wiezba dachowa.pdf

(3003 KB) Pobierz

tajchman.indd

ARCHITEKTURA DREWNIANA

Jan Tajchman

Propozycja systematyki i uporządkowania

terminologii ciesielskich konstrukcji dachowych

występujących na terenie Polski od XIV do XX w. 1

MONUMENT 7

29413068.085.png

29413068.096.png

29413068.107.png

29413068.118.png

29413068.001.png

29413068.012.png

29413068.023.png

29413068.034.png

29413068.039.png

29413068.040.png

29413068.041.png

29413068.042.png

29413068.043.png

29413068.044.png

29413068.045.png

29413068.046.png

29413068.047.png

29413068.048.png

29413068.049.png

29413068.050.png

29413068.051.png

29413068.052.png

29413068.053.png

29413068.054.png

29413068.055.png

ARCHITEKTURA DREWNIANA

1. Wprowadzenie

Dach przekrywa budynek, zabezpieczając go od wpływów atmosferycznych,

a składa się z pokrycia, podkładu pod nie oraz konstrukcji nazywanej więźbą,

rozwiązywaną w formie różnych systemów konstrukcyjnych. Zarówno te syste-

my, jak i ich elementy nie posiadają w Polsce jednolitego i jednoznacznego słow-

nictwa terminologicznego.

Artykuł niniejszy podejmuje próbę uporządkowania podstawowych ter-

minów dotyczących konstrukcji dachów ciesielskich i ich elementów stosowa-

nych od średniowiecza do XX w. Należy zastrzec, że ramy objętościowe artyku-

łu pozwalają jedynie na omówienie najważniejszych zagadnień w tym zakresie.

Problematyka terminologiczna dotycząca więźb ciesielskich jest ważna nie tylko

ze względu na panujący chaos w tym zakresie, ale i dlatego, że konstrukcje te

tworzą dziś już zamknięty rozdział budownictwa i nie podlegają zasadniczo dal-

szemu rozwojowi.

Bardzo rzadko są stosowane we współczesnej praktyce, stąd młodzi in-

żynierowie w czasie studiów nie otrzymują dostatecznej wiedzy na ich temat.

Niemniej ich znajomość, łącznie z poprawną terminologią, jest konieczna dla

tych architektów i konstruktorów, którzy zajmują się problematyką konserwa-

torską i adaptacją dawnych budowli oraz dla tych osób, które prowadzą badania

historyczno-architektoniczne. Dla realizacji zaprezentowanych wyżej celów po-

trzebna jest uporządkowana terminologia, tym bardziej, że rozwijająca się kom-

puteryzacja wymaga posługiwania się jednoznacznymi określeniami.

Dla zrealizowania celów założonych w niniejszym artykule przeanalizo-

wano rozwiązania konstrukcyjne dachów i ich słownictwo zawarte w najważ-

niejszych polskojęzycznych opracowaniach obejmujących: podręczniki, słowniki

i encyklopedie oraz artykuły zestawione w przypisie. 2

1 Artykuł ten jest poprawioną i częściowo uzupełnioną wersją opracowania, które ukazało

się pt.: Kozioł wiązarowy czy wiązar pełny? Propozycja systematyki ciesielskich konstrukcji

dachowych [w:] Budownictwo drewniane w gospodarce przestrzennej europejskiego dziedzic-

twa, red. W. Czarnecki, M. Proniewski, Białystok 2004, s. 443-467. W publikacji tej zostały

zniekształcone proporcje niektórych rysunków, co zmieniło ich sens.

2 Podręczniki : J. Heurich, Podręcznik dla cieśli , Warszawa 1874 (wyd. II); F. Kopkowicz,

Ciesiołka wiejska i małomiasteczkowa , Warszawa 1948; F. Kopkowicz, Ciesielstwo polskie ,

Warszawa 1958; D. Krzyczkowski, Budownictwo , Lwów-Warszawa 1932 (wyd. II); Z. Mą-

czeński, Poradnik budowlany dla architektów , Warszawa 1953; S. Mielnicki, Ustroje bu-

dowlane , Katowice 1938; M. Rouget, Nauka budownictwa praktycznego czyli doręcznik dla

budujących , Warszawa 1827; S. Sierakowski, Architektura obejmująca wszelki gatunek mu-

rowania i budowania , Kraków 1812; P. Świtkowski, Budowanie wieyskie, dziedzicom dóbr

i possessorom , Warszawa-Lwów 1782; Cz. Wajdzik, Więźby dachowe , Wrocław 1997; A. Za-

bierzowski, Przewodnik praktyczny dla budujących , Warszawa 1857; W. Żenczykowski, Bu-

downictwo ogólne , t. III, Konstrukcje drewniane , Warszawa 1956 (wyd. II drukowane).

Słowniki : A. Brückner, Słownik Etymologiczny Języka Polskiego , Warszawa 1917; J. Karło-

wicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik Języka Polskiego , Warszawa 1900-1927; S.B. Lin-

de, Słownik języka polskiego , Lwów 1854-60; T. Dzięgielewski, Mały ilustrowany słownik

budowlany – terminologia budownictwa , Warszawa 1973; K. Podczaszyński, Nomenklatura

8

MONUMENT

29413068.056.png

29413068.057.png

29413068.058.png

29413068.059.png

29413068.060.png

29413068.061.png

29413068.062.png

29413068.063.png

29413068.064.png

29413068.065.png

29413068.066.png

29413068.067.png

29413068.068.png

29413068.069.png

29413068.070.png

29413068.071.png

29413068.072.png

29413068.073.png

29413068.074.png

29413068.075.png

29413068.076.png

29413068.077.png

29413068.078.png

29413068.079.png

29413068.080.png

29413068.081.png

ARCHITEKTURA DREWNIANA

Dla osiągnięcia właściwego efektu niniejszego opracowania przyjęto na-

stępujące zasady i tok postępowania:

A. Ustalenie najważniejszych systemów konstrukcyjnych dla dachów

dwuspadowych występujących na terenie Rzeczypospolitej 3 celem dokonania

porównań i analizy całościowej słownictwa z uwzględnieniem nadrzędności

i podrzędności poszczególnych elementów.

B. Rozeznanie takich samych lub podobnych elementów w różnych syste-

mach konstrukcyjnych celem dobrania dla nich takich samych lub porównywal-

nych określeń.

C. Dla elementów pełniących taką samą lub podobna funkcję, ale różnie

usytuowanych, propozycja przyjęcia nazwy wg tych samych kryteriów, np. kro-

kiew (połaciowa), krokiew koszowa, krokiew narożna – a nie krawężnica, jak

czasami można spotkać.

D. Dla niektórych elementów postulat rozszerzenia nazwy o usytuowa-

nie: np.: płatew połaciowa, płatew stopowa, miecz stopowy storczyka, itd.

E. Propozycja stosowania uproszczeń bez powtarzania nazw elementów

oczywistych, np.: w więźbach jętkowo-storczykowych nie trzeba podkreślać „jęt-

kowych”, gdyż storczyki nie występują w innych konstrukcjach dachów.

F. Postulat maksymalnego wykorzystania istniejących terminów przy

ograniczeniu wprowadzania nowych określeń. Terminy, które są powszechnie

znane i nie budzą zastrzeżeń tak formalnych, jak i językowych, zostają przyjęte

bez umotywowania.

architektoniczna czyli słowomiennik cieśliczych polskich wyrazów , Warszawa 1854; S. Ur-

bańczyk, Słownik Staropolski , Wrocław-Kraków 1973-1993; S. Kozakiewicz, Słownik ter-

minologiczny sztuk pięknych , Warszawa 1976; T. Żebrawski, Słownik wyrazów technicznych

tyczących się budownictwa , Kraków 1883; G. Binding, A. Roggatz, Fachterminologie für den

historischen Holzbau Fachwerke-Dachwerk . Köln 1990.

Encyklopedie : Z. Gloger, Encyklopedia Staropolska , Warszawa 1900; N. Pevsner, J. Fleming,

H. Honour, Encyklopedia architektury , Warszawa 1992.

Artykuły : G. Ciołek, Dach w polskim budownictwie wiejskim , [w:] Polska Sztuka Ludowa ,

t. 1, 1947, s. 45-49, t. 2, 1948, s. 12-19; A. Kozaczewska-Golasz, Problem kolebki drewnia-

nej w polskich budowlach sakralnych wzniesionych w XIII i na początku XIV wieku , [w:]

Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej ,

nr 16, Wrocław 1984, seria Monograﬁinr8;W.Krassowski, Ze studiów nad detalami zabyt-

kowych konstrukcji ciesielskich , Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. VII, 1962, z. 1,

s. 3-25; J. Raczyński, Przyczynki do historii ciesielskich konstrukcji dachowych w Polsce , [w:]

Studia do dziejów sztuki w Polsce , t. III, Warszawa 1930, s. 95-129; J. Tajchman, Ze studiów

nad więźbami storczykowymi Torunia , Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznaw-

stwo i Konserwatorstwo, t. XIII, 1989, s. 192-205; J. Tajchman, Więźba dachowa ratusza

toruńskiego z 1727 roku , Rocznik Muzeum w Toruniu, t. IX, 1992 s. 9-39; A. Walaszek,

Więźby dachowe o stolcach leżących na terenie Wrocławia (m-pis), Toruń-Wrocław 1970,

praca magisterska napisana w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersy-

tetu Mikołaja Kopernika pod kierunkiem autora niniejszego artykułu.

Z powyższych podręczników i artykułów zaczerpnięto większość rysunków, które do ni-

niejszego opracowania zostały dostosowane i zaopatrzone w terminy przez p. Wiesława

Kanię wg koncepcji autora. W tym miejscu składam Panu Wiesławowi serdeczne podzię-

kowania za włożony trud, zaś p. Markowi Gogolinowi za komputerowe opracowanie ilu-

stracji. Dziękuję też p. Henrykowi Ratajczakowi za współpracę redakcyjną.

3 W dachach dwuspadowych pojawiają się zasadniczo wszystkie rozwiązania konstrukcyj-

ne, jak i prawie wszystkie elementy, które potem wykorzystywane są w dachach o innych

kształtach.

MONUMENT 9

29413068.082.png

29413068.083.png

29413068.084.png

29413068.086.png

29413068.087.png

29413068.088.png

29413068.089.png

29413068.090.png

29413068.091.png

29413068.092.png

29413068.093.png

29413068.094.png

29413068.095.png

29413068.097.png

29413068.098.png

29413068.099.png

29413068.100.png

29413068.101.png

29413068.102.png

29413068.103.png

29413068.104.png

29413068.105.png

29413068.106.png

29413068.108.png

29413068.109.png

29413068.110.png

ARCHITEKTURA DREWNIANA

G. Przypomnienie o konieczności zadbania o poprawność językową przy

maksymalnym zachowaniu określeń tradycyjnych.

H. Propozycja, aby dla danego rozwiązania konstrukcyjnego, jak i dla

określonego elementu, przyjąć tylko jeden termin, który powinien stać się

obowiązującym (choćby ze względu na komputerowe opracowywanie danych

o więźbach). 4

Il. 1. Asortyment drewna

budowlanego dawniej

i dziś.

2. Drewno budowlane

Problematykę terminologiczną wypada rozpocząć od kilku uwag na temat ma-

teriału drzewnego wykorzystywanego kiedyś i dziś na elementy konstrukcyjne

między innymi dachów. Drewno jeszcze przed obróbką nazywano budulcem

i dzielono go na trzy grupy, których nazwy zestawiam wg autorów. 5

A. Drewno grube, ekstra i pospolicie grube drzewo, wielki budulec

B. Drzewo krokwiowe, średnie drzewo, budulec średni

C. Drzewo ryglowe, małe drzewo, budulec mały

4 Na koniec tych uwag pragnę zaznaczyć, że przy analizie poszczególnych terminów stara-

łem się wyzbyć dotychczasowych przyzwyczajeń do pewnych określeń, abym lepiej mógł

uporządkować cały zakres tego słownictwa. Do tegoż namawiam moich czytelników, gdyż

wtedy łatwiej im będzie zrozumieć mój tok dowodzenia.

5 Autorzy wg kolejności określeń: S. Sierakowski, op. cit .; M. Rouget, op. cit .; J. Heurich,

op. cit . Przybliżone wymiary dla poszczególnych grup były następujące:

A. Długość 12,0-14,5 m (tj. 40-48 stóp), grubość w cienkim końcu 25-30 cm (tj. 10-14 cali).

B. Długość 10,8-12,0 m (tj. 36-40 stóp), grubość w cienkim końcu 17,5-25 cm (tj. 7-10 cali)

C. Długość 9,0-10,8 m (tj. 30-36 stóp), grubość w cienkim końcu 15-17,7 cm (tj. 6-7 cali)

Podział na trzy grupy istniał od dawna.

10

MONUMENT

29413068.111.png

29413068.112.png

29413068.113.png

29413068.114.png

29413068.115.png

29413068.116.png

29413068.117.png

29413068.119.png

29413068.120.png

29413068.121.png

29413068.122.png

29413068.123.png

29413068.124.png

29413068.125.png

29413068.126.png

29413068.127.png

29413068.128.png

29413068.002.png

29413068.003.png

29413068.004.png

29413068.005.png

29413068.006.png

29413068.007.png

29413068.008.png

29413068.009.png

ARCHITEKTURA DREWNIANA

Z powyższych okrąglaków zwanych także kłodami 6 wykonywano „całe

drzewo”, „półdrzewo” i „drzewo krzyżowe” (Il. 1). „Całe drzewo” była to belka

z reguły obciosana ręcznie. Gdy była za duża, cięto ja piłą ręczną na „półdrzewo”

albo na „drzewo krzyżowe”. Gdy „całe drzewo” miało mniejszy przekrój (ciosane

z kłody o mniejszej średnicy), w takiej formie było wbudowywane, pełniąc od

razu rolę krawędziaka. Obróbka ręczna była stosowana prawie do końca XIX w. 7

mimo, że tartaki mechaniczne upowszechniły się w Europie środkowej pod ko-

niec XIV w., 8 jednak w nich tarto przede wszystkim drobne elementy jak: deski,

bale i łaty, stąd dawniej deski najczęściej nazywano tarcicą.

Dzisiaj wszystkie elementy drewniane nazywamy tarcicą. Wśród tych

konstrukcyjnych rozróżniamy belki, krawędziaki i bale (w okresie międzywo-

jennym krawędziaki nazywano kantówkami). Elementy największe i tylko te

jeszcze niewbudowane należy nazywać belkami (dawniej balkami). Tym samym

terminem, ale z przymiotnikiem, określamy belki wbudowane: jako belki wią-

zarowe lub belki stropowe. Inne elementy, jako wbudowane z krawędziaków,

przybierają nazwy w zależności od przeznaczenia, np. krokwie, jętki itp. Stąd

nie możemy belką nazwać bierwion ścian wieńcowych lub elementów więźby

o mniejszych przekrojach, jak na przykład rygli, nie mówiąc już o słupach.

Opisując belki wiązarowe, stwierdzamy, czy są tarte czy ciosane i czy

posiadają obliny (oﬂisy), 9 natomiast przy innych elementach, np. krokwiach,

stwierdzamy, czy są ciosane lub tarte w całości ( z oblinami lub bez), czy też sta-

nowią „półdrzewa” lub „drzewa krzyżowe”. Współcześnie proponuję nazywać je

krawędziakami połówkowymi i krawędziakami ćwiartkowymi.

3. Więźba dachowa

Drewnianą konstrukcję dachu nazywamy więźbą dachową. Przenosi ona na

podpory, poza ciężarem własnym, obciążenia pokrycie (wraz z podkładem pod

nie) i śniegiem oraz parcie wiatru. Składa się ona z wiązarów (a nie więzarów;

nazwa pochodzi od słowa wiązać, a nie „więzać” 10 ) z reguły połączonych między

sobą jednym z systemów usztywnienia podłużnego. W dawnych opisach oraz

opracowaniach spotyka się obok terminu: wiązar, wiązanie także określenie „ko-

zioł”, z którego dziś już należy zrezygnować, tym bardziej, iż tego terminu używa

się do określenia pewnego typu konstrukcji o stolcach pochyłych.

6 Dzisiaj kłoda ma makymalnie 9,0 m długości, powyżej to dłużyce.

7 Całkowicie tarte konstrukcje przed XIX w. można spotkać tylko sporadycznie. Ręczna

obróbka przez górali stosowana jest jeszcze i dzisiaj. W okresie międzywojennym tartaki

i składy drewna oferowały obok tarcicy także elementy ciosane, por. Przemysł i Handel

Drzewny, 1930, nr 7, 37, 55, 57. Za zwrócenie uwagi na tę gazetę wychodzącą dwa lub trzy

razy w tygodniu w Warszawie w latach 1929-31 dziękuję Panu Andrzejowi Cichemu.

8 M. Arszyński, Drewno jako budulec w Prusach Krzyżackich. Przyczynek do badań nad rolą

drewna w budownictwie średniowiecznym , [w:] E. Okoń (red.), Zabytkowe budowle drew-

niane i stolarka architektoniczna wobec współczesnych zagrożeń , Toruń 2004, s. 97.

9 Wykorzystując maksymalnie materiał na belki i krawędziaki, wykonywano je jako zbliżo-

ne do kwadratów, a dość często „kwadraty” te powiększano, zostawiając tzw. obliny. Są one

ważne ze względu na zachowanie ostatnich słojów podkorowych mających pierwszorzęd-

ne znaczenie w badaniach dendrochronologicznych, tym bardziej, że z reguły drzewo było

ścinane w zimie tuż przed sezonem budowlanym. Należy jednak pamiętać, że w czasach

nowożytnych można było także gotowy asortyment drewna zakupić w handlu. Czasami

było ono sprowadzane z dalekich stron.

10 Już najstarsze podręczniki mówią wyraźnie o wiązaniu: por. S. Sierakowski, op. cit ., s. 328.

MONUMENT 11

29413068.010.png

29413068.011.png

29413068.013.png

29413068.014.png

29413068.015.png

29413068.016.png

29413068.017.png

29413068.018.png

29413068.019.png

29413068.020.png

29413068.021.png

29413068.022.png

29413068.024.png

29413068.025.png

29413068.026.png

29413068.027.png

29413068.028.png

29413068.029.png

29413068.030.png

29413068.031.png

29413068.032.png

29413068.033.png

29413068.035.png

29413068.036.png

29413068.037.png

29413068.038.png

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Zielnik Klasztorny Ojca Grzegorza.pdf (5662 KB)
O. Grzegorz Franciszek Sroka - Poradnik ziołowy.Doc (2635 KB)
O. Grzegorz Franciszek Sroka - Poradnik ziołowy.pdf (639 KB)
Choroby Wewnetrzne_2tomy- Medycyna Praktyczna - pod red. A. Szczeklik (OCR).pdf (69756 KB)
Brud W., Konopacka I. - Pachnąca apteka.pdf (5104 KB)

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin