Alfabet Ukraiński.pdf

Opracowanie: Łukasz Starzak www.suputnyk.site.pl

1/1

Alfabet ukraiński

Alfabet ukraiński należy do grupy alfabetów cyrylickich, którymi posługują się niektóre języki słowiańskie:

bułgarski, macedoński, serbski, ukraiński, białoruski i rosyjski. W czasach ZSRR wprowadzono cyrylicę

również do takich języków jak rumuński (w wersji mołdawskiej), kazaski (ten wciąż posługuje się cyrylicą),

azerski (wrócił do alfabetu łacińskiego w zmodyfikowanej odmianie tureckiej), mongolski i inne języki

środkowoazjatyckie, syberyjskie i kaukaskie (norma ISO 9:1995 wymienia ich 76).

Ściśle rzecz biorąc, współczesne alfabety cyrylickie powinno się określać mianem grażdanki. Słowo to

pochodzi od rosyjskiego grażdanin – obywatel i oznacza pismo świeckie, w przeciwieństwie do

cerkiewnego; grażdankę wprowadził w 1708 r. car Piotr I i rozpowszechniła się ona wśród innych Słowian

prawosławnych. Natomiast termin cyrylica w naszym kręgu kulturowym odnosi się raczej do alfabetu

wczesnosłowiańskiego, używanego później w dokumentach cerkiewnych. Tej subtelności nie zna język

angielski, stosując do obu odmian alfabetu określenie Cyrillic .

Współczesny alfabet ukraiński posiada 33 litery, do których dochodzi jeszcze apostorof. Niektóre litery

oznaczają w nim inne głoski niż w alfabecie rosyjskim – wiąże się to ze zmianami fonetycznymi, które

zaszły w języku ukraińskim, podczas gdy pisownia pozostała bez zmiany. Stosowany dawniej znak ъ

wypadł, znaki ы i и połączyły się w jeden, zaś cyrylicki znak і wprowadzono na oznaczenie dźwięku

pochodzącego z dawnego ѣ lub z o . Z kolei jedna litera в oznacza zarówno w , jaki i niezgłoskotwórcze u , na

które język białoruski ma osobny znak ў . Niewystępujące w innych odmianach grażdanki znaki є i ї nie są

jednak żadną nowością – w podobnym znaczeniu występowały w dawnej cyrylicy. Język ukraiński nie

zdecydował się jednak na oznaczanie osobnymi znakami dwóch głosek, które mają takie oznaczenia w

alfabetach południowosłowiańskich – dz ( ѕ ) i dż ( џ ) – i to mimo, że szczególnie ta druga występuje dość

często; w tym wypadku stosowane są dwuznaki. Czysto ukraińskim pomysłem jest natomiast znak ґ

(dawniej używano dwuznaku кг , inspirowanego zapewne greckim oznaczeniem głoski g – γκ ).

W poniższej tabeli zebrano znaki alfabetu ukraińskiego (ukr. lítery lub búkwy ) oraz najważniejsze systemy

transkrypcji i transliteracji. Termin transkrypcja oznacza przekonwertowanie znaków jednego systemu na

znaki drugiego systemu w taki sposób, aby był to proces uniwersalny (tzn. np. identyczny dla wszystkich

alfabetów cyrylickich), jednoznaczny i odwracalny (a więc jedna litera drugiego systemu do jednej i tylko

jednej litery drugiego systemu). Ma to wiele zalet, ale i kilka wad – przede wszystkim nie pomaga w

poprawnym czytaniu, gdyż zarówno znaki alfabetu cyrylickiego, jak i łacińskiego są różnie odczytywane w

różnych językach. Z tego powodu stosuje się również transkrypcję, która ma na celu oddanie wymowy i

dlatego dla każdego języka posługującego się alfabetem łacińskim będzie inna. Widząc wyraz

przetranskrybowany niekoniecznie będziemy umieli odtworzyć jego oryginalną pisownię w cyrylicy.

Obecnie na Ukrainie powszechnie stosowana jest transkrypcja angielskopodobna (zwykle w wersji różniącej

się od oficjalnej, prezentowanej poniżej). Trzeba jednak wiedzieć, że alfabet łaciński (w polskiej wersji) był

używany do zapisu języka ukraińskiego (ruskiego) już od czasów renesansu (głównie w Galicji), a

szczególnie popularny zaczął być w XVIII w., i to na całej prawobrzeżnej Ukrainie. W 1859 r., przy

poparciu części ukraińskich elit i namiestnika Galicji hr. Agenora Gołuchowskiego, austriackie władze

usiłowały urzędowo wprowadzić alfabet łaciński. Pisownia miała być oparta na projekcie czeskiego

działacza narodowego, Józefa Jirečka, który uważał, że taka zmiana wpłynęłaby dodatnio na poczucie

narodowej odrębności Ukraińców (motywy hr. Gołuchowskiego były zapewne inne – liczył on na łatwiejszą

polonizację ludności ruskiej). Zaproponowana wówczas pisownia bazowała na ortografii słowackiej z

zapożyczeniem kilku znaków polskich na oznaczenie spółgłosek miękkich; alfabet miał zawierać 35 liter: a b

c ć č d ď e f g h x i j k l ľ m n ń o p r ŕ s ś š t ť u v y z ź ž . Ponieważ jednak w Galicji panowała wtedy moda

na moskalofilizm, a latynizację popierali Polacy, projekt spotkał się z tak wielkim oporem społeczeństwa, że

Austriacy szybko odesłali go do lamusa. Mimo to jeszcze w latach 80. XIX w. Mychajło Drahomanow

próbował przekonywać rodaków do latynki , wydając nawet „Kobzarza” Szewczenki alfabetem łacińskim.

Ostatecznie XIX w. przyniósł nie zmianę alfabetu, a jedynie reformę grażdanki przeprowadzoną dla

odróżnienia pisowni ukraińskiej od rosyjskiej. Wówczas wprowadzono znak ґ zamiast кг i apostrof w

miejsce znaku twardego, zlikwidowano ы , a za to wprowadzono і w miejsce wcześniej używanych ѣ , и i у .

Opracowanie: Łukasz Starzak www.suputnyk.site.pl

2/2

Reguły transliteracji i transkrypcji są regulowane przez następujące dokumenty.

Transkrypcja z ukraińskiego na angielski (tekście dokumentu nazywana transliteracją – raczej

niezbyt poprawnie) została ustalona w postanowieniu nr 9 Komisji ds. Terminologii Prawnej Rady

Najwyższej Ukrainy z dn. 19 IV 1996.

W Polsce zasady transliteracji są określone przez Polską Normę PN-ISO 9:2000 „Transliteracja

znaków cyrylickich na alfabety łacińskie”, która jest tłumaczeniem międzynarodowej normy ISO

9:1995. Norma ta jest więc całkowicie uniwersalna; zastąpiła ona starą normę PN-83/N-01201, która

zachowywała jeszcze pewne polskie lokalne zwyczaje.

Reguły transkrypcji zaliczają się do polskich norm ortograficznych sformułowanych w uchwale

Komitetu Językoznawstwa PAN z dn. 20 I 1956 i znajdują się w publikacji „Pisownia polska”,

Wrocław 1957, ss. 43-58.

W słownikach hasła są ułożone według kolejności jak w tabeli. Apostrof nie jest literą – jego wpływ na

kolejność wyrazów jest następujący: wyrazy z ’є znajdują się bezpośrednio po wyrazach z samym є , wyrazy

z ’я znajdują się bezpośrednio po wyrazach z samym я , itd.

Tab. 1. Alfabet ukraiński, jego transkrypcja i transliteracja

Litera

drukowana

Litera

drukowana

kursywa

Litera pisana

Nazwa

Oficjalna

polska

transkrypcja

Nowa

polska

translite-

racja

PN-ISO

9:2000

Stara polska

translite-

racja

PN-70/N-

01201

Oficjalna

transkrypcja

ukraińska

na język

angielski

„Słowiań-

ska” (XIX-

wieczna)

transkrypcja

ukraińska

А а

Б б

бе

В в

ве

Г г

ге

h, gh 1

Ґ ґ

ґе

Д д

Д Д д

де

d, d´ 6

d, ď 14

Е е

Є є

йе

je, e, ie 4

ye, ie 5 je, e 15

Ж ж

же

З з

зе

z, ź 6

z, ź 14

И и

Opracowanie: Łukasz Starzak www.suputnyk.site.pl

3/3

Litera

drukowana

Litera

drukowana

kursywa

Litera pisana

Nazwa

Oficjalna

polska

transkrypcja

Nowa

polska

translite-

racja

PN-ISO

9:2000

Stara polska

translite-

racja

PN-70/N-

01201

Oficjalna

transkrypcja

ukraińska

na język

angielski

„Słowiań-

ska” (XIX-

wieczna)

transkrypcja

ukraińska

І і

Ї ї

йі

yi, i 3

Й й

ій

y, i 5

К к

ка

Л л

ел

ł, l 7

l, ľ 14

М м

ем

Н н

ен

n, ń 6

n, ń 14

О о

П п

пе

Р р

ер

r, r´ 6,8

r, ŕ 14

С с

ес

s, ś 6

s, ś 14

Т т

те

t, t´ 6

t, ť 14

У у

Ф ф

еф

Х х

ха

Ц ц

це

c, ć 6

c, ć 14

Ч ч

че

Ш ш

ша

Opracowanie: Łukasz Starzak www.suputnyk.site.pl

4/4

Litera

drukowana

Litera

drukowana

kursywa

Litera pisana

Nazwa

Oficjalna

polska

transkrypcja

Nowa

polska

translite-

racja

PN-ISO

9:2000

Stara polska

translite-

racja

PN-70/N-

01201

Oficjalna

transkrypcja

ukraińska

na język

angielski

„Słowiań-

ska” (XIX-

wieczna)

transkrypcja

ukraińska

Щ щ

шча

szcz

šč

sch

šč

Ь ь

м’який

знак

´, i, — 9

' (’) 10

—

Ю ю

йу

ju, u, iu 4

yu, iu 5 ju, u 15

Я я

йа

ja, a, ia 4

ya, ia 5 ja, a 15

’

апостроф

—

’

" (”) 10

—

Uwagi

1 Jako gh – tylko dla oddania г w połączeniu зг , dla uniknięcia pomyłki z zh oznaczającym ж .

3 Jako yi – na początku wyrazu, jako i – w pozostałych przypadkach.

4 Jako samą tylko samogłoskę – po л , przez i – po innych spółgłoskach, przez j – w pozostałych przypadkach.

5 Przez y – na początku wyrazu, przez i – w pozostałych przypadkach.

6 Ze znakiem zmiękczenia – przed ь , z wyjątkiem dwuznaku ьо .

7 Jako l – przed є , і , ь , ю i я , jako ł – w pozostałych przypadkach.

8 Połączenie рь (oprócz рьо ) nie występuje w języku ukraińskim i może być spotkane w tekstach tylko jako

transkrypcja wyrazów (szczególnie nazw własnych) rosyjskich.

9 Pomijamy – w połączeniu льо , jako i – w połączeniu ьо po innych spółgłoskach niż л , jako znak zmiękczenia – w

pozostałych przypadkach. Znak zmiękczenia ´ stawiamy nad literami: Ćć, Ńń, Śś, Źź, w pozostałych przypadkach –

za literą.

10 Można pominąć.

11 Ze znakiem zmiękczenia – przed ь (w tym ьо ), є , ю , я .

12 Literę j pomijamy po д , т , с , з , ц , н , л , р .

Tab. 2. Przykłady zastosowania transkrypcji i transliteracji

„Słowiańska”

transkrypcja

ukraińska

ніщо niszczo nìŝo nīščo nischo niščo

цікавий cikawyj cìkavij cīkavij tsikavyi cikavyj

грудня hrudnia grudnâ grudnja hrudnia hrudńa

їхати jichaty ïhati ïchati yikhaty jixaty

зв’язала zwjazała zv’âzala zv´jazala zv"iazala zvjazala

малярського malarśkoho malârs´kogo maljars´kogo maliars'koho maľarśkoho

Київ Kyjiw Kiïv Kiïv Kyiv Kyjiv

залишитися załyszytysia zališitisâ zališitisja zalyshytysia zalyšytyśa

п’ється pjet´sia p’êt´sâ p´jet´sja p"iet'sia pjeťśa

місяць misiać mìsâc´ mīsjac´ misiac' miśać

самоврядування samowriaduwannia samovrâduvannâ samovrjaduvannja samovriaduvannia samovŕaduvanńa

суттєвої suttiewoji suttêvoï suttjevoï suttievoi sutťevoji

попередженню poperedżenniu poperedžennû poperedžennju poperedzhenniu poperedženńu

Cyrylica

Polska

transkrypcja

Nowa polska

transliteracja

Stara polska

transliteracja

Transkrypcja

ukraińska na

język angielski

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: