TEZA 24: Rozbicie dzielnicowe – Polska w latach 1102 – 1289
1) Bolesław Krzywousty
Bolesław rozpoczął panowanie w latach 90. XI w., gdy władza centralna w Księstwie Polskim znacznie osłabła. Władysław Herman podzielił swoje księstwo, pozostawiając sobie formalnie władzę zwierzchnią, lecz realnie popadł w zależność polityczną od swojego palatyna, Sieciecha. Herman zgodził się na podział swoich domen na dzielnice. Bolesław otrzymał Małopolskę, Śląsk, ziemię lubuską z zachodnim skrawkiem Wielkopolski sięgającym po granicę pomorską i Sandomierskie. Zbigniew natomiast otrzymał Wielkopolskę (włącznie z Gnieznem), Kujawy, ziemię łęczycką, sieradzką oraz formalnie Mazowsze (z Płockiem), które zostało jednak pod kontrolą Hermana, podobnie jak ważniejsze grody w dzielnicy Bolesława, tj. Wrocław, Kraków i Sandomierz. Podział państwa i dopuszczenie synów do współrządów zaniepokoiło Sieciecha. Palatyn rozpoczął przygotowania do rozprawy z braćmi. Bolesław i Zbigniew na wieść o zbliżającym się konflikcie postanowili zawiązać opozycyjną koalicję. Doszło do tego na wiecu zorganizowanym we Wrocławiu z inicjatywy możnowładcy polskiego Skarbimira z rodu Awdańców.
Walka o dominium (1102–1106)
Władysław Herman zmarł 4 czerwca 1102. Podział państwa polskiego, jaki dokonał się po śmierci Hermana, był zbliżony do tego sprzed kilku lat. Wydawało się, że ostatecznie zakończy on waśnie między braćmi, jednak stał się zapowiedzią kolejnych konfliktów na tle sprawowania władzy. Powstały dwa organizmy państwowe, nad którymi każdy z nich sprawował samodzielne rządy. Zbigniew nad ziemiami wielkopolsko-mazowieckimi z Kujawami, Bolesław natomiast nad małopolsko-śląskimi z Sandomierskiem. Dwa organizmy państwowe prowadziły osobną politykę tak wewnętrzną jak i zewnętrzną. Jesienią 1102 Krzywousty zorganizował wyprawę, podczas której jego wojowie zdobyli Białogard. Odwetowe akcje zbrojne Pomorzan były jednak kierowane przeciw Zbigniewowi. Tenże nawiązał bliższe kontakty z Czechami, poprzez które chciał wywrzeć presję na Bolesławie i nakłonić go do odstąpienia od spraw pomorskich.
W 1107 Bolesław wraz z królem węgierskim Kolomanem przedsięwziął wyprawę przeciw Czechom celem obsadzenia tam Świętopełka. W tym samym roku Krzywousty ponownie wyprawił się przeciwko bratu. Powodem był bunt zorganizowany przez Zbigniewa, który nie wykonał polecenia juniora nakazującego mu spalenie jednego z grodów. Odpowiedzią na agresywną politykę Bolesława była podjęta w 1109 przez Henryka V wyprawa odwetowa na Polskę. Siły Henryka V były wspomagane przez czeskich wojów. Pretekstem stała się kwestia wygnanego Zbigniewa, który zabiegał o sprawiedliwość, zadośćuczynienie. W 1109 walki toczyły się na Śląsku. Bolesław Krzywousty prowadził zaś wojnę podjazdową. Zwyciężył Niemców w bitwie na Psim Polu.
Cele polityczne Krzywoustego były dwojakie: umocnienie linii granicznej na rzece Noteć i podporządkowanie sobie Pomorza w formie poddania go politycznemu zwierzchnictwu Polski bez inkorporacji tych ziempoza Pomorzem Gdańskim oraz południowym pasem nadnoteckim. Do 1113 Bolesław umocnił swą granicę pomiędzy ziemiami pomorskimi a polskimi. Po unormowaniu stosunków z Czechami Bolesław skierował swoje wysiłki przeciw Prusom, ok. 1115 dokonał zwycięskiej wyprawy, pustosząc ich ziemie plemienne. Wskutek tego na granicy północno-wschodniej zapanował spokój, co umożliwiło Krzywoustemu swobodne przygotowanie się do zdobycia Pomorza Gdańskiego.
Podczas walk na Pomorzu w Księstwie Polskim doszło do groźnego buntu palatyna Skarbimira z rodu Awdańców. Został stłumiony w 1117. Prawdopodobnie za bunt Skarbimira byli współodpowiedzialni książęta ruscy – Włodzimierz Monomach wraz z synami. W 1117 Monomach dokonał wcielenia Wołynia do Rusi Kijowskiej i wypędził księcia wołyńskiego – Jarosława Światopełkowicz.
W 1121 książęta pomorscy Warcisław I i Świętopełek zostali pokonani przez wojów Bolesława w bitwie pod Niekładzem koło Gryfic. W 1122 Bolesław zhołdował Pomorze Zachodnie, czyniąc tamtejszego księcia Warcisława I swym lennikiem. Książę pomorski zobowiązywał się do uznania zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem, płacenia rocznego trybutu w wysokości 500 grzywien srebra oraz niesienia pomocy wojskowej na żądanie polskiego władcy. Aby silniej związać Pomorze z Polską, Bolesław zorganizował misję chrystianizacyjną. Krzywousty rozumiał, że chrystianizacja tych ziem byłaby skutecznym sposobem umocnieniem jego władzy zwierzchniej. Chciał jednocześnie podporządkować je arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Pierwsze próby chrystianizacyjne, podejmowane przez bezimiennych misjonarzy, nie przyniosły spodziewanych efektów. Misja prowadzona pod opieką polskiego władcy przez Bernarda Hiszpana w latach 1122–1123 okazała się ponownym fiaskiem. Kolejne w latach 1124–1125 i 1128 przeprowadził biskup Otton z Bambergu. Po odpowiednich uzgodnieniach z Bolesławem Krzywoustym odbył się w 1124 pierwszy etap chrystianizacji Pomorzan. Misja Ottona rozpoczęła się od jego pobytu na dworze Bolesława, skąd zaopatrzony w odpowiedni ekwipunek, straż i kilku duchownych ruszył na Pomorze Zachodnie. Dla utrwalenia swojej władzy nad Pomorzem Bolesław Krzywousty przeprowadził w 1130 wyprawę na wyspę Rugię. Zawarł w tym celu sojusz z księciem duńskim Magnusem Silnym, który dostarczył Krzywoustemu swoją flotę w zamian za uzyskanie od niego poparcia w swoich dążeniach do tronu szwedzkiego. Flota Magnusa Silnego miała przetransportować oddziały Krzywoustego ku wybrzeżom Rugii. Do zamierzonej bitwy na wyspie nie doszło, ponieważ Ranowie na sam widok połączonych sił polsko-duńskich uznali zwierzchnictwo Bolesława.
Odbył się 15 sierpnia 1135 roku. Bezpośrednią przyczyną zjazdu w Merseburgu, było wmieszanie się polskiego księcia Bolesława Krzywoustego, w sprawy dynastyczne na Węgrzech, oraz nieuznawanie pretensji archidiecezji magdeburskiej do zwierzchności kościelnej nad całą Polską i projektowanymi diecezjami pomorskimi.
· Po śmierci króla Stefana II w 1131, syna Kolomana - walka o sukcesję tronu, doprowadziła do wojny domowej na Węgrzech. Większość możnowładców opowiedziała się za Belą II Ślepym, synem Almosa. W drugim obozie pretendentów do tronu stanął Borys, domniemany syn Kolomana. Bolesław Krzywousty widząc szansę zawarcia bliższego sojuszu z Węgrami, oraz pośrednio, z książętami ruskimi (linia Monomachowiczów) - opowiedział się za Borysem. Bela II, w walce o tron - pozyskał poparcie nie tylko w swoim kraju, ale także wśród zainteresowanych sprawami węgierskimi, europejskich rodów dynastycznych. Krzywousty nie docenił rosnącej pozycji Beli, który gromadził rycerstwo do zbrojnej rozprawy z Borysem. Przeciw ekspansji Bolesława w 1132, wystąpiły połączone siły Węgier, Czech, Austrii, Niemiec i części książąt ruskich[2]. Połączone siły odniosły znaczące zwycięstwo nad polskim księciem, zmuszając go do odwrotu i ucieczki z pola bitwy (nad rzeką Sajó - 1132). Czeski książę Sobiesław I, widząc osłabienie wśród wojów Krzywoustego, kontynuował łupieżcze najazdy na Śląsk (lata 1132-1134).
· Działalność misyjna Ottona z Bambergu nad chrystianizacją ziem pomorskich, zakończyła się sukcesem. Bolesław rozpoczął wcielać w życie plan organizacji kościelnej Pomorza. Pomorze Gdańskie włączono do diecezji kujawskiej, nadnotecki pas ziemi do diecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej. Na ziemiach lubuskich utworzono niewielką diecezję, z próbą podporządkowania ziem pomorskich. Zamysł Bolesława, w sprawie podporządkowania lennych ziem zachodniopomorskich Kościołowi polskiemu - uległ zmianie. Wynikiem tego były odmienne plany pomorskiego księcia Warcisława I oraz biskupa Ottona. Po odpowiednim porozumieniu postanowiono utworzyć odrębne biskupstwo pomorskie, nad którym pieczę miał sprawować jeden z uczestników wypraw misyjnych – Wojciech. Ze strony niemieckiej natomiast, powstał projekt arcybiskupa magdeburskiego Norberta, który zakładał podział Pomorza na dwie diecezje. Miały one być włączone do archidiecezji magdeburskiej. Obudzony rewizjonizm wobec Polski, w polityce kościelnej Magdeburga, spowodował chęć podporządkowanie jemu biskupstwa poznańskiego, co miało stać się w 1131. Ta bulla jednak nigdy nie weszła w życie.
Bolesław podzielił państwo na następujące dzielnice:
Dzielnica senioralna ze stolicą w Krakowie miała być niedziedziczna i niepodzielna. Składały się na nią ziemie małopolska, sieradzka i łęczycka, zachodnia część Kujaw z Kruszwicę, wschodnia część Wielkopolski z Kaliszem i Gnieznem oraz Pomorze Gdańskie.
Władysław II otrzymał Śląsk ze stolicą we Wrocławiu oraz ziemię lubuską. Jako najstarszy wśród synów Krzywoustego został pierwszym seniorem (princepsem)
Bolesław IV - Mazowsze ze stolicą w Płocku ze wschodnią częścią Kujaw,
Mieszko III otrzymał zachodnią Wielkopolskę ze stolicą w Poznaniu
Henryk Sandomierski natomiast ziemię sandomierską ze stolicą w Sandomierzu z Lubelskiem aż po Bug ku północy i wschodowi
Salomea, wdowa po Bolesławie, otrzymała jako tzw. oprawę wdowią ziemię łęczycką lub sieradzko-łęczycką
Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego zapoczątkowała w Polsce okres rozbicia dzielnicowego, zwanego również rozdrobnieniem feudalnym – zjawisko spotykane w średniowiecznej Europie[250]. Występowało m.in. na Rusi, Węgrzech i w Niemczech. Z jednej strony były to czasy walk wewnętrznych i osłabienia państwa, z drugiej – okres ogromnej dynamiki rozwoju wewnętrznego, kultury oraz poprawy bytu szerokich mas ludności. Rozkład ówczesnego prawa książęcego według współczesnej historiografii miał także dobre strony, do których zaliczyć można: przebudowę ustroju państwa na nowych podstawach gospodarczych oraz zwiększenie odpowiedzialności za losy kraju jej górnych warstw.
2) Rozbicie dzielnicowe
Na mocy testamentu Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice, a seniorem z władzą zwierzchnią został najstarszy syn, Władysław II Wygnaniec, który otrzymał także Śląsk. Mazowsze przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu, a Wielkopolska Mieszkowi Staremu. Po śmierci Krzywoustego Henrykowi Sandomierskiemu wydzielono Ziemię Sandomierską, a wdowie Salomei Ziemię Łęczycko-Sieradzką jako oprawę wdowią. Senior miał sprawować władzę w tzw. ziemi senioralnej, w której skład wchodziły: Ziemia Krakowska, Pomorze Gdańskie oraz pas łączący, przechodzący przez takie miasta jak Kalisz, Gniezno i Nakło. Po śmierci Salomei Władysław II zwany Wygnańcem zajął jej dzielnicę wbrew woli braci. W wyniku wojny między nim i jego braćmi, Władysław II uciekł z kraju w 1146 r. i udał się do Niemiec prosić o pomoc cesarza. Dzielnicę senioralną objął Bolesław Kędzierzawy - w ten sposób to on stał się seniorem. Bolesław nie potrafił utrzymać suwerenności państwa i w wyniku wyprawy cesarskiej w 1157 r. musiał złożyć hołd cesarzowi Fryderykowi Barbarossie. Oddał państwo w lenno oraz zgodził się, aby po śmierci Władysława II Wygnańca jego synowie (Bolesław Wysoki, Mieszko Plątonogi) mogli powrócić do jego dzielnicy dziedzicznej - Śląska. W roku 1173, po śmierci Bolesława Kędzierzawego, jego rolę jako seniora, księcia oraz pana Krakowa przejmuje trzeci syn Bolesława Krzywoustego - Mieszko Stary. Po czterech latach ponownie dochodzi do walki o tron - Mieszko zostaje wygnany, a Kraków opanowany przez najmłodszego z braci, pogrobowca Bolesława III Krzywoustego: Kazimierza II Sprawiedliwego, co oznaczało złamanie zasady senioratu (władza zwierzchnia dla najstarszego z rodu). Kazimierz, w przeciwieństwie do Mieszka, nie próbował przeciwstawiać się możnowładztwu i Kościołowi. Po śmierci Kazimierza w Krakowie rządził jego syn Leszek Biały. Wraz z jego śmiercią w Gąsawie w 1227 r. ostatecznie zanikła władza centralna (pryncypat). Stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem Polski, powiązane z umacnianiem się separatyzmu księstw dzielnicowych. Nie istniały żadne ponaddzielnicowe urzędy ani prawa. Około połowy XIII wieku Polska składała się z kilkunastu księstw, bez żadnej władzy centralnej. Okres dzielnicowy był okresem walk wewnętrznych pomiędzy rywalizującymi książętami - o władzę i o terytorium. W tym okresie kraj znalazł się w obliczu silnych zagrożeń zewnętrznych, rozbicie oznaczało osłabienie militarne. Wzmógł się napór książąt i margrabiów niemieckich na ziemie zachodnie oraz czeskich na Śląsk. Pomorze Zachodnie i Wielkopolska znalazły się w strefie ekspansji Marchii Brandenburskiej. Okres dzielnicowy mimo wszystko był czasem intensywnego rozwoju gospodarczego i istotnych przemian społecznych. W rolnictwie upowszechnił się system trójpolówki, używanie ugoru jako pastwiska. Zaczęto używać nowocześniejszych narzędzi rolniczych. Stworzono immunitety - zwolnienia dóbr od danin i posług, co zmieniało sytuację wolnych chłopów. Lokowano miasta na prawie niemieckim, skodyfikowano także inne normy osadnicze (prawo polskie, średzkie). Wykształciły się samorządy wiejskie oraz ogólny zbiór reguł feudalnych. Rozbicie dzielnicowe było charakterystyczne dla przemian ustroju feudalnego. Dochodziło do niego w poszczególnych krajach w różnych okresach ze względu na zróżnicowanie w przebiegu procesów zmian społeczno-ekonomicznych. Mimo podziałów dzielnicowych nie uległo zatarciu poczucie jedności w społeczności polskiej. Pojęcie narodowości polskiej - gens polonica - pojawia się u autorów miejscowych i obcych. Jedność tę wzmacniała jedność organizacji kościelnej.
3) Wygnanie Władysława i hołd w Krzyszkowie (1157)
Okres rozbicia dzielnicowego trwał w Polsce do końca XIII w. i przyniósł zasadnicze zmiany ustrojowe. W wyniku wojny domowej Władysław został wygnany (1146), zastąpił go jako senior Bolesław Kędzierzawy. Zmianę tę zakwestionowali cesarz Fryderyk Barbarossa (wyprawa przeciwko Polsce) oraz papież (klątwa). W zawartej w Krzyszkowie ugodzie (1157), połączonej jednak z upokorzeniem Bolesława Kędzierzawego, uznano jego władzę zwierzchnią w Polsce.
Czynniki odśrodkowe i pogłębienie rozbicia dzielnicowego
Jakiekolwiek próby przywrócenia silnej władzy zwierzchniej, szerszego egzekwowania uprawnień seniora napotykały także sprzeciw ze strony możnowładztwa. Musiał opuścić Kraków Mieszko Stary (1177), który po śmierci Bolesława Kędzierzawego został seniorem. Opór budziły bowiem próby skuteczniejszego ściągania świadczeń i lepszej kontroli domeny książęcej, mianowania urzędników wbrew interesom najpotężniejszych rodzin możnych. Wreszcie za czasów zasiadania na tronie krakowskim Kazimierza Sprawiedliwego zwiększyła się odrębność dzielnic i rola możnowładztwa dzielnicowego. Kazimierz Sprawiedliwy - władca całej Małopolski i Mazowsza - zachował jednak władzę zwierzchnią. Do pogłębienia rozbicia dzielnicowego prowadziło również rozrodzenie się dynastii piastowskiej. Najsilniej wystąpiło ono na Śląsku, który w drugiej połowie XIII w. rozpadł się na wiele mniejszych księstw. Wielkopolska rządzona była przez jednego lub dwu władców (poznańskiego i kaliskiego). Nie ulegała natomiast działom ziemia krakowska.
Walki o tron krakowski
Tron w Krakowie był jednak przedmiotem ostrych walk pomiędzy Piastami, szczególnie na początku XIII w., a następnie w początkach XIV stulecia. Osadzenie na tym tronie przez możnowładztwo i rycerstwo Małopolskie oraz biskupa krakowskiego Pełkę po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego (1194) jego małoletniego syna, Leszka Białego, doprowadziło do wojny domowej między stronnikami nowego władcy a dwukrotnie już wygnanym Mieszkiem Starym (bitwa nad Mozgawą, 1195). Po śmierci tegoż pretendentem do Krakowa stał się Władysław Laskonogi, a także najstarszy żyjący Piast, książę raciborski Mieszko Plątonogi. Próba ułożenia stosunków między Piastami, podjęta na zjeździe w Gąsawie (1227), skończyła się zamordowaniem Leszka Białego i zranieniem Henryka Brodatego. Zamach został zorganizowany przez księcia Władysława Odonica oraz Świętopełka pomorskiego. Gdy po śmierci Władysława Laskonogiego tron krakowski objął Henryk Brodaty, jego władztwo było najrozleglejsze - obejmowało także dziedziczny Śląsk i część Wielkopolski. Władzę tę zdołał utrzymać jego syn Henryk Pobożny, ale po śmierci w bitwie pod Legnicą (1241) jego domena rozpadła się na drobniejsze działy, odpadła też Małopolska, w której władał syn Leszka Białego, Bolesław Wstydliwy. Po śmierci jego stryja, Konrada Mazowieckiego, także Mazowsze zaczęło ulegać podziałom. Tak więc tylko kilku władcom udało się zdobyć, zwłaszcza w XII w., i utrzymać przez jakiś czas władzę zwierzchnią. Dzierżyli ją po Władysławie Wygnańcu: Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary, a pod koniec stulecia Kazimierz Sprawiedliwy. Próbą jej odbudowy był zjazd w Gąsawie. W drugiej połowie XIII w. sytuacja się zmieniła, a rozbicie dzielnicowe pogłębiało się.
Przemiany ustrojowe
Dwóchsetlecie rozbicia dzielnicowego przyniosło ważne przeobrażenia gospodarczo-społeczne oraz ustroju politycznego i prawnego. Osadnictwo na prawie niemieckim i związana z nim akcja immunitetowa oraz powstanie miast i ich samorządu zmieniło położenie prawne ludności. Zaczął kształtować się stan kmiecy (wolnych chłopów) oraz mieszczański. Właściciele gruntów (w ...
ashita1990