Dowiat Jerzy - Metryka chrztu Mieszka I.pdf - Lektury PDF Historia - Polska - Kielce33

INSTYTUT HISTORII

POLSKIEJ AKADEMII NAUK

JERZY DOWIAT

METRYKA CHRZTU MIESZKA I

I JEJ GENEZA

Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Warszawa 1961

CHRZEST MIESZKA I

NA TLE PROBLEMATYKI CHRZTU POLSKI

Chrzest Mieszka I stanowi ważny etap w chrystianizacji Polski. W stosunku do roli dziejowej, jaką

oba tefakty - chrzest Polski i chrzest jej pierwszego władcy - odegraly, niewspólmiernie małe

było jednak ich echo historiograficzne. Najstarszych kronikarzy polskich i obcych nie

interesowały ani okoliczności chrztu Mieszka, ani sposób nawrócenia na nową wiarę jego

poddanych. W pierwszej kwestii zadowolili się uwypukleniem roli czeskiej żony księcia,

Dobrawki, której podstępy i namowy miały spowodować ważką decyzję władcy Polan. Drugiej

sprawie poświęcił pół zdania Thietmar z Merseburga wskazując, że praca misyjna pierwszego

polskiego biskupa Jordana nie przynosiła łatwych ani efektownych sukcesów.

Dopiero przełom XIV i XV w. wzmógł zainteresowanie problexnatyką chrztu Polski, która stała się

bliska pokoleniu patrzącemu własnymi oczami na chrzest Litwy. Analogie, rzeczywiste i pozorne,

nasuwaly się łatwo: tu Jadwiga - tam Dobrawka, tu chrzest Jagiełły - tam chrzest Mieszka. Idąc za

tymi zbieżnościami wymodelował Jan Długosz chrzest Polski według litewskiego wzoru. Dzieło

kanonika krakawskiego po raz pierwszy zaspokajało ciekawość czytelnika dość długą opowieścią

o tym wydarzeniu, pełną przy tym barwnych szczegółów. W niewielkim jednak stopniu

nawiązywała ona do źródeł, z których Długosz zaczerpnął jedynie datę roczną faktu oraz Gallową

koncepcję Dobrawki jako chrześcijańskiej pani, która z licznym

dworem i wieloma księżmi przybyła do Polski. Dalszy przebieg wypadków pióro

średniowiecznego historyka przedstawiło calkiem fantastycznie. Nasz dziejopis zaroił Mieszkową

Polskę katedrami i biskupami, księciu zaś kazał przyjąć chrzest z wielką pompą w ar-

chikatedrze gnieźnieńskiej. W roku następnym Mieszko miał rozkazać, aby w ciągu jednego dnia

- 7 marca- usunięto w całym kraju wszelkie ślady kultu pogańskiego, zburzono świątynie i

obalono posągi bożków. W kilka tygodni później cały naród miał przyjąć chrzest.

Pomimo rażących nas dziś anachronizmów i uproszczeń ujęcie Długosza zasługuje na

przypomnienie, gdyż odznacza się poprawnym rozróżnieniem między aktem chrztu władcy a

chrystianizacją całego kraju. Ten ostatni proces został wprawdzie przedstawiony jako

jednorazowy fakt masowego "chrztu Polski", niemniej jednak nawet chronologicznie ukazano go

jako następstwo przyjęcia nowej religii przez dwór książęcy.

Historiografia nowożytna przez kilka wieków wniosła wiele korektur do obrazu skreślonego

przez pierwszego historyka polskiego. Przede wszystkim bujny rozwój krytycznej historiografii

XIX i pierwszej połowy XX w. przyniósł obalenie większości wyobrażeń Długoszowych. Nie

potrzeba było nawet specjalnych badań, by odrzucić opis gnieźnieńskiego chrztu Mieszka,

któremu nie mogło asystować liczne grono biskupów polskich, skoro zgodnie ze źródłami

początki kościoła polskiego były od tego chrztu późniejsze. Wątpliwości wzbudziło burzenie

świątyń pogańskich przez Mieszka I, skoro od czasu badań L. Niederlego i A. Brücknera umocniło

się przekonanie. o ubóstwie organizacyjnym pogaństwa polskiego; któremu nie można

przypisywać form znanych w znacznie późniejszym okresie u Słowian połabskich i pomorskich.

Krytycyzmowi i umiejętnościom analitycznym, które zaprezentowała nowoczesna mediewistyka,

nie towarzyszyła jednak zdolność pogłębienia problematyki; naiwnie rozwiązanej, ale na ogół

prawidłowo postawionej przez Długosza. Jeszcze tylko J. Lelewel potrafił dostrzec nowe aspekty

zagadnienia rzucając kilka godnych pamięci myśli o wewnętrznopolitycznych przyczynach chrztu

Mieszka I i o znaczeniu chrystianizacji Polski. Późniejsza historiografia zgubiła w ogóle problem

chrztu Polski rozumiejąc pod tą nazwą sam akt przyjęcia nowej religii przez księcia i

ustanowienie organizacji kościelnej w Polsce. Jeszcze przed kilkoma laty pojawiały się prace

kontynuujące tę tradycję i sprowadzające całe zagadnienie tak pojętego "chrztu Polski" do

hagiograficznej opowieści o zasługach Dobrawki.

Także bowiem w badaniach nad wydarzeniem roku 966 niewiele wyszliśmy poza to, co

przekazały bezpośrednio narracyjne źródła. Odrzucając jako dowolną tę próbę rekonstrukcji

wypadków, którą dał Długosz, cofnęliśmy się niemal z powrotem do wczesnej annalistyki

mogącej oznajmić tylko: "966 Mesco dux baptizatur". Pewną, niezbyt zresztą ożywioną dyskusję,

wywołały przyczyny decyzji księcia, które najczęściej wiązano z szukaniem przez Polskę ochrony

przed zaborczymi dążeniami Niemiec, choć wysuwano także inne możliwości aż do całkowitej

negacji politycznego kontekstu chrystianizacji dworu polskiego. Stosunkowo niedawno uwagę

badaczy przykuła także sprawa imienia chrzestnego Mieszka I. Nad miejscem chrztu i innymi

jego okolicznościami nie zastanawiano się wcale, uważając, że brak podstawy źródłowej do

wysuwania w tym zakresie jakichkolwiek hipotez.

Wartościowe rezultaty przyniosły natomiast badania nad wczesnośredniowiecznym kościołem

polskim. Jego najdawniejszą organizację opracował W. Abraham, dając przed półwieczem dzieło

do dziś w znacznej mierze aktualne, a w każdym razie wciąż nie zastąpione. Twórczą nieraz

polemikę wywoływały jej szczegóły, jak kwestia charakteru pierwszego biskupstwa polskiego,

która stała się aktualna z chwilą, gdy niemiecki uczony P. Kehr demaskując falsyfikaty

magdeburskie podważył silnie dawniejsze przekonanie o początkowej zależności polskiego

kościoła od metropolii w Magdeburgu. Pożyteczny materiał zebrano w toku dyskusji o

pochodzeniu pierwszych misji dla Polski, zapoczątkowanej interesującą, choć nie dającą się

utrzymać, hipotezą A. Parezewskiego o ich iroszkockiej genezie. W związku ze zjazdem

gnieźnieńskim w 1000 r. zastanawiano się, czy rzeczywiście dopiero wtedy powstało biskupstwo

krakowskie i czy Polska otrzymała jedną, czy też dwie metropolie. Rolę Krakowa w chrystianizacji

Polski próbowano podnieść przez ukazanie możliwości przetrwania na obszarze Małopolski

obrządku słowiańskiego, wprowadzonego rzekomo w państwie Wiślan przez misję Metodego. Z

późniejszych nieco dziejów nie obudziły należytego zainteresowania relacje źródeł o reakcji

pogańskiej w pierwszej połowie XI w., natomiast indywidualność T. Wojciechowskiego sprawiła,

że głośne echo wywołało jego studium o sporze Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim

Stanisławem. Liczne monografie poszezególnych instytutów kościelnych łączą. się tylko bardzo

luźno z problematyką chrztu Polski, nie zadowala zaś stan badań nad ważnym zagadnieniem

powstawania sieci parafialnej.

Renesans zainteresowań problemem chrztu Polski jako całością przyniosły dopiero lata po

drugiej wojnie światowej. Wpłynęła na to zarówno łatwość zrozumienia w dobie wielkich

przemian światopoglądowych doniosłości dziejowej przełomu, jaki niegdyś oznaczało

wprowadzenie chrześcijaństwa, a także potrzeby nowej syntezy historycznej, w której

dotychczasowy sposób przedstawiania procesu chrystianizacji Polski wymagał rewizji i

poglębienia. Uwaga skupiła się przy tym głównie na ocenie samego zjawiska, na jego społecznej

genezie, na wymowie ideologicznej średniowiecznego chrześcijaństwa. Kwestie szczegółowe

zeszły na razie z pola widzenia. Podobnie zresztą historycy sąsiednich narodów słowiańskich, już

wcześniej badający analogiczne problemy w dziejach własnych społeczeństw, przeciwstawiali się

przecenianiu znaczenia takich "drobnostek", jak okoliczności chrztu tego czy innego władcy.

Niezależnie od przesady, którą zawierają te sformułowania, były one wyrazem doceniania

hierarchii zagadnień. Najpilniejszym zadaniem nauki było niewątpliwie uporządkowanie swego

dotychczasowego dorobku i opracowanie na jego podstawie próbnej syntezy. Dopiero ona

powinna była stać się punktem wyjścia dalszych badań szczegółowych.

W latach 1953-1959 doczekaliśmy się też kilku opracowań syntetycznych zarówno całych

dziejów średniowiecznych Polski, jak i problemu chrztu Polski. Miały one formę podręcznikową

lub popularnonaukową. Przedstawienie znaczenia, genezy, warunków, bliższych i dalszych

skutków chrystianizacji Polski zostało w nich oparte na krytycznej ocenie dorobku dawniejszych

studiów monograficznych oraz na czerpaniu z analogii - przede wszystkim z chrztem Rusi - i to

zarówno w sensie wejrzenia w materiał źródłowy oświetlający chrystianizację krajów sąsiednich,

jak i w sensie adaptacji obcego dorobku historiograficznego. Pewną nowością, którą zastosował

autor niniejszej pracy, było także spożytkowanie nie zakończonych jeszcze studiów własnych

nad pogaństwem słowiańskim.

Nie tu miejsce na szczegółową analizę różnic między poszczególnymi ujęciami, w kwestiach

najważniejszych zbliżonymi zresztą do siebie. Celowe natomiast wydaje się przypomnienie

poglądów samego autora oraz sprzeciwów, które one wywołały, ponieważ w ich kontekście

nabiera znaczenia stosunkowo wąska tematyka studiów przedstawianych w następnych

rozdziałach.

Na chrzest Polski patrzę jako na fragment procesu chrystianizacji Słowiańszczyzny, a nawet

procesu chrystianizacji całej Europy nie wchodzącej w skład starożytnego Imperium Romanum.

U jego źródeł tkwi powszechny kryzys pogaństwa i to nie tylko jako ideologii nie nadążającej za

przemianami szybko feudalizującego się społeczeństwa, ale przede wszystkim jako skrajnie

fideistycznego poglądu na świat, który uniemożliwiał swobodny rozwój myśli ludzkiej. Gdy

praktyczna działalność jednostek i społeczeństw podważała sens wierzeń pogańskich, rosła

popularność kultu chrześcijańskiego, który zaspokajając potrzeby religijne średniowiecznego

człowieka dopuszczał jednak także naukowe poznawanie świata. Wprawdzie według doktryny

kościelnej prawa rządzące światem zostały stworzone przez Boga, który też mógł ich działanie

zawieszać, ale taka interwencja boska była już czymś niezwykłym, cudem, a więc odchyleniem

od normy. Chrześcijański pogląd na świat był, w porównaniu z pogańskim, poważnym krokiem

naprzód ku racjonalizmowi. Dopóki myśl ludzka nie dotarła do tej granicy, za którą musiał się

zacząć konflikt z autorytetem kościoła, dopóty chrześcijaństwo przez swą walkę z przesądami

pogaństwa uwalniało z ich więzi rozum ludzki i torowało drogę postępowi kultury.

W konkretnych warunkach tworzenia się wczesnofeudalnych państw słowiańskich kult pogański

stawał się także zaporą polityczną przez swój partykularyzm. Niezależne od siebie bóstwa

poszczególnych regionów, czczone przez swych wyznawców jako sui generis wodzowie

plemienni, wyrastały na symbol opozycji przeciw ośrodkowi naczelnemu państwa. Konsolidujące

się zaś dopiero państwo, powstałe z terytoriów o różnych tradycjach, nie mogło rezygnować z

tak ważnego instrumentu oddziaływania na społeczeństwo, a przynajmniej na jego wpływowe

warstwy, jakim jest jedna religia i jedna organizacja kultowa, powiązana z monarchią i jej uległa.

Przykład krajów już chrześcijańskich wskazywał, że właśnie kościół, podporządkowany we

wczesnym średniowieczu niemal wszędzie, a zwłaszcza w sąsiednich Niemczech, władzy

państwowej, może oddać poważne usługi w budowie i umacnianiu jednoli-

tej monarchii.

Przesłanki powyższe, do których sprowadżić można genezę chrystianizacji różnych państw

wczesnośredniowiecznej Europy, bywały w poszczególnych jej częściach wzbogacane

specyficznymi dla nich okolicznościami, często natury zewnętrznopolitycznej. Tak więc

rozrastająca się terytorialnie Polska Mieszkowa zaczęła się już bezpośrednio stykać z

chrześcijańskim Zachodem i musiała jakoś z nim współżyć. Najbardziej korzystne było w tej

sytuacji szybkie przyjęcie chrztu przez księcia polskiego, który w ten sposób uprzedzał

ewentualny późniejszy nacisk ze strony niemieckich sąsiadów.

Przyjęty z tych względów chrzest osobisty Mieszka I w 966 roku oraz budowa polskiej organizacji

kościelnej w latach 968-1000 zapoczątkowały długotrwały proces chrystianizacji Polski, który

ciągnął się przez około dwa stulecia. Wyróżnić można w jego przebiegu dwa etapy.

Pierwśzy polegał na propagandzie chrześcijaństwa wśród mcżnych, w czym kościół był aktywnie

wspierany przez państwo i dzięki tej pomocy wykonał dość szybko swe zadanie. Gdy pogaństwo

w wyższych kręgach społecznych już zanikło, ogół ludu trwał jeszcze przy dawnych wierzeniach.

Drugi etap chrystianizacji - chrystianizacja powszechna - zakończył się prawdopodobnie dopiero

w cyągu XIII w.

Fakt, że nowa religia stopniowo tylko zdobywała społeczeństwo sprawia, że efekty przyjęcia

chrztu przez władców Polski dają się zauważyć najwcześniej w ich polityce zagranicznej i

wyrażają się w zwiększeniu autorytetu międzynaradowego Piastów. Na owoce chrystianizacji

wewnątrz kraju trzeba było dłużej poczekać. Nawet jednak w najwcześniejszym okresie

działalność kościoła nie pozostawała bez wpływu na sprawy wewnętrzne Polski. Dając

ideologiczną sankcję władzy monarszej chrześcijaństwo stawało się niezmiernie ważnym

narzędziem w rękach pierwszych Piastów budujących i umacniających polskie państwo

wczesnofeudalne.

Z przedstawionych powyżej tez jedynie pierwsza o kryzysie światopoglądowym pogaństwa – nie

była publicznie dyskutowana. Pozostałe doczekały się polemicznej oceny przez autora jednej z

wcześniejszych syntez J. Bardacha. Okazało się, że większość ich znajduje już prawo

Dowiat Jerzy - Metryka chrztu Mieszka I.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: