Bielicki Marian - Zapomniany Świat Summerów.pdf - Historia starozytna i wspoczesna - Marian_Chomik

MARIAN BIELICKI

ZAPOMNIANY ŚWIAT SUMERÓW

1966

PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY

Konsultant naukowy KRYSTYNA ŁYCZKOWSKA

Indeksy opracowała KRYSTYNA SZABZYNSKA

Obwolutę i okładkę projektowała DANUTA STASZEWSKA

Zdjęcia wykonał STANISŁAW TOBSKI

Opracowanie typograficzne DANUTA KSIĄŻKIEWICZ

SPIS TREŚCI

ZAMIAST PRZEDMOWY

I. TAJEMNICE WYDARTE PUSTYNIOM 11

Na początku szukano Niniwy. - Kłopoty z dziwnymi znakami. - Zagadka pochodzenia klinów. -

„Odkrycie” Sumerów. - Gdy odkopano Uruk. - Dramaty w Nippur. - Był tu niegdyś kraj gęsto

zamieszkały. - Te skarby działały jak magnes.

II. OKRUCHY TYSIĄCLETNIEJ HISTORII.. 41

Najdawniejsi mieszkańcy Dwurzecza. - Na widowni pojawiają się „czarnogłowi”. - Pytania bez

odpowiedzi. - Zaczęło się w Eridu. - Uruk - ok. 2900 p.n.e. - Legendy o Enmerkarze. - Bohaterowie

szukali surowców. - Błędy kopistów i rewelacje uczonych. - Epos o Gilgameszu, tabliczka z Tummal ł

chronologia. - Jeśli spojrzeć oczami Sumerów. - Gdy Mesilim zbudował świątynię. - Królestwo było w

Ur. - Lagasz - miasto bogate. - Gorzka cena wielkości. - Król, który przyszedł za późno. - Pod rządami

najeźdźców. - Zwycięski książę Utu-hengal. - Gudea - pasterz sprawiedliwy. - Sumeryjski renesans. -

Pean na cześć króla Szulgi. - Choć odnosili zwycięstwa. - Ostatni władca Sumeru.

III. BOGOWIE RZĄDZĄ ŚWIATEM 167

Gdy Sumerowie stworzyli bogów. - Uosobienie sił przyrody. - Bóstwo, które umierało. - Bogów

jest coraz więcej. - Ań - król niebios. - Człowiek potrzebny jest bogom. - Tak postanowił Enlil. - Jak Enlil

Ninlil uwiódł. - Modlitwy do Enlila. - Bogowie stworzyli człowieka. - Enki i porządek świata. - Me -

boskie prawa. - Bogowie jak ludzie. - Zdarzyło się to w raju. - U źródeł biblijnych przekazów. - Legenda o

potopie. - Bóg Nanna wędruje do Nippur. - Hymny ku czci boga księżyca. - Losy bogów i losy ludzi. -

Bóg słońca Utu. - Gromowładny Iszkur. - Legenda o Ninurcie. - Ningirsu, patron miasta Lagasz. - Boginie

o różnych imionach. - Małżeńskie kłopoty bogini Inanny. - Mit o człowieku, który posiadł boginię. -

Zmienna wizja bogini. - Misterium boskich zaślubin. - Pieśni miłosne. - Bogini w królestwie zmarłych. -

Obrazy piekieł. - Sumeryjska przypowieść o „Hiobie”. - Los człowieka. - Gdy umarł król. - Treny na

śmierć ojca i żony. - W pogoni za nieśmiertelnością. - Kapłani, kapłanki, obrzędy.

Spis treści

IV. ICH DZIEŃ POWSZEDNI.. 269

Odczytano z glinianych tabliczek. - „Podręcznik” dla rolników. - Ho - - dowcy ł pasterze. - Ludzie

i zwierzęta. - Miasto w cieniu świątyni. - Lud utalentowanych rzemieślników. - Kupcy lubili wędrować. -

Biedni i bogaci. - Uczeni rządzą światem. - Dzień ucznia. - Ojcowie i dzieci. - Medycyna i demony. - Tak

wiele złych duchów na świecie.

V. ZGODNIE Z PRAWEM 323

Proces o morderstwo przed XXXVIII wiekami. - Kodeks króla Urnam-mu. - Dzięki archiwum

sądowemu w Lagasz. - Małżeństwa i rozwody. - Sprawy kryminalne. - Niewolnika broniło prawo. -

Umieli czynić sprawiedliwość.

BIBLIOGRAFIA 355

INDEKS 365

SPIS ILUSTRACJI 381

Synu mój, szukaj wiedzy

u minionych pokoleń, dopytuj się o nią!

Z sumeryjskiego tekstu Pisarz i jego niesforny syn.

ZAMIAST PRZEDMOWY

Powstanie tej książki jest największym zaskoczeniem dla jej autora. Sprawa bowiem miała się

tak: W końcu 1959 roku, wertując w bibliotece niezastąpioną od lat Wielką literaturę powszechną Trzaski,

Everta, Mi-chalskiego, zatrzymałem się nad rozdziałem opracowanym przez ks. prof. Józefa Bromskiego

na temat piśmiennictwa w Sumerze i Akadzie. Rzecz okazała się tak frapująca, że przypadkowe

zainteresowanie przemieniło się w trwałą pasję. Stwierdziwszy ze wstydem, że moje wiadomości o

Sumerze ograniczają się do wiedzy, iż tak nazywane państwo istniało kiedyś na terenie Mezopotamii,

postanowiłem zakres posiadanych informacji poszerzyć. Sięgnąłem po publikacje stare i nowe, i...

odkryłem świat niezwykły, tajemniczy, kuszący. Dzięki pomocy, jaką mnie, laikowi usiłującemu zgłębić

tajemnice sprzed 5000 lat, okazała zawsze cierpliwa i wyrozumiała pani magister Krystyna Łyczkowska z

Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskałem dostęp do wielu publikacji. Niestety, zainteresowanie Sumerem

w Polsce nigdy nie było zbyt wielkie, a wojna i natłok ważniejszych powojennych spraw nie sprzyjały ani

ich rozwojowi, ani systematycznemu wzbogacaniu księgozbiorów. Trzeba więc było uciec się do pomocy

znajomych i nieznajomych, którzy różnymi sposobami umożliwili mi zapoznanie się z pracami w kraju

nieosiągalnymi. Szczególnie gorąco dziękuję za to profesorowi S. N. Kramerowi i profesorowi E. A. Spei-

serowi z University of Pennsylvania, którzy w odpowiedzi na moją nieśmiałą prośbę obficie wyposażyli

mnie w materiały i błogosławieństwa na trudną przygodę - wypad pisarza w dziedzinę wiedzy, dostępnej

jedynie wąskiemu kręgowi specjalistów.

Odkrywając Sumer dla siebie, pomyślałem, że warto chyba zachęcić i innych do poznania dziejów

i kultury ludu, który przed tysiącami lat stworzył wspaniałą - zapomnianą, niedawno odkrytą i wciąż

odkrywaną - cywilizację. Przecież sami nie wiemy, z czego korzystamy. Nie zdajemy sobie sprawy, gdzie

tkwią źródła kultury, w której kręgu wyrośliśmy. Pisząc, nie myślimy o tym, że to Sumerowie pierwsi

stworzyli pismo; licząc - że oni byli twórcami pierwszych zapisów liczbowych i formuł matematycznych;

patrząc w gwiazdy - że to oni pierwsi prowadzili obserwacje astronomiczne; odbierając lek w aptece - że

sumeryjscy lekarze układali pierwsze w dziejach ludzkości recepty. Tylko nieliczni spo-

Zamiast przedmowy

śród nas mają pojęcie o tym, jak fascynująca była historia i kultura Sumerów i jak wiele - wbrew

zapomnieniu, trwającemu długie tysiąclecia - z ich dorobku przetrwało w myślach i dziełach

następujących po nich cywilizacji.

Po czterdziestu wiekach, dzięki żmudnemu, pełnemu poświęcenia i wyrzeczeń trudowi uczonych,

Sumer został odkryty na nowo, a dorobek Sumerów doczekał się najwyższego uznania - stał się

przedmiotem dociekliwych badań i zawziętych naukowych sporów. Trzeba było zrewidować wiele pojęć,

przesunąć początki naszej cywilizacji w czasie i w przestrzeni. Na światło dzienne wydobyte zostały nie

tylko imponujące rozmiarami i doskonałością artyzmu zabytki architektury i sztuki. Przemówiły

niepozorne, zniszczone, wydarte żarłocznym piaskom pustyni tabliczki gliniane, na których Sumerowie

utrwalili tak doskonałe dzieła ludzkiego umysłu, że stały się one źródłem natchnienia poetów, filozofów i

uczonych, władców i teologów starożytnego świata. Okazało się, że koncepcje religijne, społeczne,

prawodawcze, estetyczne, literackie cywilizacji, ukształtowanej w rejonie Basenu Śródziemnomorskiego,

w zasięgu oddziaływania starożytnych ludów Bliskiego Wschodu i kultury greckiej, uchodzą głęboko w

przeszłość - do Sumeru. Że tu, w dolinie Dwurzecza, powstały najdawniejsze przepisy prawne i pieśni

miłosne, organizacje handlowe i formy gospodarki przemysłowej. Że tu szukać należy pierwowzorów

Noego i Hioba, Hadesu i raju, prawa Euklidesa i Ezo-powych bajek... Jakże niewspółmierna jest wiedza

uczonych o tysiącleciu dziejów i czynów ludu Sumerów z wiedzą posiadaną przez nas wszystkich.

Pomyślałem więc, że - chyba można i trzeba ponad brzegami tej przepaści przerzucić przynajmniej wąską

kładkę.

Książka, którą - jako wynik sześcioletnich poszukiwań wiedzy o Sumerze - oddaję w ręce

czytelnika, jest próbą takiej właśnie „kładki”, opowieścią o bardzo dawnych dziejach i bardzo dawnych

sprawach, skonstruowaną w oparciu o to, czego dowiedzieli się uczeni. Nie jest to - zastrzeżenie takie

wydaje mi się konieczne - próba obiektywnej historiozoficznej czy kulturoznawczej pracy naukowej. Po

prostu - gawęda, napisana z myślą o tym, aby przybliżyć czytelnikowi zapomniany, tajemniczy lud,

któremu tak wiele zawdzięczamy.

M. B. Warszawa, luty, 1965 r.

L TAJEMNICE WYDARTE PUSTYNIOM

Historia odkryć Mezopotamii - nie tej, którą znano jako kraj bogatych i wspaniałych miast ze

strzelistymi wieżami minaretów, i nie tej, którą znano jako pustynię grożącą śmiałkom straszliwymi

burzami piaskowymi, piekielnym żarem bezlitośnie palącego słońca, pustynię, gdzie nagle pojawiali się

okrutni arabscy rozbójnicy - historia odkryć Mezopotamii ukrytej właśnie pod wędrującymi piaskami,

Mezopotamii „starej jak świat” - to niekończące się pasmo krew mrożących przygód, niezwykłych

wydarzeń, nieprzeczuwalnych rewelacji. Nic tedy dziwnego, że historii tej poświęcono wiele książek,

cieszących się ogromną poczyt-nością. Wszak nawet specjalistyczne, suche fakty omawiające prace, czyta

się z zapartym tchem, jak sensacyjne powieści z doskonale skonstruowaną, intrygującą fabułą. Odkrycie

owej starożytnej Mezopotamii wzbudzało podziw dawniej, gdy tylko poczyniono pierwsze, jeszcze

nieśmiałe i niepewne kroki na drodze wędrówki w zapomnianą przeszłość ludzkości, oszałamia swą

niezwykłością i dziś. Kiedy młody londyński prawnik, Austen Henry Layard, urzeczony wizją bajkowego

Wschodu, porzuciwszy adwokacką kancelarię wyruszył w 1839 r. w daleką podróż i opisawszy swe

niezwykłe wrażenia i odkrycia, w 1849 r. ogłosił dwutomową książkę Niniwa i jej pozostałości,

publikacja została w mgnieniu oka rozchwytana przez czytającą publiczność. O Mezopotamii - tej

starożytnej, dopiero odnajdywanej - krążyły już w Europie legendy nie mniej fascynujące niż o

bogactwach kalifów i krasie Bagdadu.

NA POCZĄTKU SZUKANO N I NIWY

Mezopotamia od wieków pociągała podróżników i badaczy. Wszak o tym kraju opowiadała

Biblia, pisali o nim antyczni geografowie i historycy. Gdzieś tu biblijna przypowieść umiejscowiała

kolebkę Abrahamo-wego plemienia; i wieżę Babel, którą wznosić mieli przepełnieni pychą śmiałkowie,

by wedrzeć się do niebios, a Bóg pomieszał im języki; i dumną Niniwę; i straszliwe miasto Nemroda.

Gdzieś tu wznosiły się potężne mury Persepolis, stolicy Dariuszowej, zdobytej przez Aleksandra

Macedońskiego, który - jak powiadał grecki historyk Diodor - „pod-

Tajemnice wydarte pustyniom

czas orgii pijackiej, w chwili kiedy postradał panowanie nad swym umysłem”, podpalił pałac

królewski.

Niewiele więcej jednak wiedziano o przeszłości tych krain, opanowanych przez islam, a przeto

trudno dostępnych dla innowierców. Ciekawość przeszłości, głód wiedzy o tym, „co się działo przed

nami”, jest i był jednym z głównych czynników, skłaniających ludzi do podejmowania przedsięwzięć

nieraz ryzykownych i niebezpiecznych. Wprawdzie rabbi z Tudeli, w królestwie Nawarry, Beniamin syn

Jonasza, nie w celach naukowo-badawczych wyruszył w roku 1160 w trzynastoletnią podróż na wschód,

ale jemu właśnie zawdzięczamy najdawniejsze, bo w 1178 r. spisane, a w roku 1543 ogłoszone drukiem

po hebrajsku (przekład łaciński ukazał się w 1575 r.) sprawozdanie, w którym mowa jest o pomnikach

przeszłości Mezopotamii. Po odbytej pielgrzymce do Palestyny, rabbi Beniamin z Tudeli ruszył przez

Tadmur, przebył pustynię, przeprawił się przez Eufrat i wędrując częściowo lądem, częściowo wodą w

górę Tygrysu, dotarł do Mosulu, by odwiedzić tu swoich współwyznawców. Wzgórza ruin, być może,

jeszcze wyraźnie widocznych spod piasków, musiały na nim wywrzeć wielkie wrażenie i obudzić jego

zainteresowanie swym pochodzeniem. Pisze więc w sprawozdaniu: „To miasto jest teraz stolicą królestwa

perskiego; położone nad brzegami Tygrysu zachowuje ową wielkość i wspaniałość starożytną; między

nim a starożytną Niniwą istnieje tylko most; lecz Niniwą doszczętnie została zniszczona; jednakże liczne

wioski i osiedla rozłożyły się pośród starożytnych murów.”

W tym samym mniej więcej czasie wędruje po Mezopotamii inny duchowny wyznania

mojżeszowego - rabbi Petahiasz z Ratyzbony (zm. w 1190 r.), który w swoim opisie wspomina, iż Niniwą

jest kopcem ruin - niestety, nie podaje, gdzie się one znajdują. O ruinach opowiada też misjonarz, brat

Ricoldo de Monte di Croce, zwiedzający Mezopotamię w roku 1290. „Potem, zaiste, wielką połać ziemi

przemierzywszy, przybywamy do Niniwy, miasta wielkiego...” Niniwą nazywa Fra Ricoldo Mosul i mówi

o starych i licznych usypiskach ruin. Bardziej szczegółową relację sporządził bawarski lekarz i przyrodnik

Leonhard Rauwolff z Augsburga, po zwiedzeniu Mosulu około roku 1575. Opowiada on w swej Beschrei-

bung der Reyse Leonhardi Rauwolffen... (1582) o wysokim, położonym tuż za miastem okrągłym

wzgórzu, niby plaster miodu zamieszkałym gęsto przez ubogą ludność. „W tym miejscu i wokół niego -

czytamy - przed laty znajdowało się potężne miasto Niniwą, które [...] czas jakiś było stolicą Asyrii.”

Opierając się na informacjach Beniamina z Tudeli i Leonharda Rauwolff a, wielki geograf XVI

w., Abraham Ortelius, w pracy Thesaurus geographicus (1596) podaje, iż niektórzy autorzy identyfikują

Mosul ze

Na początku szukano Niniwy 15

starożytną Niniwą (co - jak się okazało - było mniemaniem niesłusznym).

Przypuszczenia pierwszych europejskich podróżników brzmiały równie nieprawdopodobnie, co

zachęcająco. Budziły niepokój i nadzieję. Odnaleźć Niniwę - owe miasto, o którym prorok Nahum

powiedział: „Spustoszone jest Niniwę, kto nad tobą chwiać głową będzie?” (Proroctwo Na-humowe III, 7)

- oto marzenie śmiałków.

Niniwą - zburzona i spalona w sierpniu 612 r. p.n.e. przez zwycięskie wojska Medów i

Chaldejczyków po krwawej walce, w której rozgromili siły znienawidzonych królów asyryjskich,

przeklęta i skazana na zapomnienie przez następne pokolenia i nowych władców - dla ludzi, wyrosłych w

Europie, była właściwie miastem z legendy. Inaczej działo się w krajach arabskich. Tu, w Persji, żywa

była tradycja, przechowująca pamięć o zamierzchłych czasach; geografowie arabscy, tacy jak Abulfeda,

Ibn Haukal czy Jakut, w swych pracach podawali położenie starożytnych miast mezopotamskich. Cóż,

kiedy Europa nie znała dzieł tych uczonych. Mimo to co najmniej czterech europejskich podróżników z

tego okresu mówi wyraźnie o tym, że ruiny Niniwy znajdują się w pobliżu Mosulu: Anthony Sherley

(1599), John Cartwright (1601), Piętro delia Yalle (1616-1625) i J. B. Tavernier (1644). Żaden z nich nie

ma jednak pewności, które z licznych wzgórz w okolicy Mosulu kryje szczątki tego miasta, jakkolwiek

Cartwright, przyjąwszy za pewnik, iż wybrany przezeń kopiec jest Niniwą, dość dokładnie określa

wymiary stolicy asyryjskich królów. Sto lat po stwierdzeniu przez Tayerniera, że Niniwą leży pod

wzgórzem Nabi Yunus, francuski podróżnik Jean Otter „przenosi” ją na zachodni brzeg Tygrysu, w górę

biegu rzeki. Dopiero w 1766 r. duński uczony i podróżnik Karsten Niebuhr, zatrzymawszy się w Mosulu

w drodze z Bombaju, podejmuje badania i słusznie określa, że ruiny poszukiwanego miasta znajdują się

pod kopcami, na wprost Mosulu, na przeciwległym brzegu rzeki. I znów upłynie osiemdziesiąt lat, zanim

Paul Emil Botta oraz Layard na własne oczy zobaczą od stuleci poszukiwaną Niniwę.

Niestety, ramy naszej opowieści są ściśle określone i nie pozwalają na dokładny opis dziejów

wszystkich odkryć mezopotamskich i przygód, jakich doznawali odkrywcy. Wspomnieliśmy o tym

najwcześniejszym okresie poszukiwań - zwłaszcza Niniwy - nieco szerzej, ponieważ one, w sposób

niezamierzony wprawdzie, niemniej decydujący, doprowadziły do odkrycia Sumeru. Szukano bowiem

śladów Asyryjczyków i Babilończy-ków, szukano potwierdzeń przeszłości, bądź co bądź, znanej. Nikt z

wymienionych dotąd odkrywców nie przypuszczał, że historia Mezopotamii sięga tak odległych czasów,

jak te, którym poświęcona jest ta książka. Nie przypuszczał tego neapolitański kupiec Piętro delia Yalle,

który, aby

16 Tajemnice wydarte pustyniom

zagłuszyć cierpienia miłosne - jego narzeczoną rodzice wydali za innego - wyruszył w 1616 r. w

podróż na Wschód. Podczas dwunastoletniej włóczęgi - opisywał ją w listach do rodziny i przyjaciół,

które złożyły się, wraz ze szczegółową relacją, na trzytomowe Opisanie podróży... (opublikowane w

latach 1660-63) - przemierzył wzdłuż i wszerz ziemie ówczesnej Persji. Zawdzięczamy mu wiele

informacji o pozostałościach starożytnych miast, m. in. ruin Babilonu i Persepolis. Nas podróżnik ten

interesuje szczególnie z dwóch względów: w liście datowanym 5 sierpnia 1625 r. opowiada on o swej

bytności na wzgórzu Mukajjir. Tu znalazł cegły pokryte dziwacznymi znakami. Podobne znaki widział już

delia Valle w ruinach Persepolis. Ornamenty to? A może - jak powiadają Arabowie - ślady czarcich i

demonich pazurów? A może dziwne, nieznane pismo? Odkrywca twierdzi, że to właśnie pismo. Wszak

już przed czterema laty, w liście poświęconym wizycie w Persepolis, przerysował pięć znaków i określił

je jako wyrazy, przy czym z podziwu godną przenikliwością uznał, że należy je czytać od lewej strony ku

prawej. A jeszcze wcześniej tego rodzaju „obrazki” widział na cegłach w ruinach Babilonu. Opisuje więc

dokładnie znalezisko z Mukajjir - że cegły były suszone w słońcu, co go tak zdumiało, iż motyką zaczął

grzebać w kilku miejscach, aby się przekonać, czy się nie myli. Stwierdził wówczas, że w miejscach,

Bielicki Marian - Zapomniany Świat Summerów.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: