POZNA�SKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIӣ NAUK WZNOWIENIA TOM 4 JACEK WIESIO�OWSKI SOCJOTOPOGRAFIA PӏNO�REDNIOWIECZNEGO POZNANIA POZNA� 1997 WYDAWNICTWO POZNA�SKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIӣ NAUK Przedmowa do drugiego wydania Przygoda z Socjotopografi� p�no�redniowiecznego Poznania zacz�a si� w Chicago i to zupe�nie przypadkowo. Fundacja Ko�ciuszkowska szuka�a bibliotekarza o naukowym zaci�ciu, z doktoratem, kt�ry w zamian za stypendium (marne) i mo�no�� kontaktu z presti�owym The University of Chicago, pomaga�by w reorganizacji zbior�w bibliotecznych i r�kopi�miennych Muzeum Polskiego w Chicago. Ze wzgl�du na odleg�o�ci w tym ogromnym mie�cie i ogrom roboty do wykonania w Muzeum, normalny kontakt z uniwersytetem okaza� si� iluzoryczny. Natomiast mog�em korzysta� ze znakomitej biblioteki uniwersytetu z jej otwartymi magazynami. Najpierw trafi�em na p�ki z socjologi�, wspania�e pozycje z czas�w rozkwitu w okresie mi�dzywojennym tzw. szko�y chicagowskiej zajmuj�cej si� badaniem fenomenu miejskiego. Troch� wiedzia�em o �redniowiecznym mie�cie. Zgodnie z tradycj� polskiej historiografii patrzy�em na nie przez pryzmat metod wypracowanych przez niemieckich historyk�w w ko�cu XIX wieku. Po przejrzeniu prac nad dwudziestowiecznym miastem ameryka�skim zobaczy�em niewykorzystane mo�liwo�ci stawiania pyta� �redniowiecznym �r�d�om pozostawionym przez polskie miasta. Gorliwie i chaotycznie czytywa�em w weekendy, bo w dni robocze musia�em zast�powa� kustosza Muzeum Polskiego. Notowa�em pomys�y bada� i usi�owa�em znale�� dla nich materia� w polskich �r�d�ach. Po powrocie do kraju mog�em podda� to weryfikacji. Bezcennym materia�em okaza�y si� pozna�skie ksi�gi �awnicze. Trzeba je by�o tylko �zmusi� do m�wienia", zamieni� na baz� danych w prymitywnym systemie kart perforowanych. Po bardzo �mudnym zidentyfikowaniu wszystkich prawie os�b, zlokalizowaniu ich w przestrzeni miasta, odtworzeniu list w�a�cicieli dom�w w ca�ym �wczesnym Poznaniu, mo�na by�o przyst�pi� do �przepytywania �r�de�". Stworzenie bazy danych zaj�o dobrych kilka lat. Z chicagowskich lektur zatar�y si� szczeg�y, pozosta�a ich generalna idea �miasta" i kilka generalnych, podr�cznikowych tez, kt�re w pracy o �redniowiecznym Poznaniu uzyska�y historyczn� genealogi� dla p�nego �redniowiecza. Jestem jednak przekonany, i� staro�ytny Rzym da�oby si� przebada� uzyskuj�c zbli�one rezultaty. Napisana ksi��ka ma jedno dodatkowe obci��enie. Jest prac� habilitacyjn�, co zawsze nak�ada na autora dodatkowe rygory dokumentacyjne (tabele, wykazy), cz�sto oboj�tne dla czytelnika. Trzeba te� by�o wykaza� si� znajomo�ci� �argonu naukowego, powstrzymywa� od zaanga�owania w temat. Ta ksi��ka mog�aby by� napisana znacznie ciekawiej. Materia� pozna�ski okaza� si� rzeczywi�cie bezcenny. Przekona�em si� o tym, gdy p�niej powsta�y prace mych m�odszych koleg�w o socjotopografii Sieradza czy Elbl�ga. Dobre opisanie Sieradza przez Urszul� Sowin� przynios�o generalne potwierdzenie prawid�owo�ci lokalizacyjnych, stwierdzonych na przyk�adzie Poznania. Niestety w sieradzkim materiale �r�d�owym zabrak�o zapis�w wian czy �r�de� podatkowych i nie mo�na by�o odtworzy� tak wa�nej stratyfikacji mieszka�c�w. Materia�y takie zachowa�y si� dla Elbl�ga badanego przez Romana Czaj�, ale Elbl�g by� konurbacj� z�o�on� ze Starego i Nowego miasta Elbl�ga, a wzajemne oddzia�ywanie tych miast � tak jak w Poznaniu w XVI i XVII w. � zak��ca�o struktury spo�eczne i przestrzenne. Nie wiedzia�em, �e mia�em tyle szcz�cia w wybraniu Poznania na przedmiot bada�. Pozna�, we wrze�niu 1997 r. UWAGI WST�PNE Studia nad socjotopografi� stanowi� stosunkowo now� dziedzin� bada� historycznych, cho� wiele problem�w socjotopograficznych stawianych by�o znacznie wcze�niej w badaniach nad dziejami miast. Inspiracje naukowe p�yn�y z r�nych dziedzin i �r�de�. Dziewi�tnastowieczne �obrazy historyczno-statystyczne" mo�na uwa�a� za prekursor�w opis�w ekologicznych miast, niezale�nie od zas�ug dla innych dziedzin historii miejskiej. Problemy rozwarstwienia spo�ecznego maj� d�u�sz�, nieprzerwan� tradycj� badawcz�. Zapocz�tkowane w ko�cu XIX w. badania nad sk�adem zawodowym ludno�ci miejskiej1 s� wed�ug podobnego schematu kontynuowane wsp�cze�nie2. Pr�by rozpoznania struktury spo�ecznej na podstawie informacji podatkowych maj� r�wnie d�ug� tradycj� badawcz� 3. Elementy socjotopograficznego widzenia miasta by�y wi�c widoczne w opracowaniu problematyki miejskiej i w historiach miast 4. Impulsem do rozwini�cia osobnych bada� by�y prace socjolog�w 5, a tak�e geograf�w zajmuj�cych si� wyodr�bnion� problematyk� miejsk� 6. Uzyskane 1 K. B ii c h e r, Die Bevolkerung von Frankfurt am Main im XIV und XV. Jahrhundert, Tuibingen 1886. 2 Por. A. Gacsov�, Spolo�enskd Struktura Bardejova v 15. a v prvej poi. 16. st., Bratislava 1972, tam�e zestawienia literatury dotycz�ce miast czeskich, s�owackich i po�udniowaniemieckich. * Por. Untersuchungen �ur gesellschajtlichen Struktur der mittelalterlichen Stddte, Vortrdge und Forschungen, Bd. XI, Konstanz 1966; A. von Brandt, Die Liibecker Knochenhaueraujstande und ihre Voraussetzungen, ,,/eitschrift des Ve-reins fur Lubeckische Geschichte" 39 (1959), s. 123 i nn.; J. Schdldhauer, So-ziale, politische and religiose Auseindersetzungen in den Hansestddten Stralsund, Rostock und Wismar im ersten Drittel des 16 Jahrhunderts, Weimar 1959; K. Frit-z e, Die Bevolkerungsstruktur R&stocks, Stralsund und Wismar am Anjang 15. Jh., �Greiswalder-Stralsunder Jahrbuch" 4 (1964); Por. te� H. S a m s>on o w i c z, Nowe kierunki bada� nad dziejami Hanzy, �Kwartalnik Historyczny" 68 (1961), s. 403 ~ -421. 4 Por. H. P l a n i t z, Deutsche Stadt im Mittelalter, K�ln-Graz 1954; E. E n-nen, Die europaische Stadt des Mittelalters, G�ttingen 1972; H. S a m s o n o w i c z, P�ne �redniowiecze miast nadba�tyckich, Warszawa 1968; Die Stadt des Mitlel-alters, Bd. I - II, Darmstadt 1969 - 1972. 5 Por. C. Bell, H. N e w b y, Community Studies, New York�Washwigton 1972; P. K o r c e 11 d, Teoria rozwoju struktury przestrzennej miast, Warszawa 1974. 8 Por. J. Beaujeu-Garnier, G. Chabot, Zarys geografii miast, Warszawa 1971; R. Myde�, Rozw�j struktury przestrzennej miasta Krokowo, Wroc�aw 1979; W. M. G a c z e k, Struktura przestrzeni rezydencjalnej Poznania, Pozna� 1979, tam�e dalsza literatura. 4 Uwagi wst�pne przez nich charakterystyki o�rodk�w miejskich, proponowane modele rozwoju miejskiego spo�ecze�stwa i przestrzeni miejskiej zach�ca�y do podj�cia bada� nad t� problematyk�, uzupe�niaj�c w ten spos�b warsztat badawczy historyk�w 7. Wyrastaj�ca z interdyscyplinarnych za�o�e� socjotopografia historyczna, maj�ca za sob� kr�tki okres rozwoju, nie wypracowa�a jeszcze w�asnej metody badawczej ani nie okre�li�a �ci�le swego pola zainteresowa�. Generalnie zajmuje si� badaniem wzajemnych zwi�zk�w mi�dzy przemianami struktury spo�ecznej i przestrzennej w okre�lonych momentach rozwoju miasta. Dynamiczne lub statyczne uj�cie problemu mo�e by� w praktyce badawczej realizowane w r�ny spos�b, w zale�no�ci od tradycji warsztatowych, intensywno�ci przyjmowania interdyscyplinarnych inspiracji, czy wreszcie od materia�u, jakim badacz aktualnie dysponuje. Wzbogaca to niew�tpliwie zestaw metod i problem�w okre�lanych jako socjotopograficzne, prowadz�c w dalszej perspektywie do krystalizacji interesuj�cej dziedziny bada�. Badania polskie nad socjotopografia miast s� jeszcze skromne i jak wykaza�y obrady kolokwium na XI powszechnym zje�dzie historyk�w polskich w Toruniu w 1974 r., w du�ym stopniu uzale�nione od tradycji warsztatowych (historia, archeologia, urbanistyka) badaczy8, a zestaw metod badawczych stosowanych przez grono autor�w nie wyczerpuje zespo�u metod u�ytecznych w pracach i stosowanych przez nauki, z kt�rych dorobku czerpie socjotopografia. Mo�no�� korzystania � dorobku wielu dyscyplin nauki, zadawania pyta� i uzyskiwania wiarygodnych i �atwych odpowiedzi s� czynnikami popularyzuj�cymi uj�cia socjotopograficzne, jednak�e prowadz� ome do przedwczesnego sp�ycania mo�liwo�ci badawczych. Rozw�j socjotopo-grafii � miast, wsi czy region�w - - wymaga przeprowadzenia bada� podstawowych nad spo�ecze�stwem i przestrzeni� u�ytkowan� przez cz�owieka. Braku bada� podstawowych nie mog� zast�pi� przedwczesne uog�lnienia. Na wyb�r Poznania jako obiektu bada� wp�yn�o � opr�cz spraw subiektywnych � kilka czynnik�w. Przede wszystkim na przeprowadzenie analizy socjotopograficznej zezwala stan �r�de� o p�no�redniowiecznym mie�cie. Od 1430 r. zachowa�y si� � z niewielkimi lukami � ksi�gi rezygnacji miejskich, cz�ciowo o charakterze ksi�g hipotecznych, zawieraj�ce mi�dzy innymi zapisy transakcji nieruchomo�ciami i sprzeda�y czynsz�w oraz du�y zestaw zapis�w wian dokonywanych przez mieszczan dla 7 Inspiracje socjologiczne najsilniej widoczne s� w badaniach holenderskich, por. Sociale Stratificatie en Mobiliteit in het Verleden, �Tijdschrieft voor Geschie-dems" 84 (1972), afl. 2; Studien befreffende de sociale strukturen te Brugge, Kort-rijk en Cent de 14e en 15e eeuw, �Standen en Landen" 54 (1971). 8 Por. Miasta doby feudalnej w Europie �radkowo-wschodniej. Przemiany spo-leczne a uklady przestrzenne, Warszawa 1976. Uwagi wst�pne 5 swych �on9. Wydane przez K. Kaczmarczyka ksi�gi radzieckie z lat 1434-1506 10 przynios�y wykazy cz�onk�w w�adz miejskich i bardzo cenne wykazy starszych cechowych, co umo�liwia w��czenie do analizy spraw w�adzy i autorytetu grupowego w mie�cie. Wilkierze pozna�skie, opublikowane przez W. Maisla n oraz umieszczona w tym�e wydawnictwie bibliografia r�kopi�miennych statut�w cechowych Poznania u�atwi�y rozpoznanie spraw rzemios�a i handlu. Cenne okaza�y si� fragmenty najstarszych ksi�g miejskich opracowane przez A, Warschauerai2. U�yteczne � acz g��wnie pomocniczo � by�y te� zachowane, cho� rozproszone po archiwach i bibliotekac...
piotrzachu69