzących do rozwoju, uczenia się oraz lepszej organizacji zachowania. Kiedy dziecko jest zaangażowane ma większą kontrolę nad sytuacją. Natomiast podczas biernej aktywności dziecko może nie być w stanie okazać oznak dyskomfortu, strachu. Dlatego też planując nowe wrażenia sensoryczne najlepiej podkreślać aktywny udział dziecka.

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA A STARZENIE SIĘ OSOBNIKA I POPULACJI

...