1. Antropogeneza i hominizacja – podstawowe koncepcje i przebieg.
Nauka o antropogenezie stawia sobie za cel odtworzenie historii ewolucyjnej współczesnego gatunku Homo sapiens (człowiek rozumny). Nie chodzi tu przy tym jedynie o znalezienie i ustawienie we właściwej kolejności kopalnych przodków człowieka rozumnego czy stwierdzenie, które z rozwojowych linii były główne, a które stanowiły tylko boczne odgałęzienia. Antropogeneza ma na celu również wyjaśnienie mechanizmów kolejnych przemian, np. tendencji do stałego wzrostu objętości mózgu, pionizacji ciała, powstawania nowych zachowań, rozwoju języka itd. Badając pochodzenie człowieka, badacze nie ograniczają się tylko do analizy porównawczej kopalnych szczątków naczelnych. Sięgają również do metod współczesnej biologii molekularnej (porównywanie sekwencji zasad w DNA różnych gatunków) pozwalających na ustalenie z nieosiągalną przedtem precyzją relacji pokrewieństwa między współcześnie żyjącymi formami naczelnych, a także do metod biologii behawioralnej, zajmującej się mechanizmami zachowań zwierząt.
W swojej pracy pragnę, rozpoczynając od przedstawienia drzewa genealogicznego człowieka i jego związków z Catarrhina (małpami wąskonosymi), scharakteryzować kolejne etapy ewolucji człowieka poprzez opisanie odkrytych do tej pory kopalnych form przodków współczesnego Homo sapiens sapiens.
I. DRZEWO GENEALOGICZNE CZŁOWIEKA
Zgodnie z danymi anatomii porównawczej i fizjologii człowiek jest kręgowcem należącym do gromady ssaków, podgromady ssaków łożyskowych, rzędu naczelnych.
Wyróżniamy trzy rodziny:
· Małpy zwierzokształtne (ogoniaste, małpy Starego Świata): makak, kocz-kodan, mandryl, pawian;
· Małpy człekokształtne: gibbon, orangutan, szympans, goryl (tylko te cztery gatunki);
· Człowiekowate: człowiek.
Przyjrzyjmy się bliżej tej grupie.
Wszyscy przedstawiciele małp wąskonosych mają:
· taki sam układ zębów;
· dużą puszkę mózgową;
· pięciopalczastą chwytną dłoń;
· zredukowany, niechwytny ogon (lub nie ma go wcale).
W grupie tej do człowieka najbardziej zbliżone są małpy człekokształtne.
Podobieństwa obserwujemy w:
· budowie szkieletu;
· budowie układu mięśniowego;
· rozmieszczeniu i budowie narządów wewnętrznych, przebiegu nerwów i naczyń krwionośnych.
Ponadto:
· białka osocza krwi człowieka, goryla i szympansa nie różnią się prawie wcale;
· sekwencje aminokwasowe hemoglobiny ludzkiej i szympansa są identyczne;
· hemoglobina goryla różni się od ludzkiej w dwóch pozycjach aminokwasowych;
· genomy człowieka i szympansa składają się w co najmniej 95% z takiej samej informacji genetycznej.
Mimo tych daleko posuniętych podobieństw człowiek wyróżnia się spośród naczelnych szeregiem wyłącznie ludzkich cech. Są to:
· wielkość mózgu;
· całkowicie spionizowana postawa;
· uzębienie;
· samoświadomość;
· zdolność porozumiewania się za pomocą języka;
· wytworzenie specyficznej kultury.
II. EWOLUCJA CZŁOWIEKA
W tej części swojej pracy zajmę się scharakteryzowaniem poszczególnych etapów ewolucji człowieka poprzez opisanie odkrytych do tej pory (a właściwie do roku 1999) przodków Homo sapiens sapiens, czyli ludzi współczesnych.
Małpy i człowiek Około 24 mln lat temu Catarrhina (małpy wąskonose) ponownie się podzieliły (wcześniejszy podział nastąpił ok. 35 mln lat temu - małpy właściwe podzieliły się na szerokonose i właśnie wąskonose). Nastąpiło to na terenie dzisiejszej Afryki. Najliczniejszą grupę stanowiły driopiteki - jeden z gatunków tzw. prokonsul, przez długi czas uważany był za ostatniego wspólnego przodka małp i człowieka. Ostatnio jednak, dzięki analizom kwasów nukleinowych, białek i chromosomów okazało się, że istnieją znacznie świeższe więzy pomiędzy człowiekiem a małpami człekokształtnymi. Okazuje się więc, że wspólny przodek człowieka i szympansa mógł żyć jeszcze 7 czy 6 mln lat temu.
Driopiteki przekształciły się w wiele różnych gatunków. Jeden z nich, duża azjatycka małpa - wymarła. Dwa inne gatunki, blisko ze sobą spokrewnione, prawdopodobnie były przodkami azjatyckich człekokształtnych - orangutanów. Czwarty, Kenyapithecus, prawdopodobnie był wspólnym przodkiem współczesnych małp człekokształtnych i człowieka. Niestety, nauka nie dysponuje żadnymi danymi z okresu, w którym najprawdopodobniej człowiek w pełni się rozwinął, tj. z okresu między 10 a 4 mln lat temu.
Migracje hominoidów
Hominoidy wytworzyły szereg form w większości dziś wymarłych, które trwały do ok. 6 - 8 mln lat temu. Do naszych czasów oprócz człowieka dotrwały tylko cztery gatunki: gibbon, szympans, orangutan i goryl. Okres różnicowania się hominoidów zbiegł się w czasie z poważnymi zmianami geograficznymi, które umożliwiły migracje afrykańskich hominoidów.
Różnicowanie się hominoidów:
Ze względu na brak dostatecznej ilości form kopalnych, współcześni uczeni mogą jedynie wnioskować, że ok. 10 - 6 mln lat temu wydzieliły się jako osobny gatunek goryle, potem szympansy, a następnie pierwsze człowiekowate (hominidy).
Pierwsze człowiekowate (hominidy):
Jedne z najstarszych śladów człowiekowatych - i to w sensie dosłownym - pochodzą sprzed ok. 3,6 mln lat. W 1976 roku Mary Leakey odkryła w Leatolil w Tanzanii ślady dziecka i dwóch dorosłych australopiteków. Ślady stóp odciśnięte zostały w pyle wulkanicznym. Na podstawie ich układu oceniono, że istoty te:
· poruszały się w pozycji wyprostowanej;
· ich stopy zakończone były krótkimi palcami;
· ich paluch nie był przeciwstawny w stosunku do pozostałych palców nogi;
· miały wyraźnie ukształtowany łuk stopy;
· miały rozkład ciężaru ciała typowy dla hominidów (ustalono to na podstawie głębokości śladów);
· potrafiły stawiać duże kroki - ta cecha jest typowa dla człowieka.
Lucy Nieco mniej, bo ok. 3,6 do 3 mln lat, liczą dobrze zachowane szczątki przedstawicielki gatunku, od którego najprawdopodobniej bezpośrednio pochodzi człowiek. Szkielet młodej kobiety znaleziony przez Mary Leakey w Etiopii w 1974 nazwano właśnie "Lucy".
Cechy "Lucy":
· była niewysoka (niewiele ponad metr wzrostu);
· jej mózg i zęby wciąż przypominały mózg i zęby małpy;
· budowa jej ciała (stawy i hipotetyczny układ mięsni) wskazywała na to, ze mogła ona prowadzić życie zarówno na ziemi jak i w koronach drzew;
· po ziemi poruszała się w pozycji wyprostowanej.
Szczątki znalezione w tej samej warstwie geologicznej, co ślady stóp (patrz: punkt 4), wskazują na to, że "Lucy" należała prawdopodobnie do tego samego gatunku, którego przedstawiciele uwiecznili odciski swoich stóp w popiele wulkanicznym. Naukowcy nazwali ten gatunek Australopithecus afarensis.
Australopiteki Australopithecus afarensis prawdopodobnie wymarł ok. 2,7 mln lat temu. Jego potomkowie podzielili się na dwa żyjące równolegle gatunki hominidów:
a) Australopithecus africanus. Żyły prawdopodobnie w okresie od 2 do 3 mln lat temu. Były stosunkowo drobne, a jednak miały największe mózgi, o objętość ok. 600 cm sześciennych.
b) Australopithecus robustus. Pojawiły się nieco później i żyły do ok. 1,5 mln lat temu. Były większe i silniejsze od africanusów, znacznie różniły się do człowieka. Na czaszce miały grzebieniowatą narośl, słabo rozwinięte czoło i kostny wyrostek z tyłu głowy, do którego przyczepione były potężne mięśnie żuchwy odpowiedzialne za żucie.
Pierwszy z odnalezionych Australopiteków pochodzi z wczesnego plejstocenu (ok. 1,9 mln lat temu). Jego szczątki znaleziono w 1924 roku.
Homo
Nie wiadomo dokładnie w którym momencie wyłonił się Homo, gatunek, którego jesteśmy przedstawicielami. Niewykluczone, że gałąź, z której wyrósł człowiek pochodzi od Australopithecusa africanusa, albo nawet afarensisa.
Homo habilis
W roku 1959 w Olduvai Louis Leakey odkrył czaszkę istoty, której mózg miał ok. 759 cm3 , to jest o połowę więcej niż africanusa. Istota ta:
· chodziła wyprostowana;
· była wszystkożerna;
· nie miała wystających szczęk ani oczodołów;
· miała chwytne dłonie, pozwalające jej na wytwarzanie prymitywnych narzędzi.
W pobliżu szczątków znaleziono proste narzędzia. Ten nowy gatunek jego odkrywca nazwał Homo habilis, czyli "człowiek zręczny". Pochodzi on sprzed 1,8 - 2 mln lat. To właśnie ten osobnik stanowi granicę, od której rozpoczyna się ostateczna ewolucja Homo sapiens.
Homo erectus
Ok. 1,5 mln lat temu pojawił się nowy przedstawiciel człowiekowatych - Homo erectus (człowiek wyprostowany), zwany także pitekantropem. Mniej więcej z tego samego okresu pochodzą też nieco bardziej skomplikowane narzędzia kamienne. Szczątki erectusa odkryto po raz pierwszy w 1891 roku na Jawie, wiadomo jednak, że występował w wielu częściach świata: Europie, Azji, Afryce.
Pitekantrop:
· był całkowicie dwunożny;
· polował na duże zwierzęta;
· potrafił posługiwać się ogniem, zarówno do przygotowania żywności, jak i do ogrzania ciała;
· potrafił wyważać bardziej skomplikowane narzędzia (np. gładzone dwustronnie pięściaki i toporki);
· jego szczątki znajdowano również w jaskiniach, co świadczy o tym, że niektóre populacje prowadziły osiadły tryb życia;
· objętość jego mózgu sięgała 1000 cm3 .
Homo sapiens
Mimo braku niepodważalnych dowodów naukowcy zgadzają się, że Homo sapiens wyewoluował z Homo erectus. Gatunek ten pojawił się na ziemi ok. 400 tys. lat temu. Dorosły przedstawiciel tego gatunku miał mózg o pojemności ok. 1400 cm3.
· Neandertalczyk - gdzieś pomiędzy 250 a 40 tysiącami lat temu, czyli nieco przed ostatnią epoką lodowcową, Europa i zachodnia część Azji zdominowane były przez człowieka neandertalskiego (nazwa pochodzi od doliny Neanderthal w Niemczech, gdzie znaleziono jego szczątki). Był on doskonale przystosowany do panujących na tych obszarach surowych warunków klimatycznych :
· miał silnie rozwinięty układ kostno - mięśniowy;
· był znacznie wyższy i około dwa razy silniejszy do człowieka współczesnego;
· miał bardzo duży nos, który pozwalał mu na efektywną gospodarkę cieplną w mroźnym klimacie;
· objętość jego mózgu była większa niż u Homo sapiens.
Wszystko jednak wskazuje na to, że neandertalczyk był jednak ślepą uliczka ewolucji. Wiadomo bowiem, że pierwsi przedstawiciele współczesnego gatunku Homo sapiens, tak zwany człowiek z Cro-Magnon, pojawili się w Europie ok. 25 tysięcy lat temu, a zatem ok. 15 tys. lat po schyłku epoki neandertalczyków. Przodkowie człowieka współczesnego byli więc w Europie "imigrantami". Najwyraźniej ludzie, jak wspomniałam wcześniej, nie wyewoluowali z neandertalczyka tylko ze wspólnych przodków - Homo erectus. Niewykluczone, że czasami Homo sapiens mogli się krzyżować z neandertalczykami.
Homo sapiens sapiens
Gatunek w pełni odpowiadający pod względem anatomicznym człowiekowi współczesnemu, czyli Homo sapiens sapiens wyłonił się w południowej Afryce ok. 100 tysięcy lat temu. Do najstarszych szczątków kopalnych należą te, które odkryto w ujściu rzeki Klasies w RPA. Bardzo stare szkielety innych przedstawicieli tego gatunku, choć znacznie młodsze od afrykańskich, znaleziono również w Europie i Azji. Pewne ślady pozwalają sądzić, że "grupa afrykańska" przez dłuższy czas pozo-stawała w izolacji do innych grup. Około 30 tysięcy lat temu człowiek współczesny rozprzestrzenił się na całym świecie i mniej więcej 10 tysięcy lat temu, gdy zakończyła się ostatnia epoka lodowcowa, był już gatunkiem dominującym.
· Kultury ludzkie - pierwsze stosunkowo rozwinięte kultury ludzkie powstały w mezolicie, czyli środkowej epoce kamiennej (od 120 do 35 tys. lat temu). Właśnie wtedy człowiek zaczął panować nad swoim środowiskiem, mógł więc osiedlać się w mniej sprzyjających warunkach. W tym okresie:
o znacznie urozmaiciła się jego dieta;
o powstawały coraz bardziej skomplikowane narzędzia;
o człowiek nauczył się używać przyrządów do wytwarzania narzędzi - powstały pierwsze toporki złożone z kamiennego ostrza i drewnianego trzonka.
Z mezolitu pochodzą też najstarsze zabytki kultury duchowej, czyli pierwsze dzieła sztuki. Człowiek zaczął wykorzystywać ochrę jako barwnik, początkowo prawdopodobnie do malowania ciała, później do malowania na skałach. Malowidła naskalne odnaleziono w jaskini Apollo II w Namibii, a w Jaskini Lwa w Suazi odkryto ślady wydobycia ochry na wielka skalę. Osiągnięcia te były jednak niewielkie w porównaniu z gwałtownym rozwojem kultury materialnej, jaki nastąpił w neolicie. Jednak zagadnienie rozwoju kultury materialnej człowieka, aczkolwiek pasjonujące, nie należy już do tematu antropogenezy.
III. PODSUMOWANIE
Twórca teorii ewolucji, Karol Darwin, bywał przedstawiany na karykaturach jako starszy pan-małpa. Teoria, jakoby człowiek nie był istotą uprzywilejowaną, a wywodził się z gatunków prostszych niż on wzbudzała kontrowersje, bunt, sprzeciw Kościoła. Dziś zdajemy już sobie sprawę, że tylko czysty przypadek wysunął nas, ludzi, na pierwsze miejsce w świecie. Śledząc kolejne etapy antropogenezy przekonujemy się, że nie zawsze byliśmy panami tej ziemi. Od małp wąskonosych, poprzez australopiteki, aż do stanu obecnego - Homo sapiens sapiens. Jednakże należy zdać sobie sprawę, że - zgodnie z prawidłowościami ewolucji - człowiek, jako gatunek obecnie wiodący, nie ma raczej szans na za-chowanie uprzywilejowanej pozycji. Za kilka tysięcy lat wszystko może ulec zmianie...
2. Formy i przejawy kultury górnego paleolitu, najważniejsze stanowiska i style.
Ewolucja kulturowa w epoce paleolitu
W górnym paleolicie, panującym w Europie Środkowej od ok. 40/38 do 13/12 tys. lat p.n.e., na terenie Europy upowszechnił się człowiek rozumny współczesny - Homo sapiens sapiens, dając początek podstawowym rasom ludzkim. Odmienne podłoże środkowego paleolitu i różne warunki ekologiczne spowodowały silne zróżnicowanie kulturowe górnego paleolitu.
Rozwinęły się trzy podstawowe grupy kultur:
· kultury z ostrzami liściowatymi (m.in.: szelecka, jerzmanowicka, kostienkowsko-sungirska),
· kultury z ostrzami tylcowymi (m.in.: szatelperońska, ulucka, kultury graweckie) ,
· i krąg kultur oryniackich (m.in.: oryniacka właściwa, olszewska, Krems-Dufour).
Kultura grawecka (grawetien) to kultura górnego paleolitu, odkryta na podstawie znalezisk w La Gravette koło Bayac, w departamencie Dordogne, we Francji. Występowała między 27-20 tysiącleciem p.n.e., z najstarszymi zespołami sięgającymi 28 tys. lat p.n.e. Cechą charakterystyczną kultury graweckiej jest występowanie licznych wyrobów z tylcem prostym, określanych jako ostrza graweckie.
Wytwórczość ta, a także liczne narzędzia o różnych wariantach jest charakterystyczna dla młodszej fazy kultury perigordzkiej z terenów Europy zachodniej. Ludność tej kultury zamieszkiwała obozowiska otwarte i jaskinie na terytorium prawie całej zachodniej Europy - Hiszpanii, Francji, Włoch, Belgii. Głównymi narzędziami były ostrza tylcowe, rylce, drapacze i mikrolityczne tylczaki, będące prawdopodobnie grotami strzał. Nazwa kultury pochodzi od Périgord - historycznej krainy w południowo-zachodniej Francji, w departamencie Dordogne.
Wyróżnia się także kulturę grawecką wschodnią, z licznymi odmianami lokalnymi, np. kulturami pawlowską i willendorfską. W zależności od terenu, na jakim się rozwijała, następowała po kulturach: szatelperońskiej, oryniackiej i kulturach z ostrzami liściastymi.
Kultura Szatelperońska to kultura zaliczana do kręgu kultur z narzędziami tylcowymi. Nazwana od stanowiska jaskiniowego Châtelperron, w departamencie Allier, we Francji. Rozwijała się ok. 34-35 tys. lat temu obejmując południową Europę do Masywu Centralnego na północy, aż po północną część Półwyspu Iberyjskiego na południu. Charakteryzowała się występowaniem krzemiennych narzędzi tylcowych, ostrzy, noży, zgrzebeł, drapaczy i niewielkiej liczby narzędzi kościanych. Zespołom szatelperońskim w jaskini St. Césarie we Francji towarzyszyły szczątki Homo sapiens neandertalensis.
W okresie rozwoju kultury graweckiej, na terenie całej Europy rozprzestrzeniła się seria statuetek kobiecych wykonanych z różnych materiałów (kamień, glina). Przypuszcza się, że statuetki te wywodzą się z terenów Ukrainy bądź Rosji, gdzie występują przedstawienia typu realistycznego. Z Ukrainy i Moraw znane są figurki zwierząt, przedstawiające żyjące wówczas na tym terenie mamuty, nosorożce itp.
Wenus paleolityczna to określenie figurek wyobrażających w sposób uproszczony nagie postaci kobiet, wykonanych przeważnie z kamienia, kości słoniowej lub gliny. Najwcześniejsze egzemplarze należą do najstarszych dzieł sztuki na świecie. Występują na obszarze całej Eurazji (od Pirenejów aż po jezioro Bajkał), pochodzą z późnego paleolitu, najobficiej pojawiają się w okresie oryniackim. Łączone są zazwyczaj z kultami płodności - przedstawiają prawdopodobnie Wielką Matkę (Kybele, Magna Mater).
Do najciekawszych należą figurki Wenus paleolitycznej z miejscowości: Gagarino (Ukraina - kość słoniowa), Dolní Véstonice (Morawy - glina, najstarszy wyrób ceramiczny świata), Willendorf (Dolna Austria - wapień).
Oprócz przedstawień realistycznych, z mocno podkreślonymi cechami płciowymi, jak np. Wenus z Willendorfu we wczesnej kulturze oryniackiej występują już figury mocno stylizowane.
Statuetki Wenus z terenów objętych kulturą grawecką (np. Dolní Véstonice) wykazują stylistyczne i tematyczne związki z reliefami kobiecymi z Laussel.
Figurki kobiece z obszarów kultury magdaleńskiej (m.in. Gönnersdorf, Petersfels, Nebra 2) przedstawiają ciało ludzkie w abstrakcyjnej, prawie symbolicznej formie.
Przedmioty kultu o charakterze symbolicznym, tzw. figurki paleolitycznej Wenus. Pochodzące sprzed ponad 22 tys. lat, przypominają przedstawienia bogini-matki, która, jako bóstwo urodzajów, pojawia się u społeczeństw rolniczych Bliskiego Wschodu (ok. 10 000 - 6000 lat temu) i później w mitologii greckiej.
Znaleziska pojedynczych statuetek Wenus paleolitycznej w pobliżu palenisk, w niszach mieszkalnych i w dołach ofiarnych przemawiają za możliwością interpretowania ich jako przedmiotów kultowych, wykorzystywanych przy odprawianiu obrządków związanych z kultem przodków, kultem płodności i ogniska domowego.
Na obszarach kultury graweckiej znaleziono pochówki wyposażane w przedmioty (narzędzia, broń) zdobione motywami abstrakcyjnymi. Do kultury tej zalicza się również niektóre schematyczne malowidła naskalne występujące na terenie franko-kantabryjskiej prowincji kulturowej.
Kultura willendorfska to otwarte stanowisko archeologiczne górnego paleolitu, na lewym brzegu Dunaju, na południe od Krems an der Donau w Dolnej Austrii. Odkryte w 1889 przez F. Bruna.
Podczas prowadzonych 1908-1981 prac wykopaliskowych odsłonięto 9 warstw kulturowych, z których starsze (1-4) należały do kultury oryniackiej (wczesna faza górnego paleolitu), a młodsze (5-9) do kultury graweckiej (górny paleolit).
Oprócz dużej liczby narzędzi krzemiennych i mniejszej kościanych odkopano kości zwierząt łownych, wśród których najczęściej reprezentowane były mamuty, renifery, kozły.
Z górnej warstwy, należącej do kultury graweckiej, pochodzą dwie statuetki kobiece, z których najbardziej znana, tzw. Wenus z Willendorfu, wykonana w wapieniu (wysokość 11 cm), jest realistycznym przedstawieniem postaci kobiecej, ze szczególnie uwydatnionymi cechami płciowymi i zaznaczonymi ozdobami włosów.
Kultura oryniacka to kultura rozwijająca się 45 000 - 25 000 (20 000) lat temu. Jej nazwa pochodzi od jaskini Aurignac w departamencie Haute-Garonne we Francji. Dzięki swojemu wielkiemu zasięgowi, obejmującemu prawie całą Europę oraz Bliski Wschód, identyfikowana z migracją Homo sapiens sapiens, która wypierała i zastępowała ludność neandertalską.
Znaleziska antropologiczne potwierdzają związek kultury oryniackiej z typem kromaniońskim człowieka współczesnego zarówno w Europie zachodniej (Cro-Magnon), jak i środkowej (Mladeč na Morawach).
Kulturę oryniacką charakteryzuje dominująca technologia wiórowa (z wyjątkiem fazy późnej na Bliskim Wschodzie, gdzie występowała technologia odłupkowa), specyficzne narzędzia kamienne (drapacze wysokie, wiórowce z retuszami stopniowymi), wysoko rozwinięta technika obróbki kości (także słoniowej) i rogu (z których produkowano ostrza oszczepów).
Na szczególną uwagę zasługuje sztuka kultury oryniackiej, reprezentowana przez plastykę figuralną zoomorficzną (figurki z kości słoniowej przedstawiające lwy, nosorożce, niedźwiedzie, znane np. z jaskini Vogelherd z Niemiec, oraz słynna figurka postaci ludzkiej z głową lwa z jaskini Holenstein-Stadel w Niemczech), a także jaskiniowa sztuka skalna (prymitywne ryty postaci zwierzęcych i organów seksualnych, m.in. z jaskiń La Ferrassie, Cellier, Francja, departament Dordogne), obok odkrytych w latach 90. XX w. realistycznych malowideł naskalnych w jaskini Chauvet w południowo-wschodniej Francji (datowanych na około 32 000 lat temu).
Najstarsze ślady kultury oryniackiej we wschodnich Bałkanach pochodzą z jaskiń Bacho Kiro i Temnata w Bułgarii. Następnie rozwijała się ona wzdłuż północnych wybrzeży Morza Śródziemnego (Włochy, Hiszpania) oraz wzdłuż Dunaju, przez Austrię, Niemcy, po Francję.
Genezę kultury oryniackiej można wywodzić z Bliskiego Wschodu lub z terenów Anatolii albo północnego Iraku i Iranu (gdzie występowała wczesnogórnopaleolityczna kultura baradostyjska, od której mogłaby pochodzić kultura oryniacka).
We wczesnej fazie swojego rozwoju w Europie kultura oryniacka wpływała na miejscowe kultury (np. na kulturę szatelperońską lub szelecką) wywodzące się z kompleksu mustierskiego, prowadząc do ich transformacji w kultury górnopaleolityczne. Obustronne kontakty są potwierdzone importami surowców kamiennych i gotowych wyrobów (np. szeleckich ostrzy liściowatych w stanowiskach oryniackich we wschodniej Słowacji).
Z górnego paleolitu pochodzi zatem cały szereg wyspecjalizowanych narzędzi kościanych i kamiennych, wykonywanych głównie technikami wiórowymi. W środkowym jego okresie jako istotne narzędzia i broń pojawił się łuk. Z jego użytkowaniem wiąże się wytwórczość ostrzy liściowatych i dużej liczby drobnych ostrzy tylcowych.
Nastąpił rozwój konstrukcji mieszkalnych (m.in. szałasy z kości i skóry zwierząt) oraz sztuki paleolitycznej, odwzorowującej również pewien system wierzeń (malowidła i ryty naskalne, przedmioty ozdobne). Z górnego paleolitu pochodzą także pierwsze ślady działalności górniczej.
...
ryolz