Metody badań pedagogicznych

I Wstęp

II Podstawowe pojęcia

a. Praca naukowa

b. Metoda naukowa

c. Procedura badawcza

d. Techniki badań

e. Narzędzia badawcze

III Monografia pedagogiczna

a. Technika: analiza dokumentów

b. Dokumenty

c. Analiza

d. Błędy

IV Sondaż diagnostyczny

a. Ankieta

b. Dobór próby reprezentatywnej

c. Błędy

V Metoda indywidualnych przypadków

a. Wywiad

b. Rzetelność badań jakościowych

VI Eksperyment pedagogiczny

a. Techniki wykrywania zależności między zmiennymi

b. Techniki w eksperymencie pedagogicznym

c. Błędy

VII Badania ilościowe

VII Badania jakościowe

VIII Bibliografia

I. Wstęp

Metody badawcze są warunkiem wszelkiego postępu, wiedzy i działalności ludzkiej. Wszystkie rozwijające się w historii nauki korzystały z metod badawczych w sposób świadomy i celowy. Te zaś, które odwoływały się jedynie do osobistych odczuć naukowych badaczy, czy tez do ich intuicji, nie wniosły nic konstruktywnego do postępu nauki. Nie opierały bowiem o rzetelne informacje badanych przez siebie zjawisk

i procesów zachodzących w rzeczywistości. Badacze, którzy nie stosują systematycznych i planowych metod badawczych nie mogą swojej działalności mianować "naukową". Wyniki tych nienaukowych badań są najczęściej mało istotne, nie wnoszą do nauki nic nowego oprócz pustych komentarzy, mnożenia wypowiedzi

na dawno już określony i zdefiniowany temat.

Nie we wszystkich naukach metody, techniki i narzędzia badawcze są możliwe

do jednoznacznego określenia. Przykładem takiej dyscypliny naukowej jest pedagogika. Spotykamy się w niej z różnorodnym opisywaniem metod i technik oraz narzędzi badawczych. Nie jest to powód, by osiągane przez badaczy pedagogicznych efekty miały zyskiwać miano "nienaukowych", gdyż są one wykonywane intencjonalnie i rzetelnie. Jest to jednak przyczyną wielu nieporozumień na gruncie samej pedagogiki. Z powodu tych niejednoznaczności brakuje również wypracowanym pojęciom charakteru uniwersalnego. Taka sytuacja braku pojęciowego porządku, występująca w pedagogice, może być tłumaczona niewielkim przedziałem czasowym, w którym pedagodzy zajmują się metodologią badań pedagogicznych. Nie jest to jednak korzystna sytuacja. Podejmowanych jest wiele dążeń mających na celu ujednolicenie pojęć, tak aby ułatwić wzajemną komunikację na terenie pedagogiki oraz by wyeliminować ten chaos terminologiczny. Nie może być dłużej tak, że na jednej linii stawia się różnorodne metody badawcze, takie jak: ankieta, test, introspekcja i badania historyczno - porównawcze. Konieczne jest tu wprowadzenie pewnej systematyzacji, wprowadzenie pewnych ustaleń pojęciowych w oparciu o terminologię metodologii ogólnej.

Pierwszą koniecznością jest wypracowanie pewnych rozróżnień w postępowaniu badawczym. Należy wyodrębnić takie pojęcia jak: metoda badawcza, techniki badawcze, narzędzia badawcze, procedura badawcza.

II. Podstawowe pojęcia.

Definicję metody naukowej wysuwa Stefan Nowak. Metoda badawcza, według niego, to: "określony, powtarzalny sposób rozwiązywania pewnego typu problemu naukowego". Uważa dodatkowo, że każdy sposób, który prowadzi do rozwiązania różnych problemów naukowych, jest metodą naukową. Wśród metod badawczych wyróżnia: sondaż, obserwację, zapis obserwacji, metody panelowe. Nie ma więc u niego wyraźnego rozróżnienia między metodą a procedurą badawczą. Metoda zdaje się być zespołem procedur, które są powtarzalne i służą do rozwiązania typowych problemów badawczych.

Dla przeciwstawienia, zauważyć należy, że badacze dyscyplin społecznych przestrzegają bardziej uporządkowanej terminologii badawczej i dbają o rozróżnienie pojęć, aby ułatwić ich stosowanie. Widać to bardzo dokładnie na przykładzie angielskich socjologów, którzy dbają o specyfikację sposobów badawczego postępowania. Jako metodę uważają np. badania terenowe, jako technikę - np. wywiad. Stosują zatem jasne rozróżnienia w terminologii badawczej. Podobną sytuację znajdujemy u niemieckich badaczy społecznych. Wśród metod badawczych wyróżniają ilościowe i jakościowe, zaś wśród technik - eksperyment społeczny i obserwację.

Obecnie dysponujemy już w pedagogice polskiej pewnymi systematyzacjami pojęć, które są dziełem wybitnych współczesnych badaczy.

a. Praca naukowa.

Na początek warto przybliżyć termin: praca naukowa. Według współczesnych metodologów praca naukowa to taka działalność człowieka, w wyniku której powstaje "coś nowego" w kategoriach ogólnoludzkich, w sensie obiektywnym, w zakresie czynu lub dzieła uprzedmiotowionego, poprzez: stosowanie znanych metod i uzyskiwanie nieznanego rezultatu lub stosowanie nieznanych metod i uzyskiwanie i uzyskiwanie znanego rezultatu lub stosowanie nieznanych metod i uzyskiwanie nieznanego rezultatu; przy użyciu metody naukowej, a celem finalnym tej pracy jest słowne opisanie uzyskanego "novum" w postaci publikacji, która może przybrać formę słowa pisanego, tj. książki, artykułu, recenzji lub słowa mówionego, tj. referatu, odczytu, komunikatu, wykładu, doniesienia.

b. Metoda naukowa.

Opisuje ją dwóch wybitnych metodologów: Pieter i Zaczyński oraz Pilch. Pieter

i Zaczyński rozróżniają dwa rodzaje metody naukowej. W znaczeniu szerokim mówią

o metodzie naukowej sensu stricte, a w znaczeniu wąskim o metodzie roboczej. Z kolei Pilch uważa, że metoda badań składa się z dwóch faz: fazy koncepcyjnej i fazy instrumentalnej. Mamy więc tu do czynienia z pewnymi rozbieżnościami. Pieter uważa również, że istnieje tylko jedna metoda naukowa - wyznaje więc monizm metodologiczny. Z kolei Pilch wyróżnia cztery metody badań, które mają charakter naukowy: eksperyment pedagogiczny, monografia pedagogiczna, metoda indywidualnych przypadków, sondaż diagnostyczny. T. Pilch podaje również definicję naukowej metody badawczej: "zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązywania określonego problemu naukowego". Metoda zawiera szereg działań o różnym charakterze zjednoczonych celem generalnym i ogólną koncepcją działań.

c. Procedura badawcza.

Procedura badawcza to wykonywanie określonych kroków badawczych. Jest

to zaplanowanie postępowania naukowego. Polega na odpowiednim do postawionych hipotez i problemów doborze metod, technik i narzędzi badawczych oraz wyborze warunków w których mają się badania odbyć.

Faza koncepcyjna określona przez Szewczyka w postępowaniu badawczym:

·         Sytuacja problemowa

·         Określenie tematu i celów badań

·         Sformułowanie problemu

·         Analiza i krytyczna ocena literatury przedmiotu

·         Uzasadnienie naukowego charakteru problemu

·         Wyłuszczenie zagadnień pochodnych (zbudowanie problematyki badań)

·         Określenie niezbędnych założeń (tez i hipotez)

·         Typologia zmiennych

·         Schemat wyjaśniania związków między zmiennymi

·         Typologia wskaźników do zmiennych

·         Wybór terenu badań i dobór grupy reprezentacyjnej

·         Wybór lub opracowanie metod, technik i narzędzi badawczych

·         Definiowanie teoretyczne ważniejszych pojęć

·         Opracowanie harmonogramu i kosztorysu badań

·         Przewidywanie skutków postępowania badawczego

·         Opracowanie wstępnego planu badań czyli opracowanie pierwszej wersji pisemnej

·         Przeprowadzenie badań pilotażowych (próba)

·         Dokonanie korekty planu badań i opracowanie ostatecznej wersji schematu badań

·         Bibliografia.

Faza instrumentalna procedury badawczej polega na realizowaniu takich kroków jak:

·         Przeprowadzenie badań właściwych (węższe znaczenie, głównie jako gromadzenie materiału faktograficznego)

·         Uporządkowanie materiałów badawczych

·         Opracowanie klucza kodyfikującego

·         Kodyfikacja i opracowanie statystyczne

·         Analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności

·         Opracowanie syntetyczne wyników (na podstawie opracowanie szczegółowego)

·         Weryfikacja hipotez (tam gdzie zachodzi potrzeba)

·         Opracowanie teoretyczne i uogólnienie wyników

·         Ustalenie wniosków końcowych

·         Pisarskie opracowanie wyników badań i przygotowanie pracy do druku

·         Krytyczne ustosunkowanie się do przebiegu własnych badań i do pisarskiego opracowania wyników

·         Ocena napisanej pracy ze strony recenzenta, krytyka promotora

·         Ewentualna korekta pracy

·         Ogłoszenie komunikatu z przeprowadzonych badań i uzyskanych wyników, czy też opublikowanie wykonanej pracy.

d. Techniki badań.

Techniki badań, według Pilcha, to: "czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów". Technika jest zatem czynnością określoną przez dobór odpowiedniej metody i przez nią warunkowana. Technika ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo - jednorodnych.

e. Narzędzia badawcze.

Narzędzia badawcze to określone przedmioty służące do realizacji danej techniki badań.

III. Monografia pedagogiczna.

Nie ma jednoznacznego określenia tej metody badawczej na gruncie pedagogiki.

W słowniku języka polskiego znajdujemy definicję, która podaje, że monografia to taka praca naukowa, która jest poświęcona pojedynczemu działowi nauki lub jakiejś jednej osobie czy miejscowości. Metoda monografii pedagogicznej, określana przez

A. Kamińskiego, to rodzaj postępowania naukowego prowadzący do opisania jakiejś formalnej instytucji pedagogicznej, instytucji wychowawczej. Ogólnie rzecz biorąc, można więc mówić o metodzie monografii pedagogicznej jako o metodzie badań, która zajmuje się instytucjami wychowawczymi takimi, placówkami pedagogicznymi lub też instytucjonalnymi formami aktywności wychowawczej. Stosowanie tej metody

ma na celu gruntowne poznanie danej placówki, sięgnięcie w jej głąb, a więc wejrzenie w jej funkcjonowanie jako systemu społecznego i jako zbioru osób, poznanie

jej struktury, zasad, którymi się kieruje, efektywności podejmowanych przez nią działań wychowawczych. Celem jest również opracowanie pewnych ulepszeń czy też rozwojowych prognoz.

Etapy postępowania badawczego w metodzie monografii:

·         Geneza (okres powstania danej instytucji)

·         Rozwój instytucji

·         Stan obecny (jak funkcjonuje dziś)

·         Prognozy (w postaci różnych wniosków i postulatów)

·         Wprowadzenie do rzeczywistości tych postulatów (by wykazać że one

·         są możliwe do wykonania).

Główną cechą tej metody jest jej ścisłe odniesienie do placówek, do instytucji pedagogicznych, takich jak: szkoły, świetlice, domy dziecka, internaty, przedszkola, zakłady poprawcze, a także do form zinstytucjonalizowanych: muzea, domy kultury, kółka zainteresowań, harcerstwo, Caritas, PCK, kluby środowiskowe, itp.

Badania monograficzne nie polegają jedynie na gromadzeniu ogromnej liczby sprawozdań z przeprowadzonych badań, ale również na wizytacji danej placówki w celu dokonania rozpoznania w obecnej sytuacji i wysunięciu prognoz i ulepszeń, które będzie można wprowadzić w praktyce. Oprócz tego konkretnego zadania badacza, powinno

się znaleźć w monografii pedagogicznej, teoretyczne przeanalizowanie uzyskanych materiałów badawczych w celu określenia społecznych i kulturalnych funkcji danej instytucji. Dzięki badaniom monograficznym określony zostaje również system wychowawczy panujący w badanej instytucji. System ten polega na realizowaniu zadań, opartych na wartościach i normach, przez środowisko społeczne i zawodowe danej instytucji. Ważne jest również przenikanie się różnych wymiarów czasowych

w badaniach monograficznych (czasu przeszłego, teraźniejszego i przyszłego).

W monografii pedagogicznej stosuje się różnorodne techniki badawcze, przy czym najczęściej łączy się kilka różnych technik w jednym badaniu, tak aby uzyskać jak najbardziej rzetelne informacje, aby zdobyć duży stopień pewności metodologicznej

i podejść do badania danej instytucji od różnej strony. Połączone techniki wzajemnie się uzupełniają i kontrolują. Najczęściej w metodzie monograficznej wykorzystuje się takie techniki badawcze jak: analiza dokumentów, obserwacja uczestnicząca, wywiad, ankieta, eksperyment wychowawczy.

a. Technika: analiza dokumentów.

Jest to technika uniwersalna, stosuje się ją we wszystkich naukach. Jest znana

i stosowana od bardzo dawna. Jest to również jedna z trudniejszych technik, ponieważ grozi subiektywnym odczytaniem i interpretacją danego tekstu. Polega ona na badaniu różnych dokumentów i materiałów w celu zgromadzenia informacji wstępnych (ilościowych i jakościowych) na temat badanej instytucji wychowawczej. Stosuje się

ją często również w badaniach nad biografiami pojedynczych osób.

W zależności od rodzaju dokumentu, który jest poddawany analizie, porządkowane

i interpretowane treści mogą dotyczyć albo tylko tych materiałów, które są bezpośrednio otrzymywane dzięki przeprowadzonym badaniom, albo też tych materiałów, które nie wynikają z działań objętych procesem badawczym. Analiza dokumentów jest zawsze interpretowaniem i porządkowaniem jakichś treści ze względu na cel, który się wcześniej założyło lub też ze względu na robocze hipotezy.

b. Dokumenty.

Dokumentem, który jest badany tą techniką, jest każda rzecz, mogąca stanowić źródło informacji, na podstawie której można wydawać uzasadnione sądy

o przedmiotach, ludziach czy procesach. Dokumenty to wytwory ludzkiej działalności,

to prace o charakterze materialnym (uprzedmiotowione).

Na gruncie pedagogicznym do dokumentów zaliczamy: materiały archiwalne; wytwory dziecięce - zeszyty, notatki, wypracowania, rysunki, pamiętniki, listy, wiersze, prace konstrukcyjne, jak: wytwory z plasteliny, modeliny, gliny, z drewna, plastiku, papieru, tektury, metalu, włókien; kroniki klasowe i szkolne; uzupełnione dzienniki klasowe; roczniki statystyczne, które się sporządza w szkole; sprawozdania szkolne; sondaże.

Dokumenty mogą przybrać różną formę. Dzielimy je na: dokumenty pisane, cyfrowe i obrazowo - dźwiękowe. Dokumenty pisane zwane inaczej werbalnymi, ponieważ opierają się na zapisanych słowach, to: pisemne prace uczniów - wypracowania

i wiersze, świadectwa szkolne, protokoły i sprawozdania z odbytych rad pedagogicznych, publicystyczne i naukowe opracowania. Dokumenty cyfrowe, czyli statystyczne zestawienia liczbowe dotyczące różnych kwestii związanych

z wychowaniem, kształceniem, oświatą w kraju i za granicą. I wreszcie dokumenty obrazowo - dźwiękowe to: filmy, zdjęcia, nagrania magnetofonowe, rysunki, obrazki, przeźrocza. Prace konstrukcyjne i rysunki dziecięce, aby były źródłem informacji muszą być poddawane specjalnej psychologiczno - pedagogicznej interpretacji i analizie.

Dokumenty mogą mieć nie tylko różną formę, ale również różne pochodzenie. Wyróżniamy dokumenty zastane, czyli te, które powstały przed rozpoczęciem badań,

a które wykorzystuje się w badaniach jako źródło informacji, i dokumenty intencjonalnie tworzone - są to dokumenty, które powstały na skutek inspiracji badacza, są one bardziej systematyczne.

Podział dokumentów ze względu na ich twórcę: dokumenty urzędowe (tworzone przez instytucje), dokumenty oficjalne (podania, życiorysy, protokoły), dokumenty osobiste (listy, pamiętniki, wiersze).

c. Analiza.

Analiza dokumentów jest bardzo przydatna w rozwiązywaniu różnych pedagogicznych kwestii. Badacz stosując tą technikę w sposób intencjonalny, może głębiej poznać badane zjawisko czy osoby. Poprzez inicjowanie dokumentów intencjonalnych umożliwia dzieciom twórcze odreagowanie różnych, niekiedy bolesnych, przeżyć. Dzieci tworząc różne przedmioty, które później są wykorzystywane jako dokumenty, mogą reflektować nad swoim i innych zachowaniem, mogą również się dowartościowywać.

Ogólnie istnieje podział na dwa rodzaje analizy dokumentów: klasyczną

i nowoczesną. Klasyczna, czyli jakościowa, opisowa analiza dokumentów, polega

na literackiej i historycznej interpretacji danego tekstu. Badacz, opierając się na własnej intuicji czy też odczuciu, wyłuskuje niepowtarzalne cechy wytwórcy dokumentu, indywidualne właściwości jego wytworów, które stają się badanymi dokumentami.

Po wyszukaniu tych wyjątkowych cech, dokonuje ich opisu i jakościowej analizy. Dokonuje opisu zewnętrznego, a więc warunków i czasu powstawania danego tekstu, tego, czy jest on rzeczywiście wiarygodnym źródłem informacji, oraz opisu wewnętrznego, a więc treści zawartych w dokumencie. Analiza zewnętrzna opiera się

na postawieniu kilku pytań i odpowiedzi na nie:

1. Kto był autorem tekstu?

2. Gdzie dany dokument powstał?

3. Kiedy powstał?

4. Do kogo był skierowany?

5. Po co powstał?

6. W jakich okolicznościach?

7. Jaka jest jego wiarygodność?

8. Jaki jest stopień jego zniszczenia?

9. Jaka jest staranność jego wykonania?

10.Na ile jest czytelny?

Analiza wewnętrzna polega na wydobyciu z tekstu myśli przewodnich, które wysuwa autor: co chciał przekazać, co chciał przemycić i nie mówi wprost. Należy

tu również dokonać rozróżnienia tego co jest istotne, a co mniej, dokonać streszczenia dokumentu, syntezy i wyciągnąć wnioski.

Analiza nowoczesna, ilościowa, różni się znacząco od analizy jakościowej. Przede wszystkim eliminuje dużą dozę subiektywizmu występującego w badaniach tradycyjnych. Jest to analiza, która polega na ilościowym opisie zbadanych

i przeanalizowanych dokumentów. Nie chodzi tu jednak jedynie o liczbowe opisanie badanych kwestii, lecz również o przyporządkowanie występujących zjawisk

do kategorii słownych takich jak: nigdy, rzadko, czasem, rzadko, zawsze. Stosując analizę ilościową jeszcze bardziej przykłada się starania, aby uzyskać jak najbardziej rzetelne, wiarygodne i autentyczne informacje. Dochodzi tu kwestia dokładnego określenia zmiennych i ich wskaźników.

Zarówno analiza klasyczna jak i nowoczesna, posługują się różnymi typami analiz dokumentów:

·         zewnętrzną lub wewnętrzną,

·         historyczną lub literacką,

·         psychologiczną lub pedagogiczną,

·         indywidualną lub grupową,

·         diagnostyczną lub rozwojową,

·         formalną lub treściową.

Szczególnie istotne jest ostatnie z wymienionych wyróżnień. Treściowa analiza dokumentów polega na interpretowaniu treści zawartych w dokumencie. Badacz próbuje znaleźć odpowiedź na temat tego, co autor chciał przekazać przez dany dokument. Przygląda się również treściom dokumentu i bada go pod względem jego oryginalności

i wiarygodności. Analiza formalna dokumentów jest bardzo podobna do analizy zewnętrznej dokumentów. Porusza takie kwestie jak: zewnętrzny wygląd dokumentu, sposób w jaki powstał, stopień jego trwałości, cel dla jakiego powstał i stopień realizacji tego zamierzonego celu.

d. Błędy.

Monografia pedagogiczna nie jest zwolniona z różnych błędów. Pierwsze zagrożenie polega na subiektywnym podejściu do badanej rzeczywistości. Wynika to stąd, że stosuje się tu często technikę obserwacji uczestniczącej. Badacz staje się członkiem badanej grupy, instytucji czy placówki, angażuje się w nią, identyfikuje i utożsamia. Taka technika uniemożliwia mu więc obiektywne podejście, krytyczne ustosunkowanie się

do zebranych materiałów i przeprowadzonych badań. Subiektywnie podchodzi

do opisywanych i interpretowanych kwestii, gdyż ulega często wpływowi atmosfery środowiska, w które wchodzi, panujących tu obyczajów, poglądów, sposobów myślenia. Nie pozwala mu to w pełni odciąć się od tych sugestii i popatrzeć z boku, aby dokonać rzetelnej analizy.

Drugim błędem analizy dokumentów jest "pseudo uogólnienie". Polega to na tym,

że badacz nie posiadając wystarczającej wiedzy na temat badanych instytucji, placówek czy procesów wychowawczych, nie znając dokładnie ich społecznych, regionalnych,

czy obyczajowych uwarunkowań, nie znając również różnorodnych wpływów

i oddziaływań na badane instytucje, popada w pewne uogólnianie, które jest pozbawione rzetelnych podstaw, nie wynika bowiem z rzeczywistych, pełnych informacji, a jedynie

z jakichś cząstkowych.

I wreszcie trzecie niebezpieczeństwo związane z analizą dokumentów, polega

na tzw. opisowości. Badacze często bowiem nie doprowadzają monografii do końca. Ograniczają się tylko do opisania badanego zjawiska, omijając kolejne etapy monografii pedagogicznej - diagnozę, prognozę, plan mający na celu uzupełnienie braków

w funkcjonowaniu danej instytucji.

IV. Sondaż diagnostyczny

To bardzo popularna metoda badań społecznych i pedagogicznych. Inne nazwy określające tę metodę to: sondaż ankietowy lub sondaż na grupie reprezentatywnej. Jest to metoda polegająca na zbieraniu wiedzy o parametrach funkcjonalnych

i strukturalnych, a także o żywotności różnych społecznych zjawisk. Gromadzi się także informacje na temat opinii i sądów oraz poglądów funkcjonujących w danej społeczności, na temat zachodzących w niej zjawisk - kierunkach rozwoju i ich nasileniu, przy czym zjawiska te nie są zinstytucjonalizowane, a posiadają wpływ wychowawczy. Sondaż przeprowadza się na określonej, w specjalny sposób dobranej społeczności, która tworzy tzw. grupę reprezentatywną, ponieważ reprezentuje generalną populację.

Pod badania sondażowe podlegają takie zjawiska społeczne, które są bardzo ważne

w procesie wychowania, ich tendencje, narastanie, nasilanie. Badany jest również stan społecznej świadomości, opinie, sposoby myślenia, poglądy danej społeczności.

W przeciwieństwie do metody monograficznej, tu nie podlegają badaniu żadne instytucje. Sondaż diagnostyczny bada zjawiska, które są rozproszone w społeczeństwie. Ma za zadanie wychwycić je oraz opisać pod względem funkcjonalności i struktury.

Sondaż diagnostyczny to metoda stosowana szeroko szczególnie w socjologii. Pedagogika społeczna korzysta z niego, ale tez i modyfikuje go nieco, gdyż wprowadza swoje elementy. Nie tylko bada jakąś rzeczywistość za pomocą sondażu, ale również pragnie ją ulepszyć, poprzez reorganizację. Zanim jednak dokona się jakichkolwiek zmian w społeczeństwie trzeba sobie dokładnie zdać sprawę z celu tych przemian. Wysunięcie gotowego projektu reorganizacji społeczeństwa, musi być poprzedzone rzetelnym zbadaniem tej grupy ludzi i stosunków między nimi zachodzących, wartości, które wyznają, norm, zasad, którymi się kierują, a także sił społecznych, możliwości, które w nich, jako grupie społecznej, tkwią. Badacz, musi również dobrze zapoznać się

z metodami ulepszania środowiska.

Ulepszanie środowiska może być eliminowaniem występujących tam braków - zabiegi kompensacyjne, albo może być działaniem profilaktycznym, mającym na celu zapobieganie tworzeniu się negatywnych zjawisk.

Metoda...