Cyna.pdf

parada pierwiastków

Cyna

3 4 5 6789011 12

13 14 15 16 17

Cyna to jeden z siedmiu metali znanych

człowiekowi już w starożytności (pozostałe

to złoto, srebro, miedź, żelazo, rtęć i ołów).

Mimo „sędziwego” wieku nadal wiernie służy

ludzkości, co autor postara się pokazać

Czytelnikowi. Ale najpierw przedstawmy

naszą bohaterkę.

Lantanowce

Aktynowce

znajdujący się w XIV grupie i V okresie układu ok-

resowego pierwiastków. Już jej położenie wskazu-

je (tym, którzy pilnie przysłuchiwali się lekcjom chemii

w szkole...), że jej właściwości będą nieco odbiegać

od typowych dla większości metali. Przeważa jednak

charakter metaliczny ze względu na położenie w okre-

sie V, ale cyna, jak to kobieta, zmienną jest... Nawia-

sem mówiąc, grupa XIV zawiera same „ważne” pier-

wiastki. Węgiel, wiadomo, podstawa życia i energety-

ki. Krzem – budulec ziemskiej skorupy i, wraz z ger-

manem, podstawa elektroniki. O cynie więcej w dal-

szej części artykułu, a jej sąsiad „z dołu” układu –

ołów – to energetyka jąd-

rowa, akumulatory, broń

i bardzo bogata historia.

Cyna, w przeciwieństwie do sąsiada z dołu –

ponurego nie tylko z wyglądu, ale i z charakteru oło-

wiu – jest całkowicie nietrująca dla człowieka. Dlate-

go od wieków stosowano ją do wyrobu zastaw stoło-

wych. Tu drobna uwaga. Andersenowski „ołowiany

żołnierzyk” tak naprawdę był wykonany z cyny – odla-

no go ze starej łyżki, a tych nie wykonywano przecież

z ołowiu. Ponieważ cyna jest dość miękka, to chyba

z niezbyt wielkim trudem przychodziło średniowiecz-

nym rycerzom popisywać się swoją siłą poprzez zgi-

nanie mis przy stole, co i my bez trudu znajdziemy

w szkolnej literaturze. Od ponad wieku cyna pokrywa

puszki konserw z żywnością, co stanowiło ogromny

skok cywilizacyjny i na

co przeznaczona jest du-

ża część jej wydobycia.

Inne ważne zasto-

sowanie cyny to rozmaite

stopy. Oprócz wspomnia-

nych już brązów i spiży

ważną rolę odgrywają

wszelkiego rodzaju luto-

wia (bez których nie

można wyobrazić sobie

elektroniki) i stopy drukarskie (czcionki już od czasów

Gutenberga odlewano ze stopu ołowiowo-cynowego).

Cyna jest metalem, ale jej chlorek jest dość lot-

ny i w wilgotnym powietrzu tworzy gęstą mgłę nada-

jącą się na zasłonę dymną, co od dawna stosuje woj-

sko do ukrycia swoich działań przed nieprzyjacielem.

To jeszcze jeden dowód na odbiegające od typowych

metali właściwości cyny.

Zginając czysty pręcik cynowy, usłyszymy wy-

raźny chrzęst. To tak zwany „krzyk cynowy” – cyna,

jak to kobieta, nie lubi brutalnego traktowania! A tak

naprawdę to ma ona dość wyraźną budowę krysta-

liczną i ów chrzęst spowodowany jest właśnie ociera-

niem się o siebie jej kryształków.

Cyna wykazuje także, bardziej znaną w przy-

padku niemetali, alotropię. Alotropia to występowanie

pierwiastka che-

micznego w różnych

postaciach charak-

teryzujących się od-

miennymi właści-

wościami fizyczny-

mi i chemicznymi.

W grupie XIV naj-

bardziej znane od-

miany alotropowe

Cyna Krzysztof Orliński

Odkrycie cyny ginie w pomroce dziejów. Po-

czątkowe używano jej w stopie z miedzią – brązie.

Ta jedna z najważniejszych w dziejach ludzkości

substancji dała nazwę całej epoce, właśnie brązu.

Brązy oraz inne stopy cyny – spiże (jest wiele odmian

tych stopów) służą więc człowiekowi od tysiącleci

i nadal są niezastąpione. Brąz dawał przewagę lu-

dom go stosującym jako broń nad mniej rozwiniętymi

cywilizacjami, pozwolił wznieść tak monumentalne

budowle jak piramidy, a sam ustąpił dopiero przed

twardszym tworzywem – żelazem, którego epoka

trwa do dziś. Spiż ze względu na swoją odporność

był używany do produkcji armat. Już wtedy, tak jak

i obecnie, siłą napędową postępu były zbrojenia. Dzi-

siaj brąz i spiż to pomniki oraz łożyska do maszyn

i urządzeń.

Sama cyna też była szeroko stosowna w za-

mierzchłej starożytności, wystarczy wspomnieć, zna-

ny z lekcji języka polskiego opis tarczy Achillesa z Ilia-

dy . Stosowano ją do wyroby starożytnych zwierciadeł

ze względu na łatwość, z jaką daje się polerować. Po-

dobno sam Archimedes za pomocą takich zwierciadeł

podpalał atakujące jego miasto rzymskie okręty. Cyna

była także przyczyną najazdu Rzymian na Wyspy Bry-

tyjskie (znajdowały się tam znane kopalnie kasyterytu

– rudy tego metalu), czyli prawdopodobnie pierwszej

w dziejach wojny o surowce.

Puszka z cynowanej

blachy stalowej

C yna to miękki, srebrzysty i łatwo topliwy metal

ma węgiel: diament, grafit i fulereny. Spośród kilku

odmian cyny najbardziej znana jest odmiana metalicz-

na (tzw. cyna biała), trwała w temperaturze pokojo-

wej, oraz odmiana bezpostaciowa (tzw. cyna szara)

występująca jako szary proszek w niskich temperatu-

rach. Przemiana następuje powoli, ale w temperatu-

rach około zera po pewnym czasie zamiast błyszczą-

cego cynowego przedmiotu będziemy mieli szczyptę

szarego proszku. Przedtem przedmiot pokryje się na-

roślami, które ludziom średniowiecza przypominały

chorobowe narośla – stąd nazwy: „trąd cynowy”, „os-

pa cynowa” czy „dżuma cynowa”. Skojarzenie z tymi

groźnymi chorobami potęgował jeszcze fakt zarażania

się przedmiotów od siebie – wystarczyło zetknąć

„chory” przedmiot ze „zdrowym”, aby ten drugi szyb-

ko pokrył się wykwitami! Po kilku stuleciach okazało

się, że bezpostaciowa cyna działa katalitycznie i na-

wet jej minimalna ilość powoduje przyspieszenie

przemiany. O powodowanie zarazy oskarżano „siły

nieczyste”. Wszak w kościołach „chorowały” cynowe

piszczałki organów – widomy znak działań wysłanni-

ków piekieł! Ale skoro zamarzał wtedy nawet Bałtyk,

a kościoły nie miały ogrzewania, to nie ma się czemu

dziwić. Obecnie is-

tnieją już „szczepion-

ki” na tę chorobę

w postaci dodatków

do stopów cyny np.

bizmutu.

O ile „choroba”

organów czy zastaw

stołowych nie była

groźna dla człowieka,

pomijając oczywiście

możliwość posądzenia

o czary, o tyle na po-

czątku wieku XX spo-

wodowała ona praw-

dziwą tragedię... Pos-

łuchajmy.

Kończy się rok

1911. Po zdobyciu

przed kilku laty bie-

guna północnego

Lutowanie

Cynowe cacko

trwa wielki wyścig do przeciwległego punktu globu.

W szranki stanęły drużyny prowadzone przez doś-

wiadczonych polarników: Norwega Roalda Amun-

dsena i Anglika Roberta Scotta. Po wyczerpującym

marszu przez antarktyczne pustkowia, pierwszy do

bieguna dotarł Amundsen, a kilka tygodni później

Scott. Jednak w drodze powrotnej Anglik napotkał

trudności, które spowodowały zagładę jego wypra-

wy. W zakładanych po drodze magazynach żywnoś-

ci i paliwa zalutowane cyną bańki z naftą okazały

się puste – cyna w podbiegunowych temperaturach

zamieniła się w proszek i nafta wyciekła. Nie mogąc

się ogrzać ani nawet stopić śniegu na wodę do pi-

cia, dzielni polarnicy ulegli „białemu piekłu”. To je-

den z najbardziej spektakularnych dowodów na to,

do czego prowadzi nieznajomość chemii...

Naczynia cynowe

Kociołek z brązu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: