Teologia Koscioła.pdf

Konferencje biblijne 2006/2007 —

Teologia Ko±cioła

Ks. Waldemar Chrostowski

Paraﬁa Zwiastowania Pa«skiego,

ul. Gorlicka 5/7, Warszawa

Nieautoryzowany zapis na podstawie nagra«: J. Paczy«ski

Spis tre±ci

1 Nauka o Ko±ciele — eklezjologia (9 pa¹dziernika 2006)

2006/2007 – 1

2 Szkoła duchowo±ci biblijnej (13 listopada 2006)

2006/2007 – 10

3 Eschatologiczny wymiar Ko±cioła (4 grudnia 2006)

2006/2007 – 19

4 Sprawa abpa Stanisława Wielgusa (8 stycznia 2007)

2006/2007 – 29

5 Przymioty biskupa wg. ±w. Pawła (19 lutego 2007)

2006/2007 – 38

6 My i Ko±ciół wobec trudno±ci — wg. w. Pawła (12 marca 2007) 2006/2007 – 49

7 W drug¡ rocznic¦ ±mierci Jana Pawła II (2 kwietnia 2007)

2006/2007 – 59

8 Czym jest Ko±ciół w samych swoich pocz¡tkach? (14 maja 2007) 2006/2007 – 69

9 Za kogo Ko±ciół — i my sami — uwa»amy Jezusa?

(11 czerwca 2007)

2006/2007 – 79

Ostrze»enie

Ten tekst nie jest autoryzowany przez Ksi¦dza Profesora! W zwi¡zku z tym nale»y go

czyta¢ z rozs¡dn¡ podejrzliwo±ci¡ . Tekst był spisywany z nagra« z najlepsz¡ wol¡ i wielkim

nakładem pracy, ale:

² Tekst jest zapisem słowa mówionego. Z pewno±ci¡ artykuł na ten sam temat Ksi¡dz Profesor

pisał by nieco inaczej. Ale do±¢ szybko doszedłem do wniosku, »e nie jestem upowa»niony

do istotnych interwencji redakcyjnych. Bowiem zauwa»yłem, »e nawet dygresje mówi¡ bardzo

wiele o osobowo±ci Ksi¦dza Profesora.

² Tytuły poszczególnych wykładów s¡ tylko moim pomysłem.

² Podział na akapity, cz¦sto nawet podział dłu»szych zda«, podkre±lenia tekstu itp. s¡ tylko

moim pomysłem.

² Du»o trudno±ci sprawia mi „pobo»no±ciowa ortograﬁa”. Z jednej strony nie chciałbym szarga¢

±wi¦to±ci (a mo»e wi¦to±ci?). Za± drug¡ stron¦ – jak mi si¦ wydaje – najlepiej obrazuje stary

kawał, w którym padaj¡ słowa: „Nie maluj Mnie na kolanach, maluj Mnie dobrze!”.

² Sytuacja opisywana w poprzednim punkcie uległa pewnej poprawie. Mianowicie udało mi si¦

naby¢ „Zasady pisowni słownictwa religijnego”, Biblos, 2004; Wyd. II, 2005. Ale stało si¦ to

dopiero wiosn¡ 2005 r.

W ko«cu chciałbym ujawni¢ motywy, które mn¡ kierowały przy podj¦ciu decyzji o spisywaniu

tych konferencji. Do±¢ szybko zauwa»yłem, »e słucham z zapartym tchem ale trwale zapami¦tuj¦

tylko kilka procent informacji. Wi¦c najpierw miało to by¢ tylko dla mnie, bo jestem raczej „wzro-

kowcem”. Ale przecie» mam przyjaciół i znajomych, którzy s¡ np. chorzy, albo zaj¦ci ... Wdzi¦czno±¢

kilku osób była dodatkow¡ motywacj¡.

Jerzy Paczy«ski

1 Nauka o Ko±ciele — eklezjologia (9 pa¹dziernika 2006)

Pochwalony Jezus Chrystus! Dobry wieczór pa«stwu. „W imi¦ Ojca . . . ”. „Ojcze nasz. . . ”. „Stolico

M¡dro±ci . . . ”. Jeszcze raz od Modlitwy Pa«skiej i od wezwania z Litanii Loreta«skiej, które za-

wsze towarzyszy teologicznej reﬂeksji, rozpocz¦li±my ju» nie tylko kolejn¡ konferencj¦ biblijn¡, ale

kolejny nasz rok biblijnego zamy±lenia, biblijnych katechez. Trwaj¡ one bardzo długo, teraz kolejny

rok przed nami, 2006/2007. I na progu tego roku witam pa«stwa bardzo serdecznie. Prosz¦ mi wie-

rzy¢, »e ka»dej i ka»demu chciałbym przekaza¢ takie bardzo ciepłe słowa powitania, jednocze±nie

wdzi¦czno±ci za t¦ obecno±¢, która jest ±wiadectwem przywi¡zania do reﬂeksji, do namysłu, tak»e

do »ycia Słowem Bo»ym zawartym na kartach Pisma wi¦tego.

Nie jest łatwo prowadzi¢ te konferencje, podkre±lam to pa«stwu zawsze, z dwóch powodów.

Jeden powód to s¡ słuchacze, czyli pa«stwo, wymagaj¡cy, bo maj¡cy za sob¡ ju» wiele lat wspólnej

reﬂeksji, a zatem równie» du»e obycie z problematyk¡ biblijn¡. Drugi powód to tak»e to, »e przez

wiele lat naszych wspólnych spotka« udało nam si¦ poruszy¢ sporo zagadnie«. I przygotowuj¡c taki

ogólny temat tegoroczny zastanawiałem si¦ co by to by¢ mogło, aby nie powtarza¢ wiele z tego, co

było, a z drugiej strony wprowadzi¢ problematyk¦, która równie» b¦dzie budziła zainteresowanie i

która spotka si¦ ze strony pa«stwa z takim odzewem wewn¦trznym, polegaj¡cym na tym, »e ka»da

kolejna konferencja biblijna b¦dzie jeszcze jedn¡ sposobno±ci¡ do wspólnego spotkania.

Zastanawiaj¡c si¦ nad tematami, z których mo»na byłoby uło»y¢ cało±¢ w tym roku, doszedłem

do wniosku, »e b¦dzie dobrze, je»eli w centrum naszego zainteresowania, mówi¡c ogólnie, postawi-

my Ko±ciół. Doskonale wiemy, »e półtora roku po ±mierci Jana Pawła II Ko±ciół katolicki w Polsce

znajduje si¦ na zakr¦cie. Doskonale wiemy, »e pod wieloma wzgl¦dami potrzeba nam ±wiatła i mocy

Bo»ej. e rzeczywi±¢ Ko±cioła opisywana jest na ró»ne sposoby, na ró»ne sposoby prze»ywana. I

»e nierzadko to, co si¦ dzieje w Ko±ciele, a wi¦c i w nas samych, powoduje, »e chcemy jakiego±

rozja±nienia, jakiego± ±wiatła, jakiej± pomocy po to, »eby móc samodzielnie, tzn. w perspektywie

wiary, ale tak»e zgodnie z własnym sumieniem, odnie±¢ si¦ do najrozmaitszych wyzwa«, przed któ-

rymi na progu XXI wieku Ko±ciół, tak»e w naszej Ojczy¹nie, staje. I dlatego wybrałem wła±nie

Ko±ciół. Oczywi±cie nie Ko±ciół jako instytucj¦, aczkolwiek tak»e o tym b¦dziemy mówi¢ i b¦dziemy

si¦ nad tym zastanawia¢, ale przede wszystkim ten Ko±ciół, który my wspólnie tworzymy. I zasta-

nowimy si¦ nad tym, co to znaczy to»samo±¢ człowieka Ko±cioła, jakie s¡ nasze zadania, jakie s¡

trudno±ci, jakie jest ±wiatło na drodze, która czasami bywa bardzo mroczna. I oczywi±cie b¦dziemy

szukali ±wiatła i odpowiedzi na to wszystko, w tekstach Pisma wi¦tego, przede wszystkim Nowego

Testamentu. Pa«stwo doskonale wiedz¡, »e rzeczywisto±¢ Ko±cioła mo»na opisywa¢ na rozmaite

sposoby, i tak si¦ dzisiaj dzieje. Mo»na by powiedzie¢, »e Ko±ciół dzisiaj jest cz¦±ciej przedmiotem

publicznego zainteresowania, ni» kiedykolwiek w przeszło±ci. Paradoks polega jednak na tym, »e

te płaszczyzny opisywania, przedstawiania Ko±cioła, mówienia i my±lenia o nim, maj¡ charakter

socjologiczny, a wi¦c punktem odniesienia s¡ rozmaite ankiety przeprowadzane na temat Ko±cioła,

maj¡ punkt widzenia psychologiczny, a wi¦c podchodzi si¦ do Ko±cioła jako do rzeczywisto±ci, która

ma nie tyle charakter duchowy, co jaki± psychiczny bardziej. Reﬂeksja nad Ko±ciołem ma równie»

charakter polityczny bardzo cz¦sto, bardzo cz¦sto ideologiczny. I w całym tym zam¦cie, który doty-

czy tak»e najrozmaitszych wydarze« z »ycia Ko±cioła — i tych dobrych, pełnych ±wiatła, ale tak»e

tych kiepskich, du»o bardziej mrocznych, wobec tego wszystkiego potrzebny jest poziom reﬂeksji

dla ludzi dojrzałych, dla wierz¡cych w Jezusa Chrystusa, który nie poprzestaje na płaszczy¹nie

socjologicznej, psychologicznej, politycznej, ideologicznej, ale posuwa si¦ dalej wgł¡b, mianowicie

patrzy z perspektywy wiary. A wi¦c podchodzi, czy patrzy na rzeczywisto±¢ Ko±cioła i swojej w

nim obecno±ci, swoich w nim działaniach, wła±nie z perspektywy teologicznej.

Trzeba nam zatem podj¡¢ wysiłek, który nie jest łatwy, i który mo»na by nazwa¢ na progu teolo-

gia Ko±cioła. Ta teologia Ko±cioła ma swoj¡ łaci«sk¡ nazw¦. Kiedy j¡ powiem, b¦dzie si¦ wydawało

pa«stwu, »e konferencje tegoroczne b¦d¡ trudne — ale zrobi¦ wszystko, »eby było inaczej. Otó»

ta teologia Ko±cioła nosi nazw¦ eklezjologia , a wi¦c Nauka o Ko±ciele . Ale nie chc¦ bynajmniej,

»eby nasze rozwa»ania miały charakter teoretyczny czy, powiedzmy sobie, doktrynalny, chocia» to

te» jest ciekawe, bo tego rodzaju rozwa»ania proponuje si¦ przede wszystkim studentom teologii.

Bardzo chciałbym, »eby nasza reﬂeksja miała charakter egzystencjalny, tzn. »eby±my rozwa»yli

rzeczywisto±¢ Ko±cioła od naszej strony, od naszej w nim obecno±ci, z naszej perspektywy, z rozma-

2006/2007 – 1

itych punktów widzenia. Ale nie b¦dziemy mówi¢ i opisywa¢ zjawisk dzisiejszych dlatego, »e wtedy

bardzo łatwo uwikła¢ si¦ w rozmaity ten czy inny punkt widzenia, w jakie± konkretne zjawisko,

albo powodowa¢ konkretne skojarzenia. Bardzo łatwo jest zatem rozpocz¡¢ od teologii a sko«czy¢

w ideologii, rozpocz¡¢ od wiary a sko«czy¢ na opisie socjologicznym albo nawet politycznym.

Wi¦c zamiast tego wszystkiego b¦dziemy szuka¢ obrazu Ko±cioła i obrazu »ycia Ko±cioła na

kartach Nowego Testamentu. B¦dziemy starali si¦ pokaza¢ ten Ko±ciół w samych jego pocz¡tkach,

i b¦dziemy starali si¦ uchwyci¢ pewne analogie i pewne wyzwania, jakie stoj¡ przed Ko±ciołem dzi-

siaj, i nami, którzy Ko±ciół stanowimy, a Ko±ciół wtedy, kiedy on si¦ wyłania, kiedy Jezus Chrystus

powołał go do istnienia moc¡ Ducha wi¦tego, i przy Zesłaniu Ducha wi¦tego. B¦dziemy zatem

si¦ga¢ do rzeczywisto±ci Ko±cioła w staro»ytno±ci ale w przekonaniu, »e to, co stawało przed wie-

rz¡cymi w Jezusa Chrystusa prawie 2000 lat temu, jest pod wieloma wzgl¦dami bardzo, bardzo

aktualne. Przewodnikiem po tej reﬂeksji b¦dzie posta¢, osoba, któr¡ doskonale znamy. Jego pisma

czytali±my ju» wielokrotnie, zwracali±my uwag¦ na jego działalno±¢. On jest kluczem do zrozumie-

nia Nowego Testamentu i kluczem do zrozumienia Ko±cioła, rzeczywisto±ci Ko±cioła, trudno±ci,

które stoj¡ przed Ko±ciołem, i oczywi±cie powołania, które stanowi taki najwa»niejszy cel istnienia

Ko±cioła.

Rozumiej¡ pa«stwo doskonale, »e naszym przewodnikiem b¦dzie ±w. Paweł Apostoł. Nie ma

człowieka, który gł¦biej prze»ywałby tajemnic¦ Ko±cioła, ni» wła±nie on. A to, co na temat Ko-

±cioła pisał, i mówił, znalazło si¦ w kanonie Nowego Testamentu. I dobrze b¦dzie, je»eli z pism ±w.

Pawła b¦dziemy wybiera¢ wg. pewnego klucza – i to ju» b¦dzie moje zadanie na ka»dej konferencji

– b¦dziemy wybiera¢ teksty, które b¦d¡ nam rzuca¢ nowe ±wiatło na kolejny aspekt ko±cielnego

istnienia i działalno±ci. Wybieramy ±w. Pawła, bo on, jak powiedziałem, jest kluczem Ko±cioła,

a w pewnym tego słowa znaczeniu jest – mo»na by powiedzie¢ – takim mózgiem Ko±cioła. Ser-

cem Ko±cioła jest Jezus Chrystus. Natomiast Paweł wiar¦ w Jezusa Chrystusa, wiar¦ »ydowsk¡,

rozpocz¦t¡ przez Apostołów Jezusa Chrystusa: Piotra, Jakuba, Jana i pozostałych Dwunastu, Pa-

weł t¦ wiar¦ podj¡ł i przeło»ył na kategorie intelektualne. Czyli na podstawie wiary, w oparciu o

wiar¦ dokonał wysiłku, który nosi nazw¦ teologia. Teologia, wiele razy o tym mówili±my, jest to

wiara szukaj¡ca zrozumienia. Otó» ka»dy z nas wierzy na rozmaite sposoby — w zale»no±ci od

wieku, płci, od uwarunkowa«, od mo»liwo±ci, od poło»enia, od sytuacji »yciowej. Natomiast w±ród

tych milionów wierz¡cych tylko nieliczni podejmuj¡ wysiłek zrozumienia i pogł¦bienia swojej wiary,

czyli uprawiania teologii. Ten wysiłek uprawiania teologii chrze±cija«skiej został zapocz¡tkowany

przez ±w. Pawła Apostoła. To on wiar¦ w Jezusa Chrystusa, wiar¦, która zrodziła si¦ na terenie

Palestyny, wiar¦, która promieniowała z Jerozolimy, z Samarii przez Galile¦ na cały ±wiat, on t¦

wiar¦ przeło»ył na kategorie intelektualne, na zrozumienie tej wiary, na przedstawienie tej wiary.

I okazało si¦, »e ta wiara specyﬁcznie »ydowska, zrodzona w warunkach semickich, w warunkach

palesty«skich, dzi¦ki ±w. Pawłowi, który przeło»ył t¦ wiar¦ na kategorie greckie, hellenistyczne,

europejskie, nasze — wła±nie ta wiara trwa do dnia dzisiejszego i stanowi sam fundament i naszej

wiary. Zatem ±w. Paweł b¦dzie nam przewodnikiem. I dzisiaj rozpoczniemy od jego pierwszego

tekstu, jaki kiedykolwiek napisał, jaki powstał — od jego Pierwszego Listu skierowanego w bardzo

niecodziennych warunkach do wspólnoty, któr¡ sam w wielkim trudzie zało»ył. Ju» dzisiaj, mam

nadziej¦, pa«stwo zobacz¡, »e od samego pocz¡tku istnienie Ko±cioła poł¡czone było z niezwykłymi

trudno±ciami. e Ko±ciół nigdy w samych pocz¡tkach nie miał jakiego± złotego i pomy±lnego wieku,

»e od samego pocz¡tku borykał si¦ z rozmaitymi wyzwaniami. I zobaczymy równie» jak Paweł na

nie odpowiedział.

Przypomnie¢ nam trzeba, bardzo lakonicznie, »ycie ±w. Pawła, oczywi±cie nie całe. By¢ mo»e s¡

w±ród pa«stwa osoby, które pami¦taj¡ nasz¡ reﬂeksj¦ na temat ±w. Pawła kilka dobrych lat temu, i

z cał¡ pewno±ci¡ w głowach pozostało bardzo wiele. To, co najwa»niejsze, to: Paweł urodził si¦ jako

Saul – to jest jego imi¦ hebrajskie, »ydowskie – w Tarsie, na terenie Cylicji, to jest teren dzisiejszej

południowej Turcji. Ten region jest bardzo gor¡cy. Z jednej strony morze, z drugiej strony góry

które sprawiaj¡, »e cał¡ ta kotlina do dnia dzisiejszego jest jednym z najgor¦tszych regionów Azji

Mniejszej czyli Turcji. Urodził si¦ w rodzinie »ydowskiej, ale jednak jego ojciec był obywatelem

rzymskim. Najprawdopodobniej albo sobie wcze±niej rodzice nabyli to obywatelstwo, albo – jak

Paweł w tym czy innym miejscu za±wiadczył – po prostu byli obywatelami rzymskimi dłu»ej. A

obywatelstwo rzymskie w staro»ytno±ci to był, powiedzmy, podobny przywilej, jak dzi± obywatel-

2006/2007 – 2

stwo ameryka«skie. Z tego Paweł wielokrotnie korzystał ju» pó¹niej, w warunkach o których tak»e

i dzisiaj powiemy. Jako młody chłopak został posłany przez swoich rodziców — czytaj: przez swo-

jego ojca, bo to ojciec decydował o wychowaniu synów — do Jerozolimy. I tam jako nastolatek

pobierał nauki u stóp rabina, który miał na imi¦ Gamaliel. Był w tych naukach bardzo biegły.

Posiadł du»¡ wiedz¦, posiadł znajomo±¢ Biblii hebrajskiej — mówi¡c naszym j¦zykiem: Starego

Testamentu. Posiadł równie» znajomo±¢ tradycji »ydowskiej, tradycji rabinów. I spotykamy go po

raz pierwszy na kartach Nowego Testamentu wtedy, kiedy ju» po ±mierci Jezusa wybuchaj¡ pierw-

sze prze±ladowania przeciwko wyznawcom Jezusa Chrystusa, wywodz¡cym si¦ z judaizmu. Oﬁar¡

tego prze±ladowania pada diakon Szczepan, który u bram Jerozolimy zostaje ukamienowany. Taka

kara w staro»ytno±ci groziła osobom pos¡dzonym lub oskar»onym o blu¹nierstwo przeciwko Bogu.

Oczywi±cie przedmiotem blu¹nierstwa miało by¢ wyznanie wiary w Jezusa Chrystusa. Szczepan

głosi, »e Jezus jest Synem Bo»ym. Mało tego! Dodaje, »e wiara w Jezusa Chrystusa jako Syna

Bo»ego w niczym nie sprzeciwia si¦ »ydowskiemu monoteizmowi, »e nie ma tutaj »adnego naru-

szania wiary Starego Testamentu. Przeciwnie, cytuj¡c pisma Biblii hebrajskiej Szczepan wykazuje,

»e Biblia hebrajska – Stary Testament – wielokrotnie, w ró»nych miejscach zapowiadała niezwykłe

działanie bo»e Kogo±, czyj zwi¡zek z Bogiem jest absolutnie wyj¡tkowy.

Szczepan zostaje ukamienowany. Natomiast ci, którzy dokonywali ukamienowania, zło»yli swoje

szaty u stóp młodzie«ca, zwanego Saulem. Zatem Saul jest ±wiadkiem przelania krwi, krwi diakona

Szczepana, pierwszego chrze±cija«skiego m¦czennika, którego ±wi¦to liturgiczne obchodzimy naza-

jutrz po Bo»ym Narodzeniu ka»dego roku. I Saul widzi to na własne oczy. A kiedy udawał si¦ do

Damaszku, do tamtejszej wspólnoty »ydowskiej, aby tak»e tam załatwi¢ sprawy tych, którzy uwie-

rzyli w Jezusa, po drodze nast¦puje — nazywamy to: nawrócenie. Ale nie tyle nawrócenie w sensie:

z poga«stwa na wiar¦ chrze±cija«sk¡, ile raczej Chrystus go o±lepia nie tylko ﬁzycznie, ale wr¦cz

duchowo. Otó» spotyka Saul ten głos, który jest niezwykle tajemniczy, i który brzmi: „Saulu, Saulu,

dlaczego Mnie prze±ladujesz? Kto Ty jeste±, Panie? Ja jestem Jezus, którego ty prze±ladujesz.”

Zwró¢my uwag¦, »e tak Saul otrzymuje na drodze pod Damaszkiem pierwsze, mo»na by powie-

dzie¢, zr¦by, podwaliny, fundamenty teologii Ko±cioła. Przecie» Saul – mówili±my o tym kiedy± – nie

prze±ladował Chrystusa osobi±cie, bo prawdopodobnie nigdy Go nie spotkał. Prze±ladował Ko±ciół!

Ale w tym momencie tej ekstazy duchowej Saul dowiaduje si¦, »e istnieje to»samo±¢ mi¦dzy Chry-

stusem a Ko±ciołem. e Chrystus i Ko±ciół to jedno, »e Chrystus »yje w swoim Ko±ciele. e ten,

kto zwraca si¦, albo ci, którzy zwracaj¡ si¦, przeciw Ko±ciołowi, prze±laduj¡ samego Zbawiciela. I

to wła±nie wydarzenie b¦dzie miało kluczowe znaczenie dla całego »ycia Saula, który od tej pory,

przyj¡wszy w Damaszku chrzest, przybiera zarazem greckie imi¦ Paweł. Z Damaszku udaje si¦ na

Pustyni¦ Arabsk¡. Tam studiuje wnikliwie Stary Testament. Tam my±li nad tym, co si¦ w jego »yciu

stało. Tam przyswaja to wszystko sobie. S¡ to jego wielkie duchowe rekolekcje. Nast¦pnie udaje si¦

do Jerozolimy, ale jak pa«stwo doskonale wiedz¡, w Jerozolimie nie zostaje przyj¦ty, czy te» mówi¡c

inaczej — zostaje przyj¦ty nieufnie. Apostołowie i pierwsi wyznawcy Chrystusa obawiaj¡ si¦ nowe-

go konwertyty dlatego, »e s¡dz¡, »e mo»e to by¢ z jego strony podst¦p. Dlatego z Jerozolimy udaje

si¦ z powrotem do swojego rodzinnego domu, do Tarsu. I zapewne byłby tam został długo, mo»e

nawet do ko«ca »ycia, pozostałby z tym swoim widzeniem, z tym swoim prze»yciem, gdyby nie to,

»e w Tarsie odnajduje go jego bliski przyjaciel, który miał na imi¦ Barnaba. ci¡ga go stamt¡d

do Antiochii. To jest miasto równie» na terytorium Turcji dzisiejszej, przy granicy z Syri¡. I tam

w Antiochii obaj, Paweł i Barnaba, dobieraj¡ sobie jeszcze jednego, trzeciego współtowarzysza i

rozpoczynaj¡ pierwsz¡ podró» misyjn¡. Ta pierwsza podró» misyjna, rozpocz¦ta w r. 47 i odbyta

w latach 47 - 48, a wi¦c kilkana±cie lat po ±mierci Jezusa, b¦dzie miała decyduj¡ce znaczenie dla

chrze±cija«stwa. Paweł, Barnaba i Jan Marek udaj¡ si¦ na Cypr. Tam maj¡ pierwsze osi¡gni¦cia

misyjne. Ale udaj¡ si¦ zawsze pocz¡tkowo do ydów. Okazuje si¦, »e bardziej ni» ydzi zaintereso-

wani s¡ głoszon¡ Ewangeli¡ poganie. Pawła to dziwi, równie» Barnab¦, równie» Jana Marka. Kiedy

przeszli przez Cypr, postanowili uda¢ si¦ dalej. Wsiadaj¡ an statek i udaj¡ si¦ do Azji Mniejszej, w

okolice dzisiejszej Antalyi. Tam, gdzie mnóstwo Polaków przyje»d»a ka»dego roku na wypoczynek

nawet nie wiedz¡c, »e obok Antalyi znajduje si¦ miejscowo±¢, której nazwa brzmi Perge, i jest to

pierwsze miejsce działalno±ci misyjnej ±w. Pawła na terenie Azji Mniejszej. W Perge Jan Marek

odł¡cza si¦ od nich — dlatego, »e dochodzi do wniosku, »e ±wiat, przed którym staj¡, jest absolutn¡

zagadk¡.

2006/2007 – 3

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: