Średniowiczne miasto idealne włochy.pdf

il. 1 Niebieskie Jeruzalem. Miniatura z II poł. XII wieku. Liber Floridus Lamberta Saint Omer. Herzog–August Bibliothek Wolfenbüttel

/ 18 /

Średniowiczne miasto idealne

we Włoszech *

Rafał Eysymontt

Wstęp

Pojęcie miasta idealnego kojarzone jest zazwyczaj z miastami okresu

nowożytnego, takimi jak Sforzinda, zaprojektowana przed 1464 r. przez

Antonia Filarete na planie zbliżonym do gwiazdy. Mimo oczywistych

antycznych korzeni koncepcja miasta idealnego miała jednak swoje nie-

zwykle ważne podstawy również w urbanistyce okresu średniowiecza.

Miasto idealne to przedstawione na wizerunku lub wybudowane

i przez długi czas funkcjonujące, regularne w sensie geometrycznym

założenie, które całkowicie zaspokaja materialne i duchowe potrzeby

mieszkańców, jakie wynikają z dostępnych w danym czasie sił produk-

cyjnych i określonego stanu społeczeństwa 1 .

Miasto średniowieczne, jak wiadomo, należy widzieć jako realiza-

cję idei Niebieskiego Jeruzalem – miasta świętych przeciwstawionego

grzesznemu Babilonowi. Według Tychoniusa, piszącego w IV w., „Są dwa

miasta, jedno Boga, drugie diabła, [...] są dwa miasta, dwa królestwa, jed-

no Boga, a drugie diabła, [...] są dwa miasta, jedno ziemskie, a drugie

służy Chrystusowi. Jedno pracuje, aby znaleźć zasadę potępienia, a dru-

gie zbawienia [...]” 2 . Zdaniem św. Augustyna, Jeruzalem oznacza miasto

i społeczeństwo świętych, Babilon zaś to miasto i społeczeństwo bezboż-

ników. Nawet jeśli idea Niebieskiego Jeruzalem nie wpłynęła wprost na

planowanie miasta średniowiecznego, to na pewno oddziaływała na jego

symbolikę. Miasto było przecież czymś więcej niż zbiorem elementów,

jak wyraził to w swojej Etymologii , w haśle dotyczącym miasta i miesz-

czan, Izydor z Sewilli: „Obywatele rzeczeni w jednym kręgu żyć, aby

wspólne życie i obronę czynić […], dom miejscem zamieszkania jednej

jest rodziny, tak jak miasto miejscem zamieszkania jednego ludu, a niebo

schronieniem całego rodzaju ludzkiego” 3 .

Jak widać, ówczesne teksty jednoznacznie dowodzą bezpośredniego

związku średniowiecznych idei religijnych i społecznych z ideą lokacji

miasta, która była czymś więcej niż prostym nadaniem praw i miejsca

przeznaczanego na ich wprowadzenie w życie. Należy więc zakładać,

* Tekst przygotowany został na podsta-

wie fragmentów książki: R. Eysymontt ,

Kod genetyczny miasta. Średniowieczne

miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle

urbanistyki europejskiej, Wrocław 2009,

poszerzonego o szczegółowe informacje

dotyczące kilku miast i releksje wynika-

jące z wizji lokalnej.

1 Deinicję cytuję za: Idealstadt, [hasło

w:] Lexikon der Kunst, Band 2, Berlin

1984, s. 361.

2 Cytat z pism eschatologicznych Tycho-

niusa lub Tyconiusa (370–390 rok n.e.),

za: S. Lang , The Ideal City from Plato

to Howard, „Architectural Review” 1952,

nr 112, s. 92, przypis, 8.

3 Ibidem, s. 92.

/ 19 /

↪ Q u art Nr 3(17)/2010

że koncepcja owa w XII i XIII w. była realizacją społecznego ideału św.

Tomasza z Akwinu: „ civitas communitas perfecta est” 4 . Dziś należałoby

jednak zadać pytanie: czy tak jak inne dzieła architektury średniowie-

cza, również realnie istniejące miasto, jako dzieło sztuki, miałoby być

jednym ze stopni na drodze do niedostępnej dla ludzkiej istoty boskiej

doskonałości? 5

4 Tomasz z Akwinu , Traktat o Bogu (Sum-

ma teologii, 91 art. 2), przeł. G. Kuryle-

wicz , Z. Nerczuk , M. Olszewski , Kraków

1998; U. Eco , Sztuka i piękno w średnio-

wieczu, przeł. M. Olszewski , M. Zabłocka ,

Kraków 1994, s. 137.

5 Skrajny pogląd, wskazujący na nieist-

nienie w okresie średniowiecza realizacji

„miasta idealnego”, czyli inaczej: mia-

sta - dzieła sztuki, prezentuje w swojej

książce o miastach utopiach H. W. Kruft,

pisząc, że działo się tak właśnie z powo-

du zakładanej przez ówczesną ilozoię

niedostępności Boskiej doskonałości dla

ludzkiej doczesności, którą to właśnie

doczesnością rządzić się miało miasto.

H. W. Kruft , Städte in Utopia. Die Ide-

alstadt vom 15. bis zum 18 Jahrhundert

zwischen Staatsutopie und Wirklichkeit,

München 1989, s. 12, 13.

Miasto idealne we Włoszech

Oczywistą egzempliikacją społecznej idei miasta idealnego jest najbar-

dziej znany portret miejskiej społeczności – Alegoria Bożych rządów

autorstwa Ambrogia Lorenzettiego (1339 r.) w Palazzo Publico w Sienie.

Obraz pokazuje miasto od wewnątrz, podkreślając doskonałą harmonię

między jego funkcjami prywatnymi i publicznymi. Miasta idealne jako

całość zaprezentowane są z kolei w pochodzącej z lat 1500–1585 galerii

map Pałacu Watykańskiego stworzonej przez Ignazia Dantiego. W niniej-

szym tekście zająć się chcę jednak nie tyle miastami projektowanymi lub

malowanymi, ile miastami realnie wzniesionymi.

6 O przemianach architektoniczno-ur-

banistycznych miasta: D. Ballestracci ,

G. Piccinni , Siena nel Trecento. Assetao

urbano e strutture edilizie, Firenze 1977.

7 Etapy rozwoju miasta za: L. Benevo-

lo , Miasto w dziejach Europy, Warszawa

1995, s. 60–65.

Miasta powstałe organicznie

Jednym z postrzeganych niemal jako idealne miast średniowiecznych

Włoch jest Siena – centrum polityczne, ale również świadomie kształto-

wany ośrodek artystyczny 6 .

Siena – miasto etruskie, a potem rzymskie – funkcjonowało począt-

kowo na drodze Via Flaminia, na której komunikacja przerwana została

na skutek okupacji longobardzkiej. Na etapy rozwoju Sieny składaja się:

1) miasto z VII w., wzniesione na dwóch wzgórzach Castellvecchio

i S. Maria, gdzie zostaje zbudowana katedra; na wschód od tego komplek-

su, tam gdzie biegnie Via Romea, powstają liczne kompleksy zabudowy;

2) XI-wieczna Siena, która podzielona została na trzy części:

a) „miasto” obejmujące dawny rdzeń,

b) Camollie wokół północnego grzbietu,

c) S. Martino wokół grzbietu południowego.

Wyodrębniono 17 dzielnic. Ostatecznie po trzech powiększeniach ob-

szaru miasta mury zamykały 180 ha. Wierzchołek wzgórza z katedrą to „ il

campo ” – dawne bagno, odgrodzone od stromego zbocza masywem ratusza

z wieżą „ mangia ” z 1325 roku 7 . Szczyt tej wieży, wzniesiony z jasnego ka-

mienia, wyraźnie góruje nad całym otoczeniem. Projekt posadzki Campo

z czerwonej cegły z 6 pasami z cegły szarej, pochodzi z 1346 roku 8 .

O porządku architektonicznym Sieny zdecydowały statuty z 1262

i 1297 r., dokładnie określające cechy budowli (wysokość poszczególnych

gzymsów, barwę elewacji i łączenie, tak ważne w mieście potrzeb prywat-

nych i publicznych) – jedne z najstarszych w średniowiecznej Europie.

Nieco później regulacje takie pojawiły się również we Florencji. Według

zapisów z 1309 r. elewacje wszystkich domów od strony ulicy powinny

być pokryte cegłą, przez co miasto miało nabierać urody; w 1363 r. nato-

8 J. Heers , En Italie centrale: les paysages

construits. Relets d’une politique urba-

ine, [w:] D’une ville à l’autre structures

materielles et organisation de l’espace

dans les villes européenes (XIIe–XVIe

sieclés). (Actes du colloque organisé par

l’Ècole francaise de Rome avec le conco-

urs de l’universite de Rome, Rome 1–4

décembre 1986), edités par J. C. M. Vig-

neur , Ècole de Rome Palais Farnese 1989,

s. 301.

/ 20 /

Rafał Eysymontt / Średniowiczne miasto idealne we Włoszech

miast wydano zarządzenia dotyczące przekształcenia elewacji budynków

na głównym placu, nakazując ich ujednolicenie i pokrycie pięknym ka-

mieniem 9 . Powszechnie spotykanym urzędem miejskim staje się tu już

w XV w. oficiali della ornata, rectores populi operarii , dbający o piękno

miasta – „ bellezaza della citta, belezza della via ” 10 .

Szczególnie charakterystycznym elementem architektonicznego

kształtowania sieneńskiej pierzei są szerokie ostrołuczne arkady, powta-

rzane w przyziemiu budynków. Ostatnie badania dowodzą również, że

w Sienie w pierwszych ośmiu dziesiątkach XV w., podczas rządów tzw.

„ Governo trinario ”, podejmowane były działania estetyzujące. Polega-

ły one wtedy na pracach architektonicznych na Strada Romana (nazwa

niesie zresztą przesłanie o kontynuacji przez tę ulicę antycznej tradycji)

– fragmencie szlaku pielgrzymkowego prowadzącego przez to miasto,

i związane były z wizytami wysokich dostojników (przyjazd papieża Piu-

sa II Piccolominiego w 1459, 1460 i 1464 r.) 11 .

W XIV w. Siena, zdziesiątkowana przez Czarną Śmierć, ulega Flo-

rencji, aż w końcu w 1555 r. zostaje przez nią całkowicie pokonana. Cóż,

sztuka nie ratuje przed biedą.

il. 2 Siena. Widok miasta z połowy

XVI w. autorstwa Ignazia Dantiego.

Galeria map Pałacu Watykańskiego.

Fot. R. Eysymontt

9 W. Braunfels , Die mittelalterlische

Stadtbaukuns in Toskana, Berlin 1953,

s. 115-117.

10 Ibidem, s. 110.

11 F. J. D. Nevola , „Per Ornato Della Cit-

ta”: Siena’s Strada Romana and Fifteenth

Century Urban Renewal, „The Art Bul-

letin”, March 2000, s. 26–49. W latach

1444-1479 notowano na głównej osi

pielgrzymkowej Sieny, Strada Romana,

108 interwencji architektonicznych. Po-

legały one nawet na dotacji miejskiego

urzędu do prywatnych budowli – pa-

łaców papieża Piusa II Piccolominiego

i jego siostry, Katarzyny Piccolomini.

San Gimignano – miasto-obraz

San Gimignano to miasto poddane początkowo dominacji biskupa Volter-

ry, niezależne od 1199 r., ważny punkt na drodze między Sieną a Floren-

cją, usytuowany na głównym trakcie komunikacyjnym półwyspu – Via

Francigena 12 . Od bitwy pod Montaperti w 1260 r. miasto współdziałało ze

12 Informacje na temat San Gimignano za:

E. Guidoni , Storia Urbanistica, [w:] San

Gimignano. Atlante Storico delle Città

Italiane, Toscana 5, a cura di E. Guidoni

et al., Roma 1997.

/ 21 /

↪ Q u art Nr 3(17)/2010

il. 3 Siena, widok placu il Campo. Fot. R. Eysymontt

il. 4 Siena, arkadowanie pierzei ulicznej. Fot. R. Eysymontt

/ 22 /

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: