Zagadnienie intymności a struktura.pdf

il. 1 Miniatura z Tabriz, autorstwa perskiego artysty Ahmada Mūsá (1360-1370). Jedno z niewielu pocho-

dzących ze świata islamu przedstawień miasta idealnego. Il. za: V. Martínez Enamorado, E. García Alfonso,

Un urbanismo para el mulk. Continuidad y transformación de la ciudad áulica oriental en el primer Islam,

[w:] Actas. II Congreso Internacional: La ciudad en al-Andalus y el Magreb, Algeciras 1999, s. 269. Publi-

kacja zdjęcia za zgodą autorów

Zagadnienie intymności a struktura

średniowiecznych miast muzułmańskich*

Ida Maria Szatkowska

Wstęp

Dziś, w okresie wzmożonego zainteresowania miastami muzułmańskimi

w związku z arabską rewolucją społeczną (Egipt, Tunezja, Libia…), temat

islamskiej „inności” z jej zupełnie przeciwną do europejskiej transparen-

tności „intymnością”, jest szczególnie frapujący. Globalna rzeczywistość

sprawia, że społeczeństwa, kultury i cywilizacje, które kiedyś były od-

izolowane, wchodzą w coraz bardziej zintensyikowane interakcje, a wni-

kanie w nową przestrzeń kulturową rodzi różnorakie zachowania, od

tych pozytywnych do skrajnie negatywnych. „Globalizacja, rozumiana

jako kontaktowanie się między sobą ludzi należących do różnych kultur,

oznacza wkraczanie na teren innej kultury, stykanie się z obcymi znaka-

mi, symbolami czy wzorami. Inność kulturowa łatwo i wręcz odruchowo

oceniana jest negatywnie. Skłonność do wynoszenia własnej grupy po-

nad inne i traktowanie jej kultury jako przewyższającej wszystkie pozo-

stałe oraz ocenianie praktyk innych kultur wedle norm kultury własnej

nosi miano etnocentryzmu, którego jedną z form jest europocentryzm,

widoczny w dyskursie kontaktów świata zachodniego z islamem” 1 .

Dla człowieka kultury Zachodu, percepcja miasta muzułmańskie-

go w jego pełnej krasie może stanowić problem. Charakterystyczny dla

arabskiej mediny 2 „plan labiryntu” z plątaniną nieregularnych, wąskich

ulic, ślepych zaułków i sekretnych, zacienionych zakamarków na pierw-

szy rzut oka sprawia wrażenie zaprzeczenia wszelkiego znanego nam do-

tąd urbanistycznego ładu i zupełnej odmienności od urbanistyki okresu

klasycznego czy nawet świata chrześcijańskiego.

* Niniejszy tekst jest wynikiem zainte-

resowań autorki urbanistyką średnio-

wieczną świata arabskiego i składa się

na przygotowywaną przez nią pod kie-

runkiem dr. hab. Rafała Eysymontta dy-

sertację doktorską dotyczącą fenomenu

urbanistyki ewolucyjnej terenów Al-An-

dalus w kontekście średniowiecznej ur-

banistyki rewolucyjnej charakterystycz-

nej dla Europy Środkowej.

1 K. Jędrzejczyk-Kuliniak , Inna kultura,

te same emocje. Biuletyn, Muzułmań-

skie Centrum Kulturalno-Oświatowe we

Wrocławiu, 2010.

2 „Medina” bądź „medyna” - stara/dawna

dzielnica miast arabskich.

/ 45 /

↪ Q u art Nr 3(21)/2011

Zaskakuje nas orientalny charakter mediny, powodujący, że czuje-

my się dziwnie zagubieni w mieście, które będąc wytworem zupełnie nie

przynależącym do naszej kultury i obcym naszej mentalności, jest dla

nas niejasne, bo pozbawione bliskiego nam kontekstu.

Niewykluczone, iż dla pełniejszego zrozumienia owego problemu

istotne okaże się uświadomienie sobie faktu, że miasta takie jak Dama-

szek, Marrakesz, Fez czy Kair to dużo więcej niż wspólnoty mieszkańców

w powszechnie przyjętym przez nas sensie. Tu struktury miasta nie wy-

znaczył bowiem żaden planista czy komunalny architekt tak, jak miało

to miejsce w świecie europejskim. Uczyniły to konkretne nakazy i zaka-

zy wynikające z zasad Koranu.

Intymny charakter muzułmańskiej mediny jest właśnie skutkiem

działań według reguł świętej księgi i nie można zrozumieć jego istoty bez

akceptacji faktu, iż miasto arabskie to sensu stricto urbanistyka islamu,

a jego mieszkańcy stanowią przede wszystkim wspólnotę wyznawców

jednej religii. Stąd to właśnie w niej, a nie w teoriach urbanistycznych,

należy szukać klucza do odszyfrowania struktury miejskiego układu.

Z czego wynika problem intymności miast arabskich i w jaki sposób

odzwierciedla się on w tradycyjnej urbanistyce mudûn ? W niniejszym tekś-

cie będę starała się właśnie o ukazanie zależności pomiędzy strukturą

części rezydencjalnej arabskiego miasta a religią islamu.

Ze względu na obszerność i wieloaspektowość problemu konieczne

było wybiórcze potraktowanie tematu. Stąd w artykule postanowiłam

skupić się głównie na zagadnieniu dotyczącym „intymności” zabudowy

mieszkalnej mediny, gdzie problem ten jest szczególnie widoczny.

3 Termin wywodzący się z języka francu-

skiego, zbliżony do polskiego określenia

„ślepa ulica”.

4 Cyt. za: A. Youssef Hoteit , Cultura,

espacio y organización urbana en la ciu-

dad islámica (Resumen Tesis Doctoral),

Cuadernos de Investigación Urbanística,

Madrid 1993, s. 17.

Miasto „pozbawione” planu

Już w pierwszej dekadzie XX w., kiedy koncentrowano się na dogłębnej

analizie założeń urbanistycznych świata arabskiego, zrodziło się wiele

teorii tłumaczących „chaotyczną” strukturę tamtejszych ośrodków oraz

szukających czynników powodujących jej ukształtowanie się. Ówczesne

badania, choć oparte na materiałach źródłowych, pozostawały jednak pod

silnymi wpływami myślenia zachodnioeuropejskiego, z jego konceptami

i normami społeczno-ekonomiczno-politycznymi, co dość wyraźnie zde-

formowało interpretację analiz i doprowadziło do wielu nieporozumień.

Aida Youssef Hoteit w swej pracy dotyczącej interesującego nas za-

gadnienia przytacza słowa geografa Roberta Dickinsona, będące świet-

nym potwierdzeniem zagubienia, na jakie skazywali się zachodni bada-

cze, kierując się w swych poszukiwaniach powszechnie przyjętymi regu-

łami klasycznej urbanistyki: „Te miasta pozbawione planu, mieszanka

domów i budynków, z ulicami tętniącymi życiem, zróżnicowanymi pod

względem szerokości i kierunku, by, jak w niektórych przypadkach, za-

kończyć się culs-de-sac 3 , te miasta, labirynty niemożliwe do odcyfrowa-

nia, nawet przy użyciu mapy […] nie wyrastają […] na bazie konkretnego

planu, nie kierują nimi żadne prawa” 4 .

/ 46 /

Ida Maria Szatkowska / Zagadnienie intymności a struktura średniowiecznych miast muzułmańskich

Z kolei Robert Brunschvig w rozprawie Urbanisme medieval et droit

musulman zadawał sobie pytanie: „W jaki sposób skrzętnie zaprojekto-

wane antyczne miasto rzymskie o charakterze otwartym, regularnym

było w stanie przekształcić się w muzułmańską medinę o charakterze

labiryntu z plątaniną ulic, zamkniętych domów, ślepych zaułków, culs-

de-sac , sekretnych zakamarków” 5 . Dużo bardziej radykalnie podszedł

do problemu Max Weber, którego zdaniem arabskie mediny w ogóle nie

zasługiwały na miano prawdziwych miast, gdyż polityczna dezorganiza-

cja muzułmańskiego społeczeństwa w niczym nie przypominała zorgani-

zowanej społeczności demokratycznej, co według tego socjologa również

zyskało swój wydźwięk w „rozregulowanej” morfologii miasta 6 .

Bez wątpienia, zasady rządzące założeniami urbanistycznymi świa-

ta arabskiego długo pozostawały niezrozumiałe dla badaczy Zachodu.

Problematyczną kwestię skomplikowanej struktury niejednokrotnie

kwaliikowali oni jako jedną ze znamiennych cech stereotypowej wizji

miasta muzułmańskiego. Nie dziwi zatem fakt, iż owa „anarchia struk-

tury” tradycyjnego planu miasta dość często w literaturze fachowej

opatrywana była nieprecyzyjnymi, a nawet nacechowanymi pejoratyw-

nie określeniami, ujmującymi jej wagi, sensu i rangi. „Arabski nieład”,

„organizacyjny bałagan” czy „urbanistyczna arabeska” to tylko niektóre

z owych epitetów.

Javier García-Bellido zwrócił uwagę na jeszcze jeden aspekt zachod-

nioeuropejskiego myślenia. Zdaniem wymienionego autora, problem

z odcyfrowaniem miasta muzułmańskiego polegał na fakcie, iż szuka-

jąc odpowiedzi na urbanistyczną nieregularność analizowanego ukła-

du, opierano się na założeniach pochodzących ze świata hellenistyczno-

-rzymskiego i późnośredniowiecznego, co sprawiło, że skupiono się głów-

nie na roli i formie ulicy, błędnie traktując ją jako nieodłączny element,

stanowiący o charakterze przestrzeni miejskiej tak, jak w obrębie cywili-

zacji klasycznej 7 . Do lepszego zrozumienia zasad rządzących arabską me-

diną bezspornie przyczyniły się nowe studia materiałów legislacyjnych

świata muzułmańskiego (w tłumaczeniu na języki nowożytne). Dzięki

tym studiom udało się bowiem zgłębić lokalne normy, swoisty „kodeks

cywilny” regulujący interpersonalne stosunki mieszkańców mediny, op-

arty na koranicznym prawie al-iqh , z którego wyłoniło się wszelkie my-

ślenie dotyczące zasad rządzących przestrzenią miejską i odzwierciedla-

jących się w jej morfologii.

5 R. Brunschvig, Urbanisme medieval et

droit musulman, „Revue des Etudes Isla-

miques” 1947, t. XV, s. 127-155, cyt. za:

ibidem, s. 17.

6 J. García-Bellido, Coranomía. Los uni-

versales de la Urbanística: estudios sobre

las estructuras generativas en las Cien-

cias del Territorio (Tesis Doctoral), Ma-

dryt 1999.

7 Ibidem.

Miasta podporządkowane religii

Cywilizacja arabsko-muzułmańska zrodziła się na fundamencie religii,

prawa i nauki islamu. Islam jest tam zarówno religią, jak i stylem życia

praktykujących go wyznawców – Umma . To kultura kompletna i złożo-

na, gdzie i jednostka, i społeczeństwo zobowiązani są do wypełniania

woli Boga. Innymi słowy, to system oparty na zasadach, które muszą

być przestrzegane i wprowadzane w życie we wszelkich jego aspektach:

/ 47 /

↪ Q u art Nr 3(21)/2011

„Organizacja przestrzeni w kulturze arabsko-muzułmańskiej wynika ze

struktur społeczeństwa i religijnych praw islamu. Skonstruowana jest ona

na miarę potrzeb i wymogów związanych z funkcjonowaniem wspólnoty

muzułmańskiej, zarówno społeczności miejskiej, jak i rodziny” 8 .

Gdy Idrisi II zdecydował się na ufundowanie Fezu, powiedział, iż

jego ideą jest stworzenie miasta, w którym wielbiłoby się Najwyższego

Boga, czytałoby się jego słowa i stosowano by się do jego praw 9 . Zdanie

to jest prawdopodobnie jedną z najbardziej precyzyjnych deinicji za-

sad rządzących muzułmańskimi miastami – mudûn : arabska medina

to dużo więcej niż miejska społeczność, to przede wszystkim wspólnota

wyznawców islamu.

Konstrukcja miasta muzułmańskiego ściśle wiąże się z wiarą, z wy-

nikającymi z niej prawami do intymności i równości. Zarówno izjonomia

miasta, jak i jego rytm – przerywany pięciokrotnymi nawoływaniami mu-

ezina – oraz orientalny charakter: stricte zamknięty i sekretny, dla nas

Europejczyków zupełnie obcy, podporządkowane są islamowi. Dla muzuł-

manina prywatność to wartość święta, której nienaruszalność gwarantuje

mu jego religia. Pojęcie „własności publicznej” w znanym nam charakte-

rze właściwie traci tu na znaczeniu i ustępuje miejsca własności każdej

jednostki. Stąd muzułmański dom to sfera sacrum , a arabska medina to

jedyna przestrzeń, gdzie wyznawcy islamu mogą czuć się w pełni synami

Allaha. W tym sensie miasto muzułmańskie, jako miasto święte – miasto

Boga, można by skonfrontować ze średniowieczną ideą chrześcijańskiego

„Niebieskiego Jeruzalem”.

Na gruncie świata arabsko-muzułmańskiego ośrodki otoczone nim-

bem świętości to te, w których narodził się islam: Mekka i Medyna oraz

Jerozolima, związana i z Mahometem, i z kultem Abrahama 10 . Z upływem

lat taki otrzymał również Bagdad.

Medyna, gdzie Mahomet odnalazł swój azyl, wcześniej zwana

Yatrib, od momentu kiedy stała się „Miastem Proroka”, była nazywa-

na Al-Madina, co oznaczało „miasto”. Jak podaje Jose Maria Medianero

Hernández: „Medyna była modelowym miastem islamu, zarówno pod

względem izjonomicznym, organizacyjnym, jak i legislacyjnym, i po-

służyła za wzór dla pierwszych miejskich fundacji początkowego etapu

konkwisty” 11 .

Vincete Enamorado i Eduardo García Alfonso w jednej ze swych prac

zamieścili kopię perskiej miniatury z Tabriz [il. 1], przedstawiającej postać

Proroka Mahometa jako „fundatora miast” z repliką idealnego miasta is-

lamu. Zdaniem autorów tekstu, makieta o planie poligonalnym, z widocz-

nymi murami miejskimi, biegiem rzeki, minaretami wyróżniającymi się

na tle niezabudowanej przestrzeni wewnątrz murów, reprezentuje świętą

Medynę bądź Jeruzalem 12 .

Mekka, miasto narodzin Mahometa, zwana inaczej Umm al-Qura ,

co oznaczało „Matka Miast” 13 , była głównym celem muzułmańskich piel-

grzymek. Pedro A. Galera Andreu, cytując za Ludoviciem Quaronim, po-

daje przykład Mekki [il. 2] i jej głównej świątyni jako symbolicznego „Cen-

trum”, widząc w niej matematyczny i izyczny model Wszechświata 14 .

8 A. Jarosz, Miasto w kulturze arabsko-

-muzułmańskiej, [w:] „Kultura Miasta.

Miasto w Kulturze” 2008, nr 1, s. 70.

9 F. Chueca Goitia, Breve Historia del Ur-

banismo, Madryt 1981.

10 J. Danecki, Kultura i sztuka islamu,

Warszawa, 2003.

11 J. M. Medianero Hernández, Historia

de las formas urbanas medievales, Uni-

versidad de Sevilla, Sewilla 2004, s. 47.

12 V. Martínez Enamorado, E. García Al-

fonso, Un urbanismo para el mulk. Con-

tinuidad y transformación de la ciudad

áulica oriental en el primer Islam, [w:]

Actas. II Congreso Internacional: La ciu-

dad en al-Andalus y el Magreb, Funda-

ción El legado andalusí, Algeciras, 1999,

139-292, s. 259.

13 J. Danecki, op. cit., s. 224-231.

14 P. Galera Andreu, Urbanismo utópico

de la Ilustración española. A propósito de

Sinapia, „Imafronte” 1985, vol. 1, s. 43-

58, 51.

/ 48 /

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: