4 Etapy rozwoju gospodarczego regionu wg Friedmanna (Schätz 1978)

C – centrum              P – peryferie              Sc – subcentrum

krzywa ilustrująca fazę urbanizacji (gęstość)

D – dezurbanizacja centrum się wyludnia a na obszarach miasta ludzie się osiedlają.

S- suburbanizacja – zmiana przenoszenie się ludności z Centrum na peryferia, zmienia się zabudowa w centrum a zwiększa na peryferiach. Transport codzienny to metro, autobus ,tramwaj. Miejsce centrum nabiera funkcji drogich obszarów, duże podatki.

X-sytuacja do okresu międzywojennego.

C- centrum

P – peryferia

Etap przedprzemysłowy – do połowy XVIII w. w strukturze sieci osadniczej spotykamy dominacje obszarów wiejskich, małe ośrodki miejskie a niewielkimi oddziaływaniami na zewnątrz. Ośrodki miejskie rozmieszczone są na ogół zgodnie z modelem Christallera.. Dojechanie, dojście trwało ok. 20 km.

Etap uprzemysławiania – koniec II połowy XVIII w. Jeden ośrodek przejmuje funkcje wiodące, tam gdzie zapadają decyzje, rośnie kapitał kosztem ośrodków sąsiadujących, np. Gliwice – zasoby węgla kamiennego, huta wykorzystuje koks w produkcji hutniczej. Były wiodące w rozwoju.

Ośrodki subcentralne – przejmują część funkcji ośrodków centralnych gdyż one same już nie ogarniają wszystkich funkcji. Są to np. Rybnik, Bytom a dziś Częstochowa, Bielsko – Biała. Ośrodki subcentralne są to te z dominacją jednej funkcji.

Miasta satelitarne o funkcji mieszkaniowej, są to np. Tychy, Havirov.

Cechuje się:

wyrównywanie różnic w rozwoju

bardziej współpracują niż konkurują ośrodki sąsiadujące

w strukturze gospodarczej wysuwa się wiodąca funkcja usług.

W 1925 r. rosyjski ekonomista Kondratiew – koncepcja cykli gospodarczych Kondratiewa.

Uważał on, że średnio co 50 lat notujemy istotny przełom w gospodarce, który rzutuje na wszystkie dziedziny życia.

- Pierwszym cyklem było pojawienie się maszyny parowej w trakcie rewolucji przemysłowej w Anglii, co przyczyniło się do rozwoju górnictwa, ale również rozwoju przemysłu włókienniczego.

- Drugi przełom to pojawienie się kolei żelaznych lata 40 XIX w. – przemieszczanie na dalekie odległości (wielkoskalowe migracje), ludzie, towar.

- Trzeci przełom produkcja mechaniczna – pojawienie się maszyn spalinowych koniec XIX w. początek XX w. Konsekwencją jest samochód, ulepszenie dróg, rozwój przemysłu maszynowego.

- Czwarty przełom odejście od węgla kamiennego na rzecz ropy naftowej i gazu ziemnego jako podstawowego surowca energetycznego – okres międzywojenny. Zasadniczo po II wojnie światowej lata 50. Są kraje które bazują na energetyce wodnej, np. Japonia która importuje.

- Piąty przełom (cykl) wiąże się z pojawieniem przemysłu lotniczego a szczególnie kosmicznego (nowe technologie nie znane do tej pory). Zmiana jakościowa 1981 r. – komputer bez którego trudno się obyć. Kolejne cykle odwzorowują się coraz większym rozwojem globalnym, rozprzestrzenianie się (zmiany jakościowe), okresy między cyklami były coraz krótsze. Fale innowacji cyklicznej są bardzo gwałtowne.

Koncepcja regionu stykowego (ewolucja układów) Zbigniewa Rykla  1989 r.

  Śląsk jako obszar we wczesnym średniowieczu był położony: centrum polityczne było na krańcach świata (daleko). Relatywnie blisko Śląska było w Pradze. Śląsk był peryferyjny w stosunku do centrów władzy politycznej (Gniezno – granica, Praga – poza granicami).

Średniowiecze – proces formowania krain geograficzno – historycznych. Proces formowania kształtowania granic.

Śląsk wykształcił granice i również na styku spotykamy krainy geograficzno – historyczne, sąsiaduje Małopolska i Wielkopolska – etap stykowy. Śląsk staje się obszarem przygranicznym – formalizacja granicy lata 40 XVIII w. pojawia się służba celna, paszporty.

3 typy obszarów kształtuje Śląsk w kategoriach peryferii:

Pojawia się obszar regionu przygranicznego.

Uwzględnianie bądź nieuwzględnianie kryterium administracyjnego.

Formalny region stykowy – władza państwowa poprzez realizowaną politykę dąży do integracji regionu jako jednej całości. Czynnikiem rozwojowym jest władza państwowa.

Nieformalny region stykowy – eliminowany zostaje wpływ dzielącej granicy naturalnej.

Region Katowicki – region formalny, granica sztuczna.

Aglomeracja Warszawska – region nieformalny, granica naturalna – rz. Wisła.

Integralny – granice zostają wyeliminowane w 100 % czyli po II wojnie światowej

Przemiany ludnościowe

1921 r. spis powszechny na terenie autonomicznego woj. Śląskiego – 4 tys. 230 km2 stan wyjściowy.

Autonomiczne – obszar najbardziej gospodarczo rozwinięty, a jednocześnie posiadający uprawnienia: prawa do organizacji własnej policji i własnego skarbu, bo była cenna dla rządu centralnego (władza polityczna). Powstańcy dążyli do tego by mieszkańcy z Korfantym na czele mieli większe znaczenie dla rządzących.

1938 r. - .........................................................

1951 r. – zmniejszone województwa

1989 r. – istnienie 49 województw

Stan międzywojenny 1921 r.

Granice administracyjne podlegały bardzo istotnym zmianom w czasie, nie były zgodne ze zróżnicowaniem społeczno – demograficznym.

Jedne miasta rozwijają się szybciej drugie wolniej. Okres powojenny 3 miasta w których zmiany ludności były wyraźne:

1975 r. wprowadzono podział na 49 województw. Uwczesne woj. Katowickie 3,5 mln mieszkańców, wielkość ta wzrasta do roku 1991, wzrastała a potem spadała. Jest to związane a przyrostem rzeczywistym.

Lata 50 – wyż demograficzny

Lata 60 – niż demograficzny

Lata 70 – wyż demograficzny

Lata 70 są istotne w rozwoju – budowano wielkie zakłady, huty, kopalnie. W okres dorosłości weszły roczniki wyżu lat 50, potrzebowali pracy i mieszkań.

Przyrost osób na rynek pracy w I połowie lat 70 (1971 – 1974) w Polsce wynosił tyle ile łącznie w 6 krajach tworzących Organizację Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) 400 tys. nowych rąk do pracy.

Wielkość wzrasta do woj. Katowickiego napływają migranci. W latach 70 napływ migrantów do obszaru woj. Katowickiego.

Rys

Do Katowic napływali migranci z Częstochowy, Kieleckiego, Bielskiego.

Zespół miast uprzemysłowionych: Skarżysko Kamienna, Ostrowiec Świętokrzyski, na Śląsk – migracje.

1975 r. – 25 tys. osób na plus

1996 r. – na minus

Migracje

1975 r. napływ migracji 71 tys. osób

1996 r. spadek o blisko 38 989

Od roku 1993 saldo migracji ludności w woj. Katowickim staje się ujemne. Przyciąganie imigrantów do pracy z tym nam, się kojarzy woj. Katowickie.

Podział na miasta i gminy: 1993 r. obszary gmin mają saldo dodatnie a miasta mają saldo ujemne. Migracja do obszarów wiejskich. Mieszkanie w blokach jest kosztowne, co miesiąc trzeba płacić określoną kwotę i wyprowadzają się na wieś gdzie utrzymanie domu jest tańsze.

Zmiana udziału ludności napływowej – z Częstochowy do gminy, mieszkańcy a Podbeskidzia do Jaworza.

1993 r. zmiana jakościowa saldo ujemne, dodatnie w obszarach wiejskich.

Dynamika zmian zaludnienia po roku 1975 na południu mamy niewielki wzrost zaludnienia, w części środkowej mamy sytuację mieszaną, miasta duże ubytki – woj. Katowickie.

Z północy na południe większa dynamika ludności. Wieś tradycyjnie produkowało wyższy wzrost obszarów prokreacyjnych.

Lata 1950 – 1974 max w centrum posuwając na północ potem niższe

Rys.

Lata 1975 – 1980

Rys.

Lata 1975 – 1997                                       wzrost w ROW zach. część woj. Cechowała się   

                                                                   szybszym  wzrostem demograficznym.

Na południu wzrasta liczba miejsc pracy.

Przewidywane tendencje po 1999 r.

Prognoza do 2020 r.

Lata transformacji

Liczba ludności ogółem (mln osób) 1998 – 4,882

Wielkości cały czas ujemne.

Bilans zmniejszających się wielkości.

Największe miasta regionu 1991 – 2001 ubyło nam 190 tys. osób.

Konsekwencja ubytku naturalnego

Efekt emigracji (za granicę)

Liczba mieszkańców woj. przebywająca za granicą to szacunek między 250 tys. osób – max 500 / 600 tys. osób.

Problemem społecznym jest zjawisko bezrobocia. Kto pracuje w regionie Katowickim na 1000 ludności. Gdzie najwięcej pracy (ośrodki): stolica, region. Gliwice, Dąbrowa Górnicza, Bielsko – Biała.

Bezrobocie:

Obecnie 309 tys. bezrobotnych. Dynamika zmian – w grupie osób z wykształceniem wyższym jest najwięcej bezrobotnych.

I okres: kobiety z wykształceniem zasadniczym zawodowym pracujące w handlu.

II okres: kategoria osób z wyższym wykształceniem.

Największe bezrobocie: Zabrze, Świętochłowice, Chorzów, Siemianowice, Zawiercie, Żory.

Likwidacja bezrobocia – tworzenie nowych ofert pracy, nakłady inwestycyjne.

Katowice – na 1 mieszkańca nakłady na inwestycje to 4 tys. złotych.

Świętochłowice – na 1 mieszkańca nakłady to 180 tys. zł. / 1 mieszkańca.

Nałożenie się na siebie dwóch.....................

Pomoc społeczna – pomoc rejestrowana. Koszt świadczeń społecznych na 1 mieszkańca to 65 – 66 zł dotyczy niewielkiej grupy procentowej ludności ale ma bardzo ważne znaczenie.

Koszty świadczeń społecznych: Zabrze, Ruda Śl., Mysłowice.

Zaległości czynszowe, opłaty: Gliwice w 2001 r. gdzie 50 % mieszkańców zalegało z opłatami czynszowymi. Koszt jednostkowy to 2400 zł. na 1 osobę.

Te charakterystyczne czynniki społeczne stanowią dziś przedmiot zainteresowania, dynamikę rozwoju.

Rys.

Monofunkcyjne gospodarczo w oparciu o jedną funkcję gospodarczą (rozwój).

Leszczyny – najwięcej zatrudnionych w górnictwie.

Rys. Mechanizm kumulacyjnego uwięzienia na ścieżce monofunkcyjności

1769 r. – pojawienie się pierwszej kopalni węgla – 1995 r. – łącznie wydobyto 9743 mln ton węgla. Udział w % to 0,8.

Struktura wydobycia węgla w GOP w 1994 r. – 65 kopalń.

Zmiana struktury gospodarczej

1999 r. – przewyższenie udziału pracujących w usługach przewyższyła ludność pracującą w przemyśle.

Regiony o podobnych cechach rozwoju jak Katowicki mamy w innych regionach świata.

Tabelka.

Struktura przestrzenna regionu w większości ośrodków: pierwszy plan regionalny woj. Katowickiego z 1951 r. – koncepcja deglomeracji – ułożono że miasta centralne konurbacji, niepowinny dalej rozwijać się w zakresie zatrudnienia jak i zaludnienia. Brak wolnej przestrzeni pod lokalizacje nowych zakładów.

Podzielono ten obszar na strefę A – centralny (między Gliwicami a Dąbrową Górniczą, między Katowicami i Tarnowskimi Górami), B – miasta w zapleczu (Jaworzno, Mikołów, Tychy).

Aby móc

1.przygotowanie projektu miast satelitarnych Głowonóg (Dąbrowa Górnicza) Pyskowice, Radzionków, Tychy.

To co zrealizowano to budowa Tych. Idea planu budowy miasta dotychczas nie istniejącego (XV w. osadnictwo istniało).

1962 r. – zakład Tyski

1934 r. – Tychy uzyskują status gminy miejskiej o prawach miejskich.

Pomysł rozwoju ośrodka – pierwsze osiedla A, 1951 r. prawa miejskie, kolejne osiedla B, C, D, .... Ta lokalizacja jest dobra.

Próba zgeneralizowania (+) i (–) w regionie, mocne i słabe strony

Pozycja pól strategicznych wg analizy SWOTA

Historyczny obszar Śląska – średniowiecze

Od Łużyc (Niemcy), przylega do obecnej południowej granicy z Republiką Czeską, na wschodzie sięga po linię Przemszy i Brynicy

Podstawowe jednostki historyczne:

- Śląsk Dolny

- Śląsk Górny

- Śląsk Opolski

Górnośląski Okręg Przemysłowy – dziś te określenie jest nieadekwatne do rzeczywistości:

- zawiera jednostki małopolskie (Będzin, Sosnowiec, Czeladź, Dąbrowa Górnicza – na wschód od Brynicy)

- nie jest okręgiem – nie ma jednego centralnego miejsca

- nie jest przemysłowy – od 3 lat większość mieszkańców woj. śląskiego pracuje w usługach

Dziś obszar ten dzieli się na dwie zasadnicze części, które nazywamy region/konurbacja katowicka oraz region/konurbacja rybnicka.

KONURBACJA – zespół kilkunastu ośrodków miejskich otoczonych gminami wiejskimi.

Klasyczna aglomeracja – jedno miasto dominujące otoczone wsiami, np. Częstochowa i Bielsko-Biała.

Na Śląsku mamy obecnie dwie konurbacje i dwie aglomeracje.

Stanisław Berezowski w latach międzywojennych napisał przewodnik po ówczesnym regionie śląskim

Śląsk Biały – Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

Śląsk Czarny – górnictwo węglowe

Śląsk Zielony – strefa leśnego pasa ochrony

Rybnicki Okręg Węglowy – te określenie pojawia się po 2 wojnie światowej, w latach ‘60

Zagłębie Dąbrowskie

Region Olkuski

Zachodnio-krakowski Okręg Przemysłowy – Trzebinia, Chrzanów

Śląsk Cieszyński

GENEZA

Na obszarze dorzecza Odry (wczesne średniowiecze) żyli Golęszyce, Opolanie, Ślężanie, Bobrzanie, Trzebowianie

II połowa XII wieku wzdłuż Nysy Kłodzkiej  naturalna bariera oddzielająca Śląsk Dolny od Górnego – strefa lasów, która ostała się przed osadnikami i chroniła mieszkańców przed intruzami (przesieka śląska) – nałożyły się dwa rodzaje granicy

XVI – XVII wiek pod panowaniem Habsburgów – teren ekspansji o dużym znaczeniu dla państwa polskiego

3 wojny śląskie zostały wywołane przez rywala Habsburgów – Prusy. Habsburgowie przegrali. Od 1742 roku Śląsk znajdował się pod panowaniem pruskim.

Kierunkiem ekspansji Prus był wschód.

Czynniki ekonomiczne:

- rozpoczyna się rewolucja przemysłowa w Anglii – maszyna parowa (umożliwiła odwodnienie kopalń)

- bliskie sąsiedztwo terenów leśnych i dostępność wody – czynniki lokalizacji hutnictwa (ograniczające)

- odkrycie węgla kamiennego dla procesów technologicznych (Zagłębie Ruhry)

- pierwsza kopalnia węgla kamiennego w 1769 roku Ruda Śląska

- cynk, srebro

Nizina Śląska – najdłuższy okres wegetacyjny

Zachód – Wchód łączy Europę zachodnią z Ukrainą przez Wrocław, Opole, Bytom, Kraków – szlak handlowy

Śląsk Górny był słabiej zaludniony i zurbanizowany niż Dolny, miast było niewiele

Bezpośrednio po zakończeniu wojen śląskich następuje formalizacja granicy (1742).

Problemy przemian społeczno-ekonomicznych regionu śląskiego

Region – obszar charakteryzujący się swoją historią, kulturą i ekonomią.

Regiony w geog.społecznej – wyznaniowe, ekonomiczne, turystyczne, przemysłowe.

Obszar Śląska dzieli się na Śląsk Dony i Górny (Śląsk Opolski)

Chaos terminologiczny – nie górnośląski – do Brynicy i Przemszy, nie okręg – nie okręg zwarty, nie przemysłowy – usługi (GOP – nieadekwatne pojęcie)

Konurbacja Katowicka, Rybnicka

Aglomeracja Częstochowa, Bielsko-Biała

Stanisław Berezdowski w latach międzywojennych napisał przewodnik

Śląsk Biały, Czarny, Zielony

Rybnicki Okręg Węglowy, Zagłębie Dąbrowskie, Region Okulski, Zachodniokrakowski Okręg Przemysłowy, Śląsk Cieszyński.

Rozmieszczenie plemion na Śląsku : Dziadoszanie, Bobrzanie, Trzebiowanie, Ślężanie, Opolanie, Gołęszyce – wczesne średniowiecze.

2 poł. XIIw. – wzdłuż Nysy Kłodzkiej, naturalna bariera – strefa lasów która stanowi granicę między Górnym a Dolnym Śląskiem – Przesieka Śląska

Śląsk za panowania Habsburgów – 1526-1741 ekspansja Czech i Niemiec (wynarodowianie)

...