A. Pollard-Henryk VIII.pdf

Biografie Sławnych Ludzi

A. Pollard

Henryk VIII

PrzełoŜyła Irena Szymańska

Państwowy Instytut Wydawniczy 1988

Tytuł oryginału

Henry VIII

Wiersze i cytaty łacińskie przełoŜył

Mikołaj Szymański

Konsultacja naukowa i bibliografia

Edward Potkowski

Opracowanie graficzne Jolanta Barącz

1988

ISBN 83 06 01 7080

Rozdział pierwszy

PIERWSI TUDOROWIE

W całych dziejach Anglii nie ma postaci tak rozmaicie

charakteryzowanej przez współczesnych a wywołującej tak zajadłe spory

wśród potomnych, jak ów "monarcha, co zerwał okowy Rzymu". Henryk

VIII dla niektórych historyków był wcieleniem nieludzkiego

okrucieństwa i podłości, dla innych uosobieniem nadludzkiej odwagi,

mądrości i siły woli; niemal wszyscy zgadzali się, Ŝe nie mieści się

w powszechnie przyjętych kategoriach człowieczeństwa. Osobowość jego

była tak niezwykła, osiągnięcia tak osobliwe, Ŝe moŜe uchodzić za

nowego Attylę, zesłanego szczególnym zrządzeniem losu, by stać się

biczem ludzkości, lub za nowego Herkulesa, który pojawił się, by

oczyścić czy przynajmniej zburzyć stajnie Augiasza. Jego rozkazy

wydawały się równie nieodwołalne jak wyroki Opatrzności, a historia

panowania usiana jest świadectwami zguby tych, którym nie udało się

uśmierzyć jego gniewu. Z dwiema ze swych sześciu Ŝon rozwiódł się,

dwie skazał na ścięcie. Za jego czasów Ŝyło w Anglii czterech

kardynałów: jeden zginął pod toporem kata, drugi znalazł się poza

zasięgiem topora, a trzeciego ocaliła naturalna śmierć we właściwym

momencie. Z tyluŜ ksiąŜąt połowę na rozkaz Henryka wyjęto spod prawa;

tą samą metodą, pospiesznych egzekucji rozprawił się z sześcioma czy

siedmioma hrabiami i wicehrabiami, a takŜe z mnóstwem swych mniej

znakomitych poddanych. Zaczął panowanie od ścięcia ministrów ojca,

potem wysłał na szafot własnych ministrów. Londyńska Tower mieściła

zarazem pałac i więzienie, dostojnicy królestwa szybko przechodzili z

jednego do drugiego; ocaleć moŜna było tylko Ŝyjąc w ciszy i na

uboczu. Poglądy reli gijne i polityczne, stanowisko czy zawód nie

miały większego zna

PIERWSI TUDOROWIE

czenia; kapłana i człowieka świeckiego, kardynałaarcybiskupa i "młot

na zakonników", ludzi wydźwigniętych przez Henryka z nizin i parów,

ponad których tamtych wywyŜszył, czekał w końcu wspólny los. Wolsey i

More, Cromwell i Norfolk, kroczyli po tej samej grząskiej drodze, do

tego samego nieuchronnego końca, a lud angielski przyglądał się temu

bezradnie lub obojętnie. Nie ociągając się posyłano przedstawicieli

miast i hrabstw do Westminsteru i parlament zbierał się z

regularnością wzrastającą, w miarę zaostrzania się despotyzmu

Henryka, ale wyglądało na to, Ŝe zbiera się jedynie, by rejestrować

dekrety królewskie i ubierać w pozory legalności nagą przemoc

królewskich ustaw. Pamiętał o swoich przywilejach tylko po to, aby

składać je u stóp króla, uniewaŜniał jego długi, nadawał jego

proklamacjom moc prawny, upowaŜniał go do wydawania wyroków i

rozporządzania koroną według własnej woli. Pewny poparcia parlamentu,

Henryk podwaŜył i rozbił jedność duchową zachodniego chrześcijaństwa,

jednym cięciem rozstrzygnął wieczną walkę między kościołem a

państwem, w której królowie i cesarze ponosili poniŜające klęski. Nie

szczędząc zniewag i szyderstw zdeptał kościelne sadownictwo, choć

jakoby dzierŜyło ono klucze od nieba i piekła. Stosując w praktyce

starą, zasadę prawa rzymskiego cuius regio eius religio uznał, Ŝe

jest autorytetem w dziedzinie religii i Ŝe sam moŜe określać zasady

wiary, skoro Leon X nazwał go jej obrońcą. Inni władali despotycznie,

opierając się na sile armii, na siatce tajnej policji albo na

zorganizowanym aparacie biurokratycznym. A przecieŜ stała armia

Henryka składała się z niewielu płatnych oficerów i z halabardników

straŜy; nie miał ani tajnej policji, ani aparatu urzędniczego. JuŜ

wówczas Anglicy chełpili się, Ŝe nie są niewolnikami jak Francuzi, a

cudzoziemcy z pogardą wytykali im warcholstwo. CzyŜ nie pozbawili na

zawsze lub na pewien czas tronu niemal połowy królów panujących po

Wilhelmie Zdobywcy? A jednak Henryk VIII nie tylko nie zabrał im

broni, lecz wręcz nalegał, Ŝeby stale mieli ją w pogotowiu. Zarzucił

ową tajemniczość, jaką zwykle otaczają się tyrani, aby wzbudzać

szacunek swego ludu. Przez całe Ŝycie pozwalał sobie na poufałość z

poddanymi, przebywał pośród nich bez Ŝadnej prawie straŜy i umarł we

własnym łoŜu, doczekawszy późnego wieku. Gdy umierał, magia jego

władzy jeszcze nie prysła, a imię budziło nadal nie słabnący

postrach. Jakim był człowiekiem i w czym tkwiła tajemnica jego siły?

POCHODZENIE TUDOROW

Czy rzeczywiście trzeba uciec się do hipotezy o mocy nadprzyrodzonej,

czy teŜ znajdzie się inne, właściwsze wyjaśnienie?

Czy Henryk obdarzony był w tak nadludzką siłę woli, Ŝe z butną

arogancją mógł lekcewaŜyć opinię publiczny w kraju i za granicy? Czy

moŜe cele, do jakich zmierzał, jeśli nawet dyktowane przez samolubne

motywy i niskie namiętności, do tego stopnia zbieŜne były z

interesami i uprzedzeniami najczynniejszej politycznie części jego

poddanych, Ŝe owi poddani gotowi byli wybaczyć przemoc i tyranię,

której skutki ostatecznie skrupiały się na nielicznych? KaŜdy, kto

studiuje dzieje Tudorów, staje przed tą zagadką. Nie moŜna jej

rozwikłać peanami na cześć siły woli Henryka i mocy jego charakteru

ani teŜ zŜymaniem się na jego wady czy współczuciem dla nieszczęść

jego ofiar. Magiczna interpretacja historii jest równie przestarzała,

jak teoria katastrof w geologii, a wyjaśnienia sukcesów Henryka

naleŜy szukać nie tyle w studiach nad jego charakterem, ile w

analizie świata, jaki go otaczał, i warunków, które pozwoliły mu

dokonać rzeczy niemoŜliwych do osiągnięcia ani przed nim, ani po nim

i najprawdopodobniej niemoŜliwych juŜ nigdy.

Jest dość szczególną okolicznością, Ŝe król, który wzniósł autorytet

angielskiego monarchy na nieznane dotąd wyŜyny, pochodził z niskiego

rodu i z dynastii parweniuszy. Przez trzy i pół stulecia przed bitwą

pod Bosworth, na tronie angielskim zasiadała jedna rodzina. Nawet

uzurpatorzy Henryk Bolingbroke i Ryszard York w męskiej linii

pochodzili wprost od Henryka II, a od 1154 do 1485 roku w Anglii

panowali wyłącznie Plantageneci. Kim zaś są Tudorowie? Walijską,

rodziną o skromnych zasobach i niepewnych przodkach. Głosili co

prawda, Ŝe ich protoplastą jest Caedwalla; mieli drzewo genealogiczne

równie długie i rozgałęzione, jak większość walijskich rodowodów; ale

pradziad Henryka VII był ochmistrzem czy kamerdynerem biskupa

Bangoru. Jego syn, Owen Tudor, jako młodzieniec przywędrował w

poszukiwaniu fortuny na dwór Henryka V i został pokojowcem Ŝony

Henryka, Katarzyny Francuskiej. Tak zręcznie uŜywał lub naduŜywał

pozycji zausznika, Ŝe zdobył serce swej pani; w parę lat po śmierci

Henryka wdowa królewska i jej pokojowiec potajemnie i chyba bez

sankcji prawa Ŝyli ze sobą jak małŜonkowie. Po ujawnieniu ich związku

Katarzyna schroniła się do opactwa Bermondsey, a Owena osadzono w

więzieniu Newgate. Królowa zmarła następnego roku, Owen natomiast

przeŜył wiele romantycznych

PIERWSI TUDOROWIE

przygód. Dwukrotnie uciekał z wiezienia i dwukrotnie go schwytano.

Eaz skorzystał z azylu na terenie opactwa Westminster, skąd próbowano

w najrozmaitszy sposób zwabić go na hulankę do pobliskiej gospody.

Wreszcie, w momencie wybuchu wojny Dwóch RóŜ, Owen Tudor przyłączył

się do Lancastrów i został ścięty z rozkazu Edwarda IV po bitwie pod

Mortimer's Cross. Dwaj jego synowie, Edmund i Jasper, zrodzeni z

osobliwego związku królowej i pokojowca, cieszyli się względami

przyrodniego brata, króla Henryka VI. Starszego, Edmunda, król

najpierw uszlachcił, a potem uczynił hrabią Richmond. Parlament z

1453 roku formalnie uznał go za prawowitego syna króla. Edmund

wzbogacił się, gdyŜ Henryk nadał mu rozległe włości, i został

członkiem rady królewskiej. Ale szczyt powodzenia osiągnął, kiedy w

1455 roku poślubił lady Małgorzatę Beaufort. Owen Tudor zrobił

pierwszy krok wiodący do świetności rodu; Edmund uczynił następny.

Krew królów Francji płynęła w jego Ŝyłach, krew królów Anglii miała

płynąć w Ŝyłach jego dzieci. Zrodzony ze związku Edmunda Tudora i

Małgorzaty Beaufort przyszły Henryk VII będzie juŜ mógł powoływać się

na dziedziczne prawa do korony Anglii.

Beaufortowie pochodzili od Edwarda III, ale ich królewski rodowód

skaziło hańbiące piętno. Jan z Gandawy miał trzech synów z Katarzyną

Swynford, zanim pojął ją za Ŝonę. Według prawa kanonicznego

małŜeństwo uczyniło dzieci prawowitymi, ale przy innej okazji

baronowie nie chcieli nagiąć pod tym względem praw Anglii do kanonów

Kościoła i potrzebny był specjalny akt parlamentu, by uznać ślubne

pochodzenie młodych Beaufortów. Henryk IV zatwierdzając ów akt

wprowadził specjalną klauzulę przekreślającą ich ewentualne

roszczenia do angielskiej korony. Tego typu zastrzeŜenie nie mogło

legalnie podwaŜyć mocy ustawy, ale wystarczało, by podać w wątpliwość

tytuły Beaufortów i uwaŜano, Ŝe dlatego właśnie Henryk VII nie chciał

opierać swoich pretensji na dziedzicznych uprawnieniach. Beaufortowie

odgrywali niemałą, rolę w dziejach Anglii piętnastego wieku; ich

wpływy stanowiły o wojnie i pokoju w radzie ich królewskiego

przyrodniego brata Henryka IV i późniejszych władców z dynastii

Lancastrów. Jeden z Beaufortów był kardynałem biskupem Winchesteru,

drugi księciem Exeter, a trzeci hrabią Somerset. Dwaj synowie

hrabiego Somerset otrzymali tytuł ksiąŜęcy; młodszy padł pod St.

Albans jako jedna z pierwszych ofiar wojny Dwóch RóŜ,

PRAWA TUDOROW DO TRONU

która miała okazać się tak zgubna dla jego rodu. W ten sposób męska

linia Beaufortów wygasła w trzecim pokoleniu. Jedynym dziedzicem ich

roszczeń była teraz córka pierwszego księcia Somerset, Małgorzata,

wdowa po Edmundzie Tudorze Edmund umarł po roku poŜycia

małŜeńskiego, w listopadzie 1456. W dwa miesiące później Małgorzata

urodziła chłopca, który w przyszłości miał zostać Henrykiem VII.

Trudno w to uwierzyć, ale młodziutka matka nie miała jeszcze

czternastu lat. W piętnaście lat potem, po zabójstwie Henryka VI i

jego syna, prawa Lancastrów do tytułu królewskiego znalazły się w'

bezspornym posiadaniu Małgorzaty Beaufort i Henryka Tudora. Wydawało

się to czczym honorem. Edward IV mocno siedział na tronie Anglii.

Jego prawa do korony pod kaŜdym względem niepomiernie górowały nad

pretensjami Tudora, toteŜ Henryk ani nie chciał, ani nie mógł ich

kwestionować. W wyniku zagarnięcia władzy przez Ryszarda III i

zbrodni, które skaziły jego panowanie, powstała nowa sytuacja,

zaczęto rozglądać się za kandydatem na miejsce splamionego krwią

despoty. I tak oto po bitwie pod Bosworth ostatni Plantagenet ustąpił

miejsca pierwszemu Tudorowi.

Po raz pierwszy od podboju normandzkiego na tronie Anglii zasiadł

król czysto brytyjskiej krwi. Jego pochodzenie było co prawda tylko w

niewielkiej mierze angielskie, ale kto wie, czy Anglia nie utraciła w

bitwie pod Hastings prawa do rodzimych władców; po Normanach

nastąpili Andegaweni, po Andegawenach Walijczycy, po Walijczykach

Szkoci, a po Szkotach dynastia hanowerska. Tudorowie czuli się chyba

na angielskim tronie bardziej swojsko niŜ inni władcy, a skromnemu i

brytyjskiemu pochodzeniu mogli zawdzięczać specyficzną zdolność

rozumienia potrzeb i wyraŜania myśli narodu angielskiego. Na swoje

szczęście potrafili znaleźć oparcie dla tronu w sercach ludu, gdyŜ

Ŝadna dynastia nie sięgnęła po berło na podstawie tak kruchych

uprawnień. Dziedziczne tytuły wielu pretendentów były bardziej

uzasadnione niŜ roszczenia Henryka. śyły przecieŜ córki Henryka IV i

dzieci Jerzego księcia Clarence, co tłumaczy moŜe niechęć Henryka do

powoływania się na prawa dziedziczne. Istniał zresztą jeszcze jeden,

istotniejszy powód. Nawet przy załoŜeniu, Ŝe słuszność jest po

stronie Lancastrów i Beaufortowie są ich prawowitymi dziedzicami,

tron przypadłby nie Henrykowi VII, ale jego matce Małgorzacie

Beaufort. Anglia nigdy nie wprowadziła u siebie prawa salickiego;

jedynie w pewnych okolicznościach zdarzało jej się

PIERWSI TUDOROWIE

toczyć spory o jego waŜność za granicą. A Henryk VII nie kwapił się,

by pozwolić panować swej matce. Małgorzata nie mogłaby przez

odpowiednie małŜeństwo zjednoczyć Yorków i Lancastrów, a poza innymi

mankamentami miała drugiego męŜa; lord Stanley zaś mógłby się domagać

korony dla siebie jako małŜonek królowej. Tak więc dziedziczne prawa

Henryka VII nie bez racji osnute zostały mgłą zapomnienia. Parlament

rozwaŜnie pogodził się z faktem dokonanym i uznał, Ŝe Henrykowi

przysługuje korona, nie wdając się pochopnie w dociekania, jak i

dlaczego. Prawdę mówiąc, osadzono go na tronie, bo ludzie byli

zmęczeni rządami Ryszarda. Wybrano go nie aby bronić zasady

dziedzicznych czy innych abstrakcyjnych przywilejów, lecz aby rządził

silną ręką, przywrócił pokój w kraju i zapewnił ludowi dobrobyt. To

był prawdziwy tytuł Tudorów do tronu i Tudorowie przewaŜnie o tym

pamiętali; byli królami de facto, argumenty de jure pozostawiali

Stuartom.

Nie udało się jednak od razu przywrócić pokoju ani ugasić ogni

trzydziestoletnich walk. Przez piętnaście lat otwarty bunt i

podziemne akcje wstrząsały królestwem i zagraŜały stałości tronu

Henryka. Irlandia nadal była ośrodkiem sympatii dla Yorków,

podsycanych Ŝarliwie przez siostrę Edwarda IV, Małgorzatę Burgundzką;

Małgorzata rodzinny spór z Henrykiem VII traktowała jak wendetę i

nazywano ją Junoną Henryka, gdyŜ dręczyła go równie mściwie, jak

królowa Olimpu nękała poboŜnego Eneasza. Inni władcy, choć nie

popierali Yorków, ociągali się z uznaniem króla parweniusza i

skwapliwie korzystali z jego kłopotów. Pretendenci do cudzych tronów

byli poŜytecznymi pionkami na'królewskich szachownicach i choć nic

nie skłaniało władców Europy do przywrócenia korony Yorkom, niemniej

uwaŜali, Ŝe rozsądne poparcie dla kandydata Yorków opłaci im się

sowicie, Henryk bowiem będzie musiał wszystkie siły poświęcić sprawom

krajowym. Siedem miesięcy po bitwie pod Bosworth na zachodzie

wybuchło powstanie pod wodzą Staffordów, na północy pod wodzą

Lovella, a sam Henryk omal nie został wzięty do niewoli podczas

obchodów dnia świętego Jerzego w Yorku. W rok później niejaki Lambert

Simnel, młodzieniec niejasnego pochodzenia, podał się najpierw za

księcia Yorku, a potem za hrabiego Warwicka. Pierwszy był synem, a

drugi siostrzeńcem Edwarda IV. Lamberta ukoronowano w Dublinie przy

entuzjastycznym poparciu Irlandczyków. Ani jeden głos nie podniósł

się po stronie Henryka. Kildare

PRETENDENCI DO TRONU

faktyczny władca Irlandii, hrabiowie i arcybiskupi, biskupi i

baronowie, dygnitarze państwowi od lorda kanclerza począwszy, złoŜyli

hołd człowiekowi, który był najpewniej synem oksfordzkiego

rzemieślnika. W irlandzkim wulkanie nastąpił tylko wybuch podziemnych

gazów; zdrada w Anglii i intrygi za granicy współdziałały w tajemnej

zmowie z otwartą rebelią po drugiej stronie Kanału świętego Jerzego.

Królową wdowę zamknięto w opactwie Bermondsey i pozbawiono włości

oddanych jej w doŜywocie. Jan de la Pole, jako najstarszy syn siostry

Edwarda IV mianowany przez Ryszarda III następcą, uciekł do

Burgundii; stamtąd jego ciotka Małgorzata wysłała Martina Schwartza

na czele dwóch tysięcy najemnych Ŝołnierzy, aby wesprzeć inwazję

irlandzką. Lecz pod East Stoke polegli de la Pole i Lovell, Martin

Schwartz i jego zabijacy. Najgroźniejszy bunt przeciw Henrykowi VII

zakończył się posłaniem Simnela do królewskiej kuchni jako pomywacza,

a jego opiekuna do Tower.

Lambert nie zdąŜył się jeszcze wdroŜyć w nowe obowiązki, a juŜ syn

przewoźnika z Tournai wszczął podobną sprawę, tyle Ŝe z Ŝałośniejszym

zakończeniem. Perkin Warbeck, który początkowo wcale nie kwapił się

do roli marionetki, przebywał w Irlandii w interesach, kiedy

Irlandczycy, w kaŜdym dopatrujący się podobieństwa do Yorków,

stwierdzili stanowczo, Ŝe Perkin to hrabia Warwick. Zaprzeczył temu

pod przysięgą przed burmistrzem Corku. Nie zraŜeni oświadczyli, Ŝe

jest nieprawym synem Ryszarda III; syn Ryszarda jednak Ŝył

bezpiecznie pod opieką Henryka i pomysłowi Irlandczycy przyjęli nową

koncepcję utrzymując, Ŝe Perkin jest Ryszardem, księciem Yorku. Dawni

poplecznicy Lamberta skupili się wokół Perkina; wskrzeszonego księcia

pospiesznie ściągnięto na dwór Francji i potraktowano z naleŜnymi

honorami. Karol VIII posłuŜył się nim, Ŝeby uzyskać lepsze warunki od

Henryka, po czym Perkin zamieszkał u Małgorzaty, ciotki wszystkich

pretendentów. Jak zwykle, znaleźli się w Anglii wysoko postawieni

zdrajcy. Sir William Stanley, którego brat poślubił matkę Henryka i

któremu sam Henryk zawdzięczał zwycięstwo pod Bosworth, teŜ był w to

zamieszany. Nagłe aresztowanie Stanleya udaremniło spisek i kiedy

flota Perkina pojawiła się przy wybrzeŜach Kentu, wieśniacy szybko

rozprawili się ze śmiałkami, którzy pospieszyli się z wyjściem na

ląd. Perkin poŜeglował do Irlandii, zwykłego azylu Yorków, ale lord

Kildare nie był juŜ zarządcą. Waterford, oblegane przez Perkina,

doczekało

PIERWSI TUDOROWIE

się odsieczy i pretendent ruszył do Szkocji w poszukiwaniu trzeciej

bazy operacyjnej. Nieudany wypad na pogranicze i szkocka Ŝona z

arystokratycznego rodu to było wszystko, co uzyskał od Jakuba IV i

w 1497 roku, po drugiej próbie w Irlandii, wylądował w Kornwalii.

Kornwalijczycy niedawno zbuntowali się przeciw zdzierstwom Henryka,

ruszyli na Londyn i ponieśli klęskę pod Blackheath, ale łagodność

Henryka ośmieliła ich do nowego buntu, toteŜ trzy tysiące ludzi

pospieszyło pod sztandary Perkina. Nie udało im się zdobyć Exeteru;

Perkina pojmano w Beaulieu i wyprawiono do Londynu, gdzie oprowadzano

go po ulicach wśród szyderstw i kpin tłumów. W dwa lata potem

lekkomyślna próba ucieczki i pojawienie się nowego hrabiego Warwicka

w osobie niejakiego Ralfa Wulforda doprowadziło do ścięcia wszystkich

trzech Perkina, Wulforda i prawdziwego hrabiego, który, choć od

chwili wstąpienia Henryka VII na tron przebywał w więzieniu, był

jednak zapewne niezaleŜnie od swych intencji obiektem wielu

spisków. Być moŜe Warwicka skazano na śmierć za podszeptem Ferdynanda

i Izabeli, z którymi toczono układy w sprawie małŜeństwa Katarzyny

Aragońskiej i królewicza Artura. ZaleŜało im oczywiście na

bezpieczeństwie tronu, który ich córka dzielić miała z synem Henryka,

i teraz ambasador Hiszpanii donosił z triumfem, Ŝe w Anglii nie ma

juŜ ani kropli domniemanej krwi królewskiej. Zabrakło pretendentów i

przez pozostałe lata panowania Henryka Anglia przeŜywała okres

pokoju, jakiego nie zaznała od blisko stulecia. Henryk osiągnął cel,

do którego zmierzał godziwymi i niegodziwymi środkami: jego dzieci

nie miały Ŝadnych rzeczywistych rywali do korony Anglii. Ale cały

jego kunszt polityczny, cierpliwość i trudy poszłyby na marne, gdyby

nie miał dzieci, które przejęłyby po nim tron i kontynuowały

rozpoczęte dzieło; a na razie wydawało się, Ŝe ów niezbędny warunek

moŜe nie zostać spełniony. GdyŜ pod tym względem Tudorów prześladował

szczególny pech. Bynajmniej nie byli rodem bezpłodnym, ale ich

potomkowie mieli nieszczęsny zwyczaj umierania w dzieciństwie.

Pragnienie następcy doprowadziło Henryka VIII do zerwania z Rzymem i

skłoniło Marię do małŜeństwa, które wywołało bunt; ostatnia z Tudorów

uznała, Ŝe zabiegi o dziedzica mogą ją zbyt wiele kosztować, i

rozwiązała problem, godząc się na to, Ŝe jest nie do rozwiązania.

Henryk VIII miał sześć Ŝon, lecz tylko troje dzieci, które przeŜyły

okres niemowlęctwa; Edward VI zmarł mając piętnaście lat, a Maria

POTOMSTWO PIERWSZYCH TUDOBOW

umarła bezdzietnie w czterdziestym drugim roku Ŝycia. Ze swoich dwóch

kochanek miał podobno zaledwie jednego syna, który doŜył jedenastu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: