Chorał gregoriański.pdf

CHORAŁ GREGORIAŃSKI

H ISTORIA

Edykt Mediolański cesarza Konstantyna w 313 r. proklamował swobodę religii chrześcijańskiej. Po latach

prześladowań rozpoczęła się chrystianizacja imperium rzymskiego, budowa kościołów, zakładanie klasztorów.

Łacina stała się językiem oficjalnym Kościoła Zachodniego, również w muzyce liturgicznej. Od V do VII wieku

,oprócz śpiewów łacińskich praktykowanych w Rzymie, do muzyki kościelnej przenikały lokalne dialekty i

maniery wokalne we Francji (śpiew galijski), Hiszpanii (śpiew mozarabski), w Mediolanie (śpiew ambrozjański).

Śpiewy te, objęte wspólna nazwa cantus planus, znacznie się różniły. W VII w. Pepin Mały i jego syn Karol

Wielki próbowali narzucić całemu cesarstwu wzory śpiewu rzymskiego i usunąć dialekty regionalne.

Przypisywana papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu inicjatywa wyselekcjonowania tradycyjnych śpiewów i

ustalenia ich pierwotnej formy trwała dłużej niż jego pontyfikat (590-604)- do VII w.

Ta, zaaprobowana przez Kościół Rzymsko-Katolicki, kolekcja, nazwana śpiewem rzymskim (cantus romanus), a

później chorałem gregoriańskim, była kopiowana i rozpowszechniana na przełomie VIII i IX w., w X w. dotarła

do Polski. Jednogłosowy chorał gregoriański z łacińskimi tekstami liturgicznymi był śpiewany wyłącznie przez

glosy męskie, co nakazywała ówczesna zasada: "mulier taceat in ecclesia" (kobieta ma milczeć w kościele). Od

IX i X w. melodie chorału gregoriańskiego służyły jako cantus firmus różnym formom kompozycji

wielogłosowych.

Chorał gregoriański, najpierw przekazywany przez tradycje ustna, utrwalono za pomocą notacji neumatycznej,

która nie określała dokładnie wysokości dźwięku.

Udoskonalona w XI wieku ,wprowadzono do pisma nutowego 4 linie zamiast 2 kolorowych

(czerwonej dla dźwięku F, żółtej - dla C). Reformy notacji doprowadziły do różnego odczytywania diatonicznych

melodii chorału gregoriańskiego, opartych na skalach modalnych.

Od XI do XIV w. inicjatywy oczyszczenia i ujednolicenia chorału gregoriańskiego podejmowali cystersi,

dominikanie, karmelici, franciszkanie, benedyktyni i inne zakony. Próby ustalenia średniowiecznej postaci

chorału gregoriańskiego i spory na ten temat zaangażowały później wielu papieży, kompozytorów, badaczy.

Zakończył je oficjalnie Sobór Trydencki (1542-63) i reformy Grzegorza XII (1577), który doprowadził do

wydania w latach 1614-15 ok. 3000 śpiewów chorału gregoriańskiego w 2 zbiorach : Graduale Romanum i

Antiphonale Romanum.

W końcu XIX w. wznowiono badania chorału gregoriańskiego, gdyż wciąż wiele hipotez i polemik sprowokowała

jego rytmika. Wśród specjalistów największe znaczenie zyskali benedyktyni opactwa w Solesmes, którzy

zrekonstruowali średniowieczną wersje chorału gregoriańskiego, zaakceptowana przez papieża Leona XIII i

Piusa X w 1903 r. W 1957 r. przygotowali nowe wydanie Graduału rzymskiego, ostatecznie zatwierdzone przez

Sobór Watykański II zwołany przez papieża Jana XXIII w 1963 r. Dziś powstaje wiele nowych hipotez,

wkradają się nowe interpretacje, lecz w Kościele Katolickim wciąż obowiązuje tradycja solesmiańska

zatwierdzona w 1903 r. oraz ostatecznie podpisana podczas Soboru Watykańskiego II.

O MUZYCE

Jest to muzyka jednogłosowa, wyłącznie wokalna, o nie sprecyzowanych wartościach rytmicznych,

heptatoniczna - to jest wykorzystująca jako materiał dźwiękowy siedem(z grubsza odpowiadających białym

klawiszom dzisiejszych instrumentów klawiszowych) dźwięków w obrębie oktawy, o strukturze tetrachordalnej -

podstawowe zależności miedzy dźwiękami opisywane były według ich położenia w obrębie tetrachordu, grupy

czterech kolejnych dźwięków, zaś na modus (odpowiednik dzisiejszej tonacji) składały się dwa kolejne

tetrachordy. Było osiem modi według, których poszczególne gatunki utworów były podporządkowane w

zbiorach śpiewaków, tzw. tonariach. Wytworzona na użytek tego rodzaju muzyki notacja nosi nazwę notacji

neumatycznej i wywodzi się ze znaków akcentowych.

W procesie rozwoju form chorału zasadnicza role odegrało jego liturgiczne przeznaczenie. Śpiewane części mszy

dzieliły się na Ordinarium Missae :

Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei

oraz na Proporium Missae :

Introitus, Graduale, Alleluia, lub Tractus względnie Sekwencja, Offertorium, Communio.

Z punktu widzenia praktyki wykonawczej wyróżniano miedzy innymi :

responsoria, w których chór odpowiadał soliście, antyfony, z podzielonym odpowiadającym sobie chórem

(przynajmniej pierwotnie), tracti - śpiewy ciągle chóru.

Alleluja przeznaczone było w zasadzie dla ozdobnego śpiewu solowego,

graduale - śpiewane było na sposób melizmatyczny, ozdobny na stopniach (łac. gradi) ambony.

1. HISTORIA CHORAŁU

W średniowieczu śpiew, który związany był z pierwotnym chrześcijaństwem to oczywiście

chorał gregoriański. Pierwszy i jedynie autentyczny śpiew Kościoła Rzymskiego jest śpiewem

monodycznym (jednogłosowym) do łacińskiego tekstu. Oparty był na diatonicznych skalach,

o swobodnym rytmie 2 . Został skodyfikowany za pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego

(590-604) 3 i właśnie od jego imienia przyjęto nazwę chorał gregoriański. Trzeba powiedzieć,

że dzisiaj istnieją dwie hipotezy na temat jego pochodzenia. Część uczonych podtrzymuje

tezę o wkładzie papieża Grzegorza w powstanie i reformę śpiewu, który od jego imienia

przyjął nazwę gregoriański. Młodsza grupa uczonych zarzuca tę hipotezę; są przekonani, że

chorał gregoriański powstał o wiele później i to nie na terenie Rzymu, ale

najprawdopodobniej we Francji. To zdaje się potwierdzać także L. Agustoni, który twierdzi, że

istnieją solidne podstawy, aby twierdzić, iż nastąpiło to między Sekwaną a Renem w VIII

wieku (dawny - starorzymski chorał przekształcił się w chorał gregoriański) 4 . Według

zwolenników tej koncepcji wiązanie chorału gregoriańskiego z Grzegorzem Wielkim, jako

jego twórcą, nie posiada dostatecznego uzasadnienia historycznego. Grzegorz niewątpliwie

był muzycznie wykształcony, niemniej trudno udowodnić, że sam tworzył melodie chorałowe

5 .

Przypisywanie autorstwa jemu właśnie wiąże się z podaniem o życiu Grzegorza, które utrwalił

Jan Diakon (ok. 872) w Vita s. Gregorii 6 . Faktem jest jednak, że Grzegorz Wielki jest tym,

który uporządkował liturgię i śpiew kościelny oraz, że troszczył się o schole liturgiczne 7 .

Warto przytoczyć w tym miejscu fakty: papież Stefan II (752-757) zjawia się w 754 roku na

dworze Peppina 8 - króla Franków, szukając pomocy przeciw Longobardom. Wtedy to rodzi

się słynne hasło - jeden Kościół, jedno państwo, jedna liturgia i jedna kultura. Program ten

podejmuje Karol Wielki 9 - syn Peppina, który w latach 785-790 prosi papieża Hadriana o

Sakramentarz gregoriański - to mogło mieć wpływ na określenie chorału nazwą: gregoriański.

Papież przywozi chorał starorzymski 10 .

Wzmiankę o muzycznej działalności papieża Grzegorza znajdziemy w końcu VIII wieku we

Francji. Za jego czasów stosowano modus archaiczny 11 , a co najwyżej rozpoczął się proces

jego ewolucji przez podwyższanie tenoru i obniżanie finalis 12 . W tym też czasie powstają

największe szkoły chorału gregoriańskiego w Metz oraz Sankt Gallen 13 . Jak trafnie zauważa

Johannes Duft, najważniejszym religijnym i monastycznym zadaniem opactwa Stankt Gallen,

(...) było opus Dei w formie przewidzianej przez regułę. (...) Powstawały rękopisy, a czasami

zdarzały się nawet twórcze dokonania w dziedzinie kościelnego śpiewu 14 .

W najbardziej szczytnym okresie chorału gregoriańskiego 15 powstaje na miejsce zapisu

cheironomicznego 16 zapis diastematyczny 17 , w którym podawano interwały przez

odpowiednio obmyślony porządek neum i kluczy. Utrwalono też melodie na pergaminie.

Dziełem, które omawia problematykę chorału gregoriańskiego jest traktat - pochodzący z

około 1020 roku - Micrologus de disciplina artis musicae Guido z Arezzo (+ ok. 1050 roku) . 18

Opracował on tam liniowy system notacyjny w miejsce dotychczas stosowanego systemu

cheironomicznego, wprowadził klucze do i fa, przekazał system solmizacyjny, nadając

dźwiękom heksachordu nazwy ut re mi fa sol la, wzięte z pierwszych sylab kolejnych

wersetów strofy hymnu nieszpornego na uroczystość św. Jana Chrzciciela. W tym samym

czasie do repertuaru chorałowego wprowadzono nowe formy: tropy i sekwencje. Pierwotnie

tropowano Kyrie później zwyczaj ten przeniesiono na śpiewy liturgiczne. Sekwencje, dzięki

swej prostej zwrotkowej budowie o melodyce głównie sylabicznej, bardzo szybko rozwinęły

się w Europie. Była to poniekąd reakcja szerokich kręgów wiernych na coraz bardziej

rozwijającą się melizmatykę chorału gregoriańskiego, który stawał się śpiewem elitarnym 19 .

Zdobycze teoretyczne, które przyczyniły się do dokładniejszego zapisu melodii i bardziej

wiernego ich przekazu, niestety, jednak nie zdołały osłabić przyczyn, dla których zbliżał się

częściowy upadek chorału gregoriańskiego (polegający na zaniku tradycji rytmicznej oraz

melodycznej). Kopiści, bywali niedbali i w zapisie diastematycznym (diastema - odstęp,

interwał; tzw. odległość) nie uwzględnili oznaczeń rytmiczno-agogicznych, które to

informacje zawierał zapis cheironomiczny (cheir - ręka, nomos - prawo; dyrygent kreśli ręką

w powietrzu przebieg melodii). Te właśnie zaniedbania w zapisie wpłynęły między innymi na

zaznaczający się coraz bardziej upadek świetności chorału gregoriańskiego. Do zaniedbania

chorału gregoriańskiego przyczyniła się wydatnie powstająca muzyka polifoniczna, uznana

przez Kościół za muzykę liturgiczną. Nie zapobiegła temu nawet reforma Bernarda z Clairvaux

w XII wieku 20 . Sobór Trydencki (1545-1563) 21 zarządził reformę ksiąg liturgicznych - wydane

one zostały po zakończeniu Soboru 22 . Ostatecznie dokonał też poprawek w melodiach

gregoriańskich. Również owo ujednolicenie chorałowe miało wyraźny wpływ na odejście w

śpiewie kościelnym od chorału gregoriańskiego. W trydenckich księgach dokonano

poprawek w melodiach, ale to nie ożywiło śpiewu chorału gregoriańskiego.

Papież Grzegorz XIII (+ 1585) zarządził prace rewizyjne antyfonarzy i graduałów, by melodie

oczyścić z tego, co nie ma nic wspólnego z istotą chorału gregoriańskiego 23 . Ostatecznie

wydano tzw. Editio medicea (1614-1615), lecz niestety jako zniekształconą formę chorałową

24 . Ta potrydencka pseudo-reforma - jak nazywa się ją także i dzisiaj - była czynem

niewybaczalnym. Był to, jak słusznie określa Gerard Mizgalski, okres gonitwy za

nowoczesnością muzyczną. Najsmutniejszym powodem tej katastrofy było to, że śpiew

gregoriański wykonywano niedbale, niestylowo, po świecku i okaleczono jego melodie

nieuzasadnionymi dodatkam. 25 . Na całe nieszczęście dla śpiewu chorału gregoriańskiego w

takiej postaci przetrwał on aż do połowy XIX wieku, kiedy to ponownie podjęto trud odnowy

chorału 26 .

W XIX wieku w związku z rozpoczętym ruchem liturgicznym oraz chęcią odnowy liturgii,

zapoczątkowano także odnowę śpiewu liturgicznego. Pojawiły się wówczas dwie tendencje

mające na celu przywrócenie świetności chorału. Jedną reprezentowała szkoła ratyzbońska,

dążąca do przywrócenia praktyki wykonywania chorału w oparciu o wydanie medycejskie,

powołująca się na autorytet G. P. da Palestriny. Nie jest to jednak takie pewne, że Palestrina

brał udział w opracowaniach medycejskich. Może to wynikać tylko z powoływania się na jego

autorytet 27 . Druga tendencja ujawniła się wówczas, gdy w 1851 roku L. Lambillotte wydał

faksymile kodeksu 359 z St. Gallen 28 . Teza wówczas formułowana - zwłaszcza przez

mnichów z Solesmes - mówiła, że autentyczny śpiew gregoriański musi być zgodny z

najstarszymi rękopisami 29 .

2. CHORAŁ W POLSCE

W Polsce chorał gregoriański pojawił się równocześnie z powstaniem miejsc jego

wykonywania. Mowa tutaj oczywiście o katedrach w Poznaniu (968), w Gnieźnie, Wrocławiu,

Krakowie i Kołobrzegu (1000), jak też o ośrodkach monastycznych, jak opactwo

benedyktynów w Tyńcu 30 . Zachowane są z tego czasu do dzisiaj najstarsze zabytki chorału

gregoriańskiego, takie jak Exultet w Sakramentarzu tynieckim z ok. 1060 roku, Pontyfikał

krakowski sprzed 1110 roku, Exultet w Ewangeliarzu płockim z ok. 1130 roku. W XII wieku

pojawił się w Polsce chorał cysterski (Jędrzejów, Ląd, Łekno). Z XIII wieku pochodzą zabytki

chorału franciszkańsko-rzymskiego (Graduał krakowski klarysek, rękopisy starosądeckie,

Graduał płocki). Na przełomie XIII i XIV wieku wyodrębnił się chorał diecezjalny (kalendarz

rzymski z uwzględnieniem świąt lokalnych). Najstarsze wśród zachowanych to: Graduał

wiślicki z ok. 1300 roku oraz Antyfonarz kielecki z 1372 roku. Ponadto rozwijała się twórczość

rodzima - Officia rymowane o św. Wojciechu i św. Stanisławie Wincentego z Kielc (1253 rok),

a także Officia o św. Jadwidze oraz św. Jacku 31 . Ważną rolę w rozwoju chorału

gregoriańskiego w Polsce odegrała Akademia Krakowska, w której już w XV wieku powstała

katedra muzyki (Wacław z Szamotuł, Stanisław Obolec, Stanisław z Olkusza, Jakub Marcin,

Jan z Szydłowa). W XVI wieku działali tu teoretycy Sebastian z Felsztyna i M. Kromer. Chorał

gregoriański stanowił także przedmiot obrad synodów kościelnych. Na zlecenie Synodów

Piotrkowskich wydano Rytuał piotrkowski (zawierał Editio medicea). W XVIII oraz XIX wieku,

tak jak w całej Europie, tak również i w Polsce doszło do zaniedbania praktyki wykonawczej

chorału gregoriańskiego.

Odrodzenie chorału gregoriańskiego dokonało się za przyczyną szkoły ratyzbońskiej (ruch

cecyliański; w Polsce rozpoczęło się od ks. Józefa Surzyńskiego oraz ks. Henryka

Nowackiego) 32 . Celem Cecyliańskiego Stowarzyszenia była naprawa i reforma katolickiej

muzyki kościelnej w duchu zarządzeń Stolicy Apostolskiej, polegająca między innymi na

przeciwstawieniu się ingerencji elementów świeckich do muzyki kościelnej, jak również na

wyeliminowaniu z kościoła muzyki o charakterze operowym i popisowym 33 . Środkami do

skutecznego przeprowadzenia owej reformy miało być pielęgnowanie chorału

gregoriańskiego, popieranie muzyki polifonicznej, tak dawnej jak i nowej, pielęgnowanie

śpiewu chórów kościelnych, troska o poprawną grę organową oraz troska o stan

organistowski 34 . Przedstawiciele tego ruchu byli zwolennikami chorału gregoriańskiego 35 i

klasycznej polifonii, tej zwłaszcza w stylu palestrinowskim. Szkoła ratyzbońska dążyła do

przywrócenia praktyki wykonania chorału gregoriańskiego w oparciu o wydanie medycejskie.

W 1851 roku wydano faksymile kodeksu 359 z Sankt Gallen 36 i postawiono tezę, że w

śpiewie chorału powinno się powrócić do oryginału, że powinien on być on zgodny z

najstarszymi rękopisami. Stało się to myślą przewodnią dla rozwijającego się cecylianizmu

37 .

Sposoby zapisywania chorału gregoriańskiego za pomocą znaków graficznych używane na

przestrzeni wieków można podzielić na trzy grupy:

notacja cheironomiczna, literowa i diastematyczna.

a. Notacja cheironomiczna

Nazwa tej notacji wywodzi się od sposobu uczenia śpiewu i dyrygowania zespołem,

polegającego na tym, że dyrygent ręką kreślił w powietrzu przebieg melodii,

a śpiewacy naśladowali go głosem. Notacja cheironomiczna składa się ze specjalnych

znaków - neum, które były umieszczane bez linii, bezpośrednio nad tekstem. Nie określały

one dokładnie wysokości dźwięku, interwałów ani wartości rytmicznej dźwięków.

Wskazywały jedynie na liczbę nut i kierunek melodii.

b. Notacja literowa

W tej notacji do oznaczania wysokości dźwięków używano liter alfabetu łacińskiego lub

łacińskiego i greckiego, przy czym każda litera oznaczała jeden dźwięk. Litery umieszczane

były nad tekstem bądź na jednakowym poziomie, bądź też na różnych wysokościach

zgodnie z przebiegiem melodii.

c. Notacja diastematyczna

W tym zapisie określone są dokładnie interwały. Początkowo był to zapis bez linii, z

rozmieszczonymi na różnych wysokościach neumami, dopiero od XI wieku zaczęto

wprowadzać linie, często barwione dla określenia wysokości. Głównym inicjatorem tej

notacji był mnich benedyktyński Gwido z Arezzo (+ 1050).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: