1. Pojęcie demokracji (aspekt aksjologiczny)
Sposób rządzenia oparty na specjalnym katalogu wartości politycznych (wolność, równość, sprawiedliwość, tolerancja, pluralizm, godność jednostki). W tym ujęciu demokracja odnosi się do systemu stosunków politycznych
1. Pojęcie demokracji (aspekt proceduralny)
Odnosi się do instytucji i podkreśla znaczenie mechanizmu sprawowania władzy (suwerenność narodu, zasada reprezentacji, wybory jako źródło legitymizacji władzy, zasada państwa prawa, ochrona praw człowieka)
2. Pojęcie demokracji (definicja politologiczna, wg R. Herbuta i A. Antoszewskiego)
Demokracja według Antoszewskiego i Herbuta posiada 5 cech:
ü wybory pełnią rolę mechanizmu umożliwiającego dostęp do władzy oraz egzekwowania politycznej odpowiedzialności rządzących
ü wybory są rywalizacyjne, cykliczne i zapewniają równe traktowanie wszystkich podmiotów startujących w wyborach
ü nie są podejmowane przez rządzących żadne działania, które mogłyby uniemożliwić alternację
ü zagwarantowana jest swoboda zrzeszania się oraz ogłoszenia poglądów politycznych i ewentualnej krytyki rządzących
ü zagwarantowane jest powszechnie czynne i bierne prawo wyborcze
3. Demokracja skonsolidowana i nieskonsolidowana ( warunki konsolidacji demokracji)
Za demokrację skonsolidowaną uważa się taki system, w którym procedury demokratyczne są powszechnie uznawane za obowiązujące, a reguły oraz istniejące instytucje demokratyczne stają się szeroko akceptowanymi przez elity, ważnymi wartościami, które są cenne same w sobie i z tego tytułu należy je cenić i dbać o nie. Ponadto elity są zintegrowane strukturalnie, co oznacza, że istnieją między nimi formalne i nieformalne powiązania gwarantujące im wpływ na procesy decyzyjne, a tym samym zabezpieczenie własnych interesów. Udział w wyborach ma charakter powszechny, nie jest w żaden sposób ograniczany czy zakłócany. Dojrzałość skonsolidowanych demokracji oznacza też to, że sprawdziły się one w dłuższym przedziale czasowym. Z wyjątkiem Hiszpanii, Portugalii, i Grecji, w żadnym z wymienionych krajów od II wojny światowej nie nastąpiło załamanie demokracji. W tym sensie skonsolidowane demokracje można określić również jako systemy ustabilizowane, mimo zakłóceń, które pojawiły się w ich otoczeniu. Istotną cechą skonsolidowanej demokracji jest też jej elastyczność.
W demokracji nieskonsolidowanej są wprawdzie spełnione wszystkie kryteria proceduralne, mamy do czynienia z masowym uczestnictwem w wyborach, ale nie można mówić o stabilności i trwałości systemu demokratycznego ze względu na brak porozumienia elit rządzących co do istniejących instytucji i procedur demokratycznych, a także brak wzajemnego zaufania, który wynika z niewystarczających kontaktów i nieistniejących powiązań między nimi.
4. Pojęcie i cechy autorytaryzmu
a. Autorytaryzm - system rządów, w którym władza skoncentrowana jest w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia, podejmują oni decyzje zatwierdzone przez bezwolny parlament i egzekwowane dowolnymi metodami. W autorytaryzmie ważną rolę odgrywa cenzura, policja polityczna i armia, są one narzędziami tłumienia wszelkich przejawów opozycji i niezadowolenia. Wprowadzenie rządów autorytatywnych odbywa się najczęściej przez zamach stanu. Z założenia jest to system przejściowy, który ma istnieć do momentu powstania większości zdolnej przejąć władzę i zapewnić państwu rozwój społeczno-ekonomiczny oraz prestiż międzynarodowy. Założenie to jednak z czasem zanika, a rządzący starają się utrzymać przy władzy jak najdłużej.
CECHY AUTORYTARYZMU: Władza autokratyczna koncentruje się w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia. To oni podejmują decyzje, co ma miejsce z lekceważeniem podstaw prawnych lub ich pomijaniem. Dla pozorów demokracji (demokracja fasadowa) decyzje zatwierdzane są przez bezwolny parlament. Przywódca posiada szereg osobistych prerogatyw, które dają mu realny wpływ na politykę państwa. Uwidacznia się to w rządzeniu wykonywanym za pomocą rozkazów, nakazów, sankcji karnych. Podstawą władzy jest rozbudowany aparat przymusu w postaci armii, policji i służb bezpieczeństwa. Podtrzymują one władzę, co wiąże się z częstym stosowaniem lub grożeniem przymusem państwowym. W przeciwieństwie do totalitaryzmu ta dowolność posługiwania się przymusem ogranicza się do jawnych przeciwników systemu. Jest to wybiórcze stosowanie przymusu, a nie powszechne i przejawia się w policyjnej inwigilacji czy represjonowaniu przeciwników politycznych.
5. Typy autorytaryzmu
a. Autorytaryzm nieskonsolidowany - oznacza taki stan w którym na skutek zaplanowanej nieszczelności systemu, niezamierzonych efektów działań ekipy rządzącej lub jej nieudolności – pojawia się choćby ograniczona możliwość ekspresji niezadowolenia społecznego i postanowienia żądania zmiany reguł politycznej gry. Autorytaryzm ten dopuszcza istnienie ograniczonej opozycji.
CECHY – stwarza warunki dla zorganizowania się sił pro demokratycznych i przejęcia przez nie władzy, celem ustanowienia i konsolidacji nowych reguł gry politycznej; występuje w państwach w których istnieją pozory rywalizacyjnych wyborów.
b. Autorytaryzm skonsolidowany - oznacza dostosowanie wszystkich elementów reżimu politycznego: wartości i norm odnoszących się do uzyskania i sprawowania władzy z rozwiązaniami instytucjonalno -proceduralnymi i zachowaniami politycznymi.
CECHY: przyporządkowanie jednostek szerszym grupom społecznym, do których należą (klasie, narodowi, wspólnocie wyznaniowej, rasie); konieczność stworzenia i utrzymania ładu społecznego (także za pomocą represji); koncentracja władzy; bezalternatywność polityczna (zmiana polityki musi być wyrazem woli ośrodka przywódczego); zanegowanie wartości demokracji liberalnej, zwłaszcza instytucji przedstawicielstwa; przykłady: komunizm, faszyzm, współcześnie występuje w: Chinach, Wietnamie, Kubie, do niedawna w krajach Ameryki Łacińskiej.
6. Pojęcie systemu politycznego
a. Sensu largo: to idee i wartości polityczne, organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym kraju i organizujące to życie oraz normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei i wartości politycznych oraz regulujące strukturę i funkcjonowanie organizacji i instytucji politycznych.
b. Sensu stricto: to ogół organów państwowych a także partii politycznych, organizacji społecznych oraz grup formalnych i nieformalnych, uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa jak również ich wzajemne stosunki, tworzące funkcjonalną całość.
c. System polityczny będzie efektywny, jeżeli:
q jest zdolny zapewnić własne istnienie bez uciekania się do zmasowanej przemocy;
q stwarza warunki wszechstronnego ekonomicznego, społecznego i kulturalnego rozwoju kraju;
q jest w stanie zapewnić bezpieczeństwo kraju na zewnątrz
7. Pojęcie systemu partyjnego
Jest to:
a. konfiguracja partii politycznych rywalizujących bądź kooperujących ze sobą na podstawie ustabilizowanych wzorów zachowań, które podlegając procesowi instytucjonalizacji, określają wzajemne powiązania między nimi zarówno na arenie wyborczej, jak i parlamentarno – gabinetowej;
b. układ wzajemnych powiązań między partiami, który decyduje przede wszystkim o trwałości samego systemu;
c. układ kooperacyjno – rywalizacyjnych powiązań między partiami, którego zasadniczym celem jest przenoszenie i realizacja interesów społecznych w ramach państwowego procesu decyzyjnego;
d. układ powiązań ukształtowany na różnych poziomach systemu politycznego: wyborczym, parlamentarno – gabinetowym oraz organizacyjnym.
8. Pojęcie partii politycznej
Partia polityczna (z łaciny pars, partis – część), dobrowolna organizacja działająca pod wspólną nazwą, reprezentująca interesy określonej grupy społecznej, w drodze rywalizacji wyborczej zmierza do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej w celu realizacji swojego programu politycznego.
9. Pojęcie relewancji partii politycznej
Partie relewantne co znaczy istotne dla funkcjonowania całego systemu partyjnego mające przynajmniej potencjalną właściwość zmiany jednego charakteru i kierunku ewolucji.
10. Funkcje partii politycznej
a. wychowawcza – kształtuje opinię społeczną, propagując programy partyjne, promując postawy obywatelskie;
b. wyborcza – buduje program polityczny, selekcjonuje kandydatów i rywalizuje w wyborach;
c. rządzenia – realizowana jest przez partię, która wygrała wybory. Obsadza ona samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami główne stanowisko w państwie. Natomiast partie, które wybory przegrały i nie weszły w skład koalicji, przechodzą do tzw. opozycji politycznej.
11. Typy partii politycznych:
a. Według kryterium organizacji: a) ugrupowania oparte na luźnych i nietrwałych więziach, partie o charakterze lokalnym (tzw. partie ratuszowe); b) partie kadrowe, silnie scentralizowane, centralistycznie zarządzane o hierarchicznej strukturze; c) partie masowe, masowej integracji, nastawione na konkurencyjną walkę o głosy wyborców możliwie jak największych grup społecznych
b. Ze względu na podziały ideologiczne: *konserwatywne; *liberalne; *socjaldemokratyczne; *chadeckie; *komunistyczne; *faszystowskie; *ekologiczne
c. Ze względu na strukturę socjalną ich zwolenników: *partie patronażu (np. w USA główne działania partii zmierzają do wyboru przywódcy kraju); *partie światopoglądowe
d. Ze względu na ich stosunek do reguł konstytucjonalnych państwa: *partie antysystemowe; *partie lojalne wobec systemu (dotyczy to zarówno rządzących jak i opozycji)
e. Inne rodzaje i typy: *partie władzy; *partie jednego przedsięwzięcia; *antypartie
12. Poziom relewancji partii politycznej
Mówi o stopniu „liczenia” się partii w systemie partyjnym, a test relewancji pozwala określić konfigurację rywalizacyjnych powiązań w systemie partyjnym. Uwzględnia się:
· potencjał koalicyjny partii – stwierdzenie czy była kiedykolwiek brana pod uwagę jako ewentualny partner w przetargach koalicyjnych
· potencjał szantażu politycznego – możliwość wymuszenia na pozostałych partiach przyjęcia określonej taktyki politycznej, której nie stosowałyby w „normalnej” sytuacji
13. Pojęcie systemu wyborczego
Jest to procedura ustalania wyników wyborów poprzez przeliczanie liczby oddanych głosów na poszczególne partie (lub kandydatów) w uzyskane przez nie mandaty.
14. Cele systemu wyborczego
W ustabilizowanych skonsolidowanych demokracjach systemy wyborcze zapewniają osiągnięcie 4 celów:
a. reprezentatywność (władze powierza się tym, którzy mają poparcie większości)
b. stabilność polityczna (wyłonienie większości zdolnej do powołania trwałego gabinetu)
c. zgodność działań rządu z preferencjami i oczekiwaniem większości
d. pozytywna selekcja kadr (dobór najlepszych ludzi na stanowiska publiczne)
15. Funkcje wyborów
W przypadku demokracji skonsolidowanych można uznać 3 zasadnicze funkcje: legitymizowanie władzy zwycięzców; egzekwowanie odpowiedzialności politycznej rządzących i umożliwienie alternacji władzy. A w przypadku społeczeństw pluralistycznych – zapewnienie reprezentacji mniejszości. Oprócz funkcji charakterystycznych dla demokracji skonsolidowanych wybory przyczyniają się do budowy zaufania dla demokracji, zapewniają niezbędny poziom stabilizacji polit., stanowią instrument edukacji polit., tworzą nowy ład polityczny, powstrzymują konflikty Polit., rozszerzają społeczną bazę wiedzy.
16. Zasady (przymiotniki) systemu wyborczego
a. ZASADA POWSZECHNOŚCI - każdy obywatel, który spełnił prawem przewidziane warunki (prawno - formalne), ma czynne i bierne prawa wyborcze:
b. RÓWNE - równość – oznacza, że każdy wyborca ma taką samą liczbę głosów; głos każdego wyborcy znaczy tyle samo;
c. TAJNE – oznacza że głosowanie jest jako prawo oddania głosu w sposób ukryty przed osobami trzecimi;
d. BEZPOŚREDNIE – oznacza ze wyborcy głosują bezpośrednio na kandydatów którzy w wyniku głosowania uzyskują mandat.
e. PROPORCJONALNOŚĆ - każda z partii otrzymuje mandaty w stosunku proporcjonalnym do liczby uzyskanych głosów.
17. Charakterystyka większościowego systemu politycznego
WIĘKSZOŚCIOWY SYSTEM WYBORCZY – polega na tym, że mandaty otrzymuje tylko ten kandydat, który zebrał określoną prawem większość głosów w danym okręgu, np. wybory parlamentarne USA, WB, Francja a także wybory do Senatu w Polsce. Większość bezwzględna – warunkiem jest otrzymania przez kandydata więcej niż połowy wszystkich ważnych głosów w okręgu ( 50% +1 głos). Większość względna – mandat otrzymuje ten kandydat, który uzyskał większa ilość głosów niż inni.
Cechy: większość względna – rywalizacja na ogół w okręgach jednomandatowych; zwyciężcą jest ten, który uzyskał największa ilość głosów; do zwycięstwa w okręgu nie jest wymagane osiągnięcie większości bezwzględnej. Większość bezwzględna: jeśli żaden z kandydatów jej nie uzyska, przeprowadzana jest druga tura wyborów.
18. Charakterystyka proporcjonalnego systemu wyborczego
Rozdział mandatów pomiędzy partie lub ugrupowania, dokonuje się proporcjonalnie do liczby (odsetka) uzyskanych przez nie głosów. Podział mandatów ustalany jest wg metody d’Hondta bądź Sainte - Lague.
Cechy: okręgi mandatowe; procent uzyskanych mandatów jest bezpośrednią konsekwencją rozmiaru poparcia; dla uzyskania mandatu nie jest potrzebne pokonanie wywali, a jedynie osiągnięcie określonego pułapu, tzw. progu naturalnego; w systemach tych formuły wyborczej istotna rolę odgrywają m.in. rozmiar okręgu, klauzula zaporowa czy wyrównawcza dystrybucja mandatów; system proporcjonalny występuję w dwóch podstawowych odmianach: wariantu list wyborczych i systemu pojedynczego głosu przechodniego.
19. Polityczne konsekwencje systemu wyborczego
Systemy wyborcze wywołują 2 zasadnicze efekty polit.:
a. bezpośredni (sprowadza się do rozmiaru dysproporcji pomiędzy wielkością uzyskanego poparcia a udział w dystrybucji mandatów)
b. pośredni (odnosi się do liczby partii reprezentowanych w parlamencie)
Za najważniejsze (najistotniejsze) konsekwencje możemy uznać: 1) stopień deformacji woli wyborców, uwarunkowany głównie rozmiarem okręgów i przyjętą formułą wyborczą; 2) rozmiar nad reprezentacji zwycięskiej partii ; 3) redukcję efektywnej liczby partii na arenie parlamentarnej ( w stosunku do areny wyborczej), warunkowaną głównie rozmiarem okręgów i przyjętą formułą wyborczą; 4) strategie wyborcze partii polit., warunkowane rozmiarem okręgów, formułą wyborczą i uprawnieniami przysługującymi wyborcom
20. System władzy wykonawczej – ogólna charakterystyka
Władza wykonawcza, pierwotnie rozumiana jako wykonywanie ustaw państwowych poprzez wyodrębniony organ państwa. Na skutek przeobrażeń ustrojowych pojęcie poszerzyło się i oznacza działalność polegającą na wykonywaniu zadań państwowych obejmujących funkcje administrowania (realizacja ustaw) oraz inicjowania polityki państwa, które określane są przez władzę ustawodawczą. Rozszerzenie uprawnień władzy wykonawczej wynika z konieczności bieżącego i sprawnego realizowania polityki przez funkcjonujące w dłuższym okresie czasu (w porównaniu np. z parlamentem wybieranym na kilkuletnią kadencję) organy państwowe, którym podlega fachowa i z założenia apolityczna administracja rządowa. Gdy władza wykonawcza składa się z dwu instytucji (dualizm egzekutywy), powoduje to konieczność prawnego rozgraniczenia kompetencji celem uniknięcia konfliktów między tymi organami.
21. Pozycja głowy państwa/ monarcha, prezydent
1. MONARCHA - z prawnego punktu widzenia władza monarchy jest autonomiczna i samorodna; Monarcha jest w zasadzie nieusuwalny, jego władza jest najczęściej dożywotnia i dziedziczna; W wysoko rozwiniętych cywilizacyjnie krajach demokratycznych monarcha umacnia społeczny prestiż władzy, jest symbolem jedności narodu oraz potencjalnym arbitrem w poważnych konfliktach społecznych. Trzy funkcje: ustrojowe współczesnych monarchów: *Ceremonialno – reprezentacyjna: umacnianie społecznego prestiżu władzy. Spotkanie z monarchą nobilituje – atmosfera charyzmy i szacunku. Ułatwia kontakty polityczne i gospodarcze; *Integracyjna: monarcha jest symbolem jedności państwa, jednakowo tratuje obywateli; *Potencjalnej rezerwy politycznej: w momentach szczególnych, kryzysowych uruchamia się prerogatywy królewskie czyli nieczynne uprawnienia monarchy z konstytucji. Może to być wykonywane tylko wówczas, gdy monarcha i jego dwór są apolityczne.
2. PREZYDENT - w odróżnieniu od monarchy, jest wybierany na określoną kadencję. Konstytucyjnymi sposobami elekcji prezydenta są: wybory bezpośrednie, dokonywane przez społeczeństwo; wybory pośrednie, w których prezydent jest wyłaniany przez kolegium elektorów, wybrane przez społeczeństwo (np. USA, Argentyna); wybory pośrednie, w których prezydenta wybiera parlament (np. Liban, Szwajcaria, Turcja) lub kolegium elektorskie, złożone z parlamentarzystów i przedstawicieli organów samorządu lokalnego (np. Włochy) czy delegatów parlamentów krajowych (RFN). Poza konstytucyjne sposoby wyłaniania prezydenta są charakterystyczne dla systemów autorytarnych i totalitarnych i bardzo często są następstwem wojskowych zamachów stanu (państwa afrykańskie i latynoamerykańskie).W państwach demokratycznych pozycja prezydenta jest zróżnicowana:
w systemie prezydenckim prezydent jest głową państwa, szefem rządu, najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych i przywódcą swojej partii (USA); w systemie parlamentarno-gabinetowym jest tylko głową państwa, szefem rządu zaś jest premier, a dowództwo wojskowe w rzeczywistości należy do ministra obrony i sztabu generalnego (Austria, Irlandia, RFN, Włochy).W państwach realnego socjalizmu prezydent najczęściej łączył swój urząd z przywództwem partii komunistycznej (Wietnam, Rumunia, ZSRR), co oznaczało w praktyce jego dominującą pozycję w systemie politycznym
22. Rząd – uosobienie władzy wykonawczej
Rząd, naczelny, wyodrębniony organ w zakresie władzy wykonawczej, kierujący całym aparatem państwowym i zapewniający jednolitość jego działania na podstawie istniejącego prawa, powołany przez parlament.
Rząd składa się z ministrów oraz ministrów bez teki i premiera. W systemach parlamentarno-gabinetowych jest formalnie powoływany przez głowę państwa i musi uzyskać wotum zaufania parlamentu albo w sposób wyraźny (inwestytura — np. Włochy, Polska od 1992), albo w sposób dorozumiany (W. Brytania). Rząd ponosi odpowiedzialność przed parlamentem i musi ustąpić, jeżeli zostanie mu wyrażone wotum nieufności. W rzeczywistości rząd jest zależny od partyjnej większości w parlamencie, nie od głowy państwa. Do głównych zadań rządu należy: wykonywanie ustaw, kierowanie aparatem administracyjnym, występowanie z inicjatywą ustawodawczą, opracowywanie i realizacja budżetu państwa oraz polityki zagranicznej. Trwałość rządu zależy od tego, ile partii politycznych bierze udział w jego tworzeniu oraz jaką wielkością dysponuje w parlamencie.
Na podstawie ilości partii w rządzie możemy wyróżnić rządy bezpartyjne (tzw. fachowców), jednopartyjne (model...
justysior