statystyka.doc

Temat : Badania statystyczne i ich rodzaje

Prace pisała Angelika Biedrzycka

Podstawowym kryterium podziału metod badań statystycznych jest liczba jednostek statystycznych objętych badaniem. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się następujące metody badań statystycznych:

- badania pełne (całkowite, wyczerpujące)

- badania częściowe (niepełne)

- szacunki statystyczne

Rys 1. podział metod statystycznych ze względu na liczbę jednostek objętych badaniem

Badania pełne polegają na tym ,że informacje o badanych cechach  statystycznych  są gromadzone od wszystkich jednostek statystycznych wchodzących w skład zbiorowości statystycznych. Badania pełne mogą być ciągłe, okresowe lub doraźne. Jeśli zmieniające się w czasie zjawiska są obserwowane i analizowane sukcesywnie i nieprzerwanie, to mamy do czynienia z badaniami ciągłymi (np. ewidencja urodzeń i zgonów). Badania okresowe są podejmowane w pewnych, zazwyczaj ściśle określonych, odstępach czasu (np. coroczne spisy rolne). Badania doraźne są przeprowadzane w pewnych szczególnych okolicznościach, spowodowanych z reguły nieprzewidzianymi przyczynami (np. badanie dotyczące strat czasu pracy wywołanych epidemią grypy).
Wśród metod badania pełnego wyróżniamy spisy oraz rejestrację bieżącą.

- spis statyczny jest to badanie polegające na zbieraniu informacji o wartościach cechy statystycznej bezpośrednio od wszystkich jednostek tworzących zbiorowości statystyczna. Informacje te zbierane są przez specjalnie przeszkolone osoby i jednocześnie są one utrwalane na formularzach spisowych przez instytucję organizującej spis. Spisy statystyczne są bardzo kosztowną metodą  badań statystycznych. Spis statystyczny jest doraźnym lub okresowym badaniem statystycznym (np. spis ludności) obejmującym wszystkie jednostki zbiorowości statystycznej. Rejestracja bieżąca polega na systematycznym notowaniu określonych faktów będących przedmiotem badania (np. ewidencja urodzeń). W ramach badań pełnych wyróżnia się :

- Rejestracja statystyczna polega ona na wpisywaniu zdarzeń i faktów do odpowiednich rejestrów (wykazów). Zarejestrowane fakty i zdarzenia tworzą materiał statystyczny. Rejestracja statystyczna ma węższy zakres tematyczny niż spis statystyczny i różni się również sposobem zbierania informacji. Przy rejestracji statystycznej nie występuje tak jak przy spisie bezpośrednia obserwacja statystyczna, lecz informacje będące przedmiotem rejestracji są zgłaszane w punktach rejestracyjnych przeznaczonych przez instytucję prowadzące rejestracje.

Wyróżnia się dwa rodzaje rejestracji statystyczne :

Doraźna rejestracja statystyczna : polega na tym że w wyznaczonym okresie określone osoby zgłaszają się w wyznaczonych miejscach i udzielają informacji  objętych tematyką rejestracji.

Instytucja organizująca doraźną rejestrację statystyczną określa kto podlega rejestracji jaki jest czas , miejsce, zakres. Przykładem doraźnej rejestracji prowadzonej w innym celu a wykorzystywanej do celów statystycznych – jest rejestracja przedpoborowa .

Bieżąca rejestracja statystyczna : polega na ciągłym, bieżącym, systematycznym notowaniu zdarzeń i faktów określonych przez instytucję prowadzącą rejestracje przykładem tej rejestracji jest rejestracja podmiotów gospodarczych w systemie REGON.

Sprawozdawczość statystyczna  jest najbardziej powszechnym rodzajem  badań statystycznych .Polega ona na przekazywaniu przez jednostki sprawozdawcze określonych informacji liczbowych i opisowych w postaci standardowych sprawozdań. Sprawozdania które  mają postać wypełnionych formularzy są sporządzone przez instytucję do której są one kierowane. Instytucja organizująca badania statystyczne oprócz przygotowania formularzy statystycznych powinna sporządzić instrukcję ich wypełnienia oraz określić terminy ich przekazania. Jednostki sprawozdawcze po wypełnieniu formularzy sprawozdań statystycznych przekazują je do instytucji prowadzącej badania – bezpośrednio ,za pośrednictwem poczty lub innych środków technicznych.

Badania statystyczne pełne choć zapewniają  rzetelne wyniki, są pracochłonne i czasochłonne a przez to kosztowne. W niektórych sytuacjach, jak na przykład w badaniu jakości baterii śa one niemożliwe do wykonania, dlatego w ich miejsce stosuje się badania częściowe

Badania częściowe (niepełne) – polegają na tym, że informacje o wartości cech statystycznych są zbierane tylko od wybranych ze zbiorowości jednostek statystycznych. Jednostki te tworzą zbiorowość próbną (próbę). Wyniki otrzymane od tych jednostek są uogólnione na całą zbiorowość statystyczna. W porównaniu z badaniami pełnymi badania częściowe są łatwiejsze i tańsze, a ponadto okres potrzebny do ich przeprowadzenia i  opracowania wyników jest krótszy. Badania częściowe są często wykorzystywane w badaniu jakości towarów w badaniach  marketingowych np. w badaniach zachowań konsumentów na rynku. Badania częściowe stosowane są  przede wszystkim  wówczas  gdy uzyskanie informacji od wszystkich jednostek statystycznych jest niemożliwe lub zbyt kosztowne, np. badanie czasu użytkowania baterii alkaicznych wyprodukowanych przez określonego producenta nie może być badaniem pełnym gdyż doprowadziłoby do wyczerpania wszystkich wyprodukowanych baterii.

W ramach badań statystycznych częściowych wyróżnia się :

• badania ankietowe
• badania monograficzne
• badania reprezentacyjne
• badania szacunkowe
Badania ankietowe stosuje się najczęściej w celu możliwie szybkiego przebadania bardzo licznych zbiorowości. Polegają one na swoistym typie wywiadu — mianowicie na wywiadzie pisemnym, w którym istotną rolę odgrywa właśnie ankieta Jest to wywiad bardziej oszczędny ze względu na czas i środki, niż wywiad ustny. Przeprowadzający badania tego typu zamiast organizowania spotkań i odbywania czasochłonnych rozmów z każdym z respondentów z osobna, może znacznie szybciej przebadać nawet liczną zbiorowość, rozprowadzając albo rozsyłając odpowiednią ilość ankiet, jakie są następnie wypełniane bez jego udziału. Bowiem ankietę — w przeciwieństwie do kwestionariusza, jaki stosuje się w skategoryzowanym wywiadzie ustnym — wypełnia respondent, a nie badający. Rola badającego przy zbieraniu danych tą metodą ogranicza się więc do opracowania odpowiedniej ankiety; wyboru osób, które zamierza się poddać badaniom; rozprowadzania ankiet, wskazania sposobu ich zwrotu oraz zebrania zwróconych ankiet. Oczywiście analiza zebranych ankiet jest sprawą dalszą i nie zawsze jest dziełem tych osób, które rozprowadzają i zbierają, ankiety, czyli tzw. ankieterów. Zasadnicza rola w tych badaniach przypada zatem niewątpliwie ankiecie, ponieważ jej jakość rzutuje w sposób istotny na jakość danych, uzyskiwanych przy jej pomocy1. Bezosobowy charakter ankiety, standardowe pytania, jakie są w niej zawarte, ich kolejność nie tylko ułatwiają opracowanie danych, ale oddziaływają także w określony sposób na respondenta, skłaniając go do refleksji nad problemami, podjętymi w badaniach. Zauważmy też, że zapewniona w ankiecie anonimowość wypowiedzi sprzyja o wiele bardziej szczerym wynurzeniom respondentów niż nawet wywiady przeprowadzone w cztery oczy, ponieważ w tego rodzaju wywiadach występuje także pewne skrępowanie zwłaszcza przy pytaniach drażliwych, dotyczących spraw intymnych itp.

Struktura ankiety
W ankiecie należy unikać wszystkiego, co nie jest konieczne ze względu na cele, jakie chcemy osiągnąć przy jej pomocy. Należy więc dbać usilnie o to, aby ankieta była narzędziem w pełni funkcjonalnym. Koniecznymi elementami każdej w zasadzie ankiety stosowanej w badaniach społecznych są:
1) informacja o instytucji firmującej badania;
2) zwięzła informacja o celu, jakiemu ma służyć ankieta;
3) dodatkowe wyjaśnienia, których charakter zależy od rodzaju ankiety; może tu wchodzić w grę np. uzasadnienie wyboru danego respondenta, a wówczas posługujemy się dajmy na to słowami jakie zapewne zyskają jego przychylność: „...biorąc pod uwagę pana (i) aktywność społeczną liczymy na pozytywny stosunek do naszych badań. .."; w przypadku np. ankiet anonimowych — wyraźne podkreślenie tego faktu; podziękowanie respondentom za trud związany z wypełnianiem ankiety; określenie sposobu zwrotu ankiety itp. sprawy;
4) pytania, odnoszące się do celów dla jakich daną ankietę sporządzono. Możemy wyróżnić pytania dotyczące badanego problemu oraz odnoszące się do respondenta, które należy umieszczać na końcu ankiety. Chodzi po prostu o to, aby nie rozpoczynać ankiety od pytań
odnoszących się do społeczno-demograficznych właściwości respondenta;
5) instrukcje dotyczące tego, jak odpowiadać na poszczególne pytania, czasem wystarczają bardzo lakoniczne wskazania typu: „niepotrzebne skreślić" czy „stosowne podkreślić" itp., ale niekiedy konieczne są też bardziej szczegółowe pouczenia.

Forma i treść ankiety
Forma i treść poszczególnych elementów ankiety powinna najogólniej uwzględniać zarówno charakter danej ankiety, jak też właściwości potencjalnych respondentów, np. stopień dojrzałości intelektualnej, przywiązanie do tradycji, obowiązujące w środowisku badanych zasady grzecznościowe itp. cechy. Nieco więcej miejsca poświęcimy pytaniom stawianym w ankiecie. Należy tu zwrócić uwagę przede wszystkim na następujące zagadnienia:
1. Jeżeli pytania mają być rzeczowe, to powinny być formowane na podstawie znajomości problemów, których dotyczą. Trzeba o tym pamiętać, że takie pytania, które w odczuciu respondenta są nierzeczowe czy naiwne nie skłaniają go wcale do poważnego traktowania danej ankiety, ani też badającego.
2. Pytania powinny być tak formowane, aby można było udzielić na nie wiarygodnej odpowiedzi. Ponadto w przypadku ankiet anonimowych pytania nie mogą dotyczyć takich kwestii, które mogłyby ujawnić osobę respondenta, gdyby na to pytanie odpowiedział. Choć wskazywaliśmy na to wcześniej, akcentujemy ten wymóg, ze względu na jego znaczenie.
3. Pytania należy tak stawiać, aby umożliwiały one uzyskiwanie danych obiektywnych, porównywalnych i sprawdzalnych,
4. Pytania nie powinny być sugestywne, dwuznaczne, ani też podejmować spraw drażliwych w taki sposób, który mógłby u danych respondentach wywoływać oburzenie.
5. Pytający powinien zdawać sobie sprawę ze znaczenia kolejności stawianych pytań w ankiecie oraz z wpływu tej kolejności na jakość.
„To samo pytanie przy innej kolejności i w innym kontekście konsteluje inaczej świadomość odpowiadającego, a przez to prowadzić może do odmiennej odpowiedzi. Każde pytanie w ankiecie i każda odpowiedź na nie ma określoną wartość wskaźnikową w zależności od kolejności i struktury wszystkich poprzednich, jak i następujących po nim pytań oraz najbliższego jego kontekstu"3. Kolejność stawianych pytań nie jest więc sprawą obojętną w ankiecie.


Badania monograficzne polega na wszechstronnym opisie i analizie wybranej jednostki lub jednostek zbiorowości statystycznej. Wybrana w sposób świadomy jednostka powinna być typowa, powszechnie występująca lub też wskazująca kierunek rozwoju a więc przodująca. Uzasadnione jest też badanie jednostek skrajnych w sensie negatywnym. Monografia badająca jednostki ma w istocie niewiele cech wspólnych z badaniami statystycznymi, które zawsze dotyczą dużych zbiorowości. W badaniach monograficznych, jak i ankietowych, nie ograniczamy się do liczbowego opisu badanej jednostki lecz stosujemy również opis tekstowy. Wartość poznawcza badania monograficznego zależy przede wszystkim od poprawnego doboru jednostki lub jednostek, gdyż ich właściwości (cechy) przenoszone są z reguły na całą zbiorowość.

Badania reprezentacyjne jest częściowym badaniem statystycznym opartym na próbie pobranej ze zbiorowości generalnej w sposób losowy. Z teoretycznego i praktycznego punktu widzenia metoda ta jest najbardziej prawidłową formą Badania częściowego. Zastosowanie rachunku prawdopodobieństwa przy przenoszeniu wyników z losowej próby na całą zbiorowość umożliwia określenie wielkości popełnianego błędu. Możliwości tej nie daje ani metoda ankietowa, ani monograficzna. Zamiast gromadzić szczegółowe informacje o wszystkich jednostkach populacji generalnej, losujemy z niej pewną liczbę jednostek zwaną próbą i na podstawie otrzymanych wyników wnioskujemy o całości. Aby jednak próba była dobrą reprezentacją całości, należy zapewnić jednakowe szanse dostania się (trafienia) do próby wszystkim jednostkom zbiorowości generalnej. Jeśli prawdopodobieństwo wylosowania każdej jednostki jest jednakowe, wówczas wylosowana próba jest dobrą reprezentacją całej zbiorowości, tzn. charakteryzuje się tymi samymi właściwościami i prawidłowościami ogólnymi co zbiorowość generalna.

• szacunki statystyczne (interpolacyjne, ekstrapolacyjne)

Jeśli z pewnych względów nie możemy (lub nie chcemy) w sposób bezpośredni, tj. na podstawie badania pełnego lub częściowego uzyskać informacji o interesującej nas zbiorowości, to przeprowadzamy postępowanie zwane szacunkiem statystycznym. Szacunek ten polega na ustaleniu pewnych wielkości lub właściwości nieznanej zbiorowości na podstawie zbiorowości znanej, pozostającej z nią w określonym związku. Na przykład czas przeznaczony na czytanie książek, gazet i czasopism przez określoną grupę ludzi możemy szacować na podstawie liczby zakupionych książek, czasopism i gazet. Metodami szacunku statystycznego jest m.in. szacunek interpolacyjny i ekstrapolacyjny. Interpolacja polega na szacowaniu nieznanych wartości cechy na podstawie znanych wartości sąsiednich (późniejszych i sąsiednich). Ekstrapolacja natomiast na szacowaniu wartości wykraczających poza przedział wartości znanych.

    Innym kryterium podziału badań statystycznych jest częstotliwość ich prowadzenia. Na podstawie tego kryterium wyróżniamy się:

Badania ciągłe – polegające na tym że obserwowanie i rejestrowanie określonych zdarzeń i faktów  odbywa się w sposób ciągły. Bardzo ciągłe dotyczą tylko niektórych ściśle określonych zdarzeń i faktów. Przykładem tego typu badania statystycznego jest np. rejestracja noworodków przy urzędzie stanu cywilnego .

Badania okresowe są badaniami powtarzalnymi. Prowadzi się je w określonych odstępach czasu. Przykładem tego badania są np. powszechne spisy rolne lub spis ludności.

Badania doraźne (sporadyczne, jednorazowe )  są prowadzone wówczas, gdy  zapotrzebowanie na określony rodzaj informacji pojawia się  w bardzo rzadko i jest spowodowany nieprzewidywalnymi przyczynami

Rys.2 Klasyfikacja badań statystycznych według częstotliwość ich prowadzenia

6