Zbigniew Kaźmierczyk-Dyktat pieniądza.pdf

Zbigniew Kaźmierczyk

Dyktat pieniądza we wczesnej twórczości Czesława

Miłosza

Wydana w 1999 roku Wyprawa w dwudziestolecie 1 Czesława Miłosza jest antologią tekstów

źródłowych z okresu międzywojnia. Zebrane fragmenty dzieł literackich, pamiętniki,

reportaże, artykuły prasowe, ulotki, dokumenty, opatrzył on wstępem, komentarzami oraz

zakończeniem.

Powraca w tej antologii do lat trzydziestych – czasu swej wczesnej twórczości, juweniliów

poetyckich i eseistycznych. Całość jego dzieła, poczynając od debiutanckiego Poematu o

czasie zastygłym (1933), zyskała tu dopełnienie noszące znamiona zamknięcia cyklu, powrotu

do czasów początku.

Miłosz nieraz opisywał dwudziestolecie międzywojenne w wymiarze historycznym,

społeczno-politycznym, socjologicznym, a przede wszystkim historyczno-literackim – w

eseistycznych zbiorach Rodzinna Europa (1958), Zaczynając od moich ulic (1985), w

Szukaniu ojczyzny (1992), w cyklu poetyckim Osobny zeszyt: Kartki dotyczące lat

niepodległości (1982) oraz w zbiorze Kroniki (1988). Wyprawa w dwudziestolecie (1999)

jednak przez swe kalejdoskopowe bogactwo posiada charakter wszechstronnego rozrachunku.

Komentarze nadają tworzącym antologię tekstom źródłowym rangę uwiarygodnionego

biograficznie świadectwa, ponieważ autor – jak sam podkreśla – jest kimś, kogo

dwudziestolecie ukształtowało. Miłosz wskazuje na znaczenie tego okresu w formowaniu

swojej biografii duchowej mówiąc wprost: “wszystko, czym była tamta Polska, kształtowało

moje myśli i uczucia, łącznie z uczuciem gniewu i rozpaczy” 2 .

Przeciwny idealizacji wyobrażeń o Polsce wolnej, ich zastygnięciu w legendzie, skostnieniu w

micie – autor stwierdza:

“[...] tamta Polska nie odpowiadała wcale idealnemu obrazowi, jaki nowe pokolenie może

sobie tworzyć. Dość było zjawisk budzących przerażenie, litość i gniew. Przecież właśnie te

silne czucia przesądzały o tym, czym stałem się jako poeta i ślady tych uczuć można znaleźć

w moich utworach” 3 .

Uczucia te z niektórych wierszy Poematu o czasie zastygłym 4 mieszczą się w poetyce

rewolucyjnej, pozwalającej na ekspresję bezpośrednią. Tomik otwiera utrzymywany w tonacji

Broniewskiego wiersz Na cześć pieniądza 5 . Jego oskarżycielskie ostrze skierowane jest

przeciw prokuratorowi.

“Prokuratorze, w wielkim życia boju, jedna siła ciebie i mnie sprzęgła,

Bryły dni spadły nam na głowy. Ciężkie, ostre, jak bryły węgla.

Aby zdobyć mięso i chleb, śmiech dla dziecka i suknie dla żony

Oskarżałeś w ponurej sali, słysząc oddech tłumu przyspieszony.

Na zielonych suknach stał krzyż, z ścian w promieniu słońca błyszczał orzeł.

Głosem bij! Na beret złoty wieniec. Wieniec z monet, prokuratorze!” 6 .

Dostrzegamy tu wypełnienie treścią społeczną starych form wiersza romantycznego – niczym

starych kielichów nowym winem. Ewolucja semantyczna romantycznych motywów,

umieszczonych w polu napięć socjalnych, jest w wierszu Miłosza wyraźnie uchwytna. “Życia

bój” dość powszechnie w romantyzmie utożsamiany z ofiarą na ołtarzu ojczyzny, tu

rzutowany jest na tło starć proletariatu z kapitałem, gdy spadające dni są “ciężkie, ostre, jak

bryły węgla”. Krzyż – romantyczny symbol martyrologii narodowej – oznacza tu prawdę i

sprawiedliwość, podeptane przez prokuratora. Z oskarżonym identyfikuje się bezsilny lud,

lecz mowa prokuratorska wywołuje tylko “oddech tłumu przyspieszony”. “W promieniu

słońca błyszczący orzeł” jest symbolem tak przez romantyzm skonwencjonalizowanym, iż

niemal automatycznie uobecnia znaczenie nadziei niepodległościowych.

Zarówno krzyż, jak również orzeł symbolizują w wierszu wartości zdradzone za sprawą

trzeciego, głównego symbolu: pieniądza. Zdrady wartości krzyża i orła dopuszcza się

prokurator. W zamian za “wieniec z monet” będący pekuniarną przenośnią, prokurator staje

się stroną w “wielkim życia boju”, rzecznikiem kapitału bądź państwa kapitalistycznego,

wydającym komendy “Głosem bij!”, zamiast domagania się sprawiedliwego wyroku, gdyż

prokurator zdradza Temidę dla pieniądza:

“Aby zdobyć mięso i chleb

śmiech dla dziecka i suknie dla żony”.

Zatem tytuł Na cześć pieniądza jest ironiczny – pieniądz posiada tu znaczenie srebrników,

legitymujące się długą tradycją. To konwencjonalne znaczenie spotykamy zarówno w

romantycznej poezji niepodległościowej – ruble doktora Bécu symbolizują zdradę narodu –

jak również w czerpiącej z romantyzmu poezji rewolucyjnej. Tam za srebrniki zdradzany jest

uciśniony naród, tu społeczeństwo przeżywające – jak pisał Dembiński – “tragedię

odszczepieństwa klasowego” 7 elity pieniądza. Przyczyną przekupności prokuratora są

korzyści finansowe, przynoszone mu przez urząd. Wśród dóbr, których pieniądz jest

ekwiwalentem, znajduje się “chleb”, “mięso”, “uśmiech dziecka”, “suknie dla żony”. Są to

mieszczańskie wyznaczniki sytości oraz dostatku materialnego. Jak wiadomo w latach

trzydziestych mięso było dla zwykłych zjadaczy chleba rarytasem. Śmiech dziecka

sygnalizuje, że potomkowi prokuratora przypadł w udziale rzadki wariant dziecięcego losu –

beztroskie dzieciństwo. Suknie dla żony to najwyraźniejszy przejaw zbytku, zwłaszcza, że jest

to wiele sukien. Zastosowany w wierszu zabieg ekwiwalentyzacji pieniądza, czyli

bezceremonialne wyliczenie tego, jakie dobra ze swej sprzedajności ma prokurator, służy

kompromitacji jego mieszczańskiej hierarchii wartości – gleby przekupności.

Wolno nam chyba stwierdzić, że gniew na urzędy stojące na straży interesów kapitału

wzmocniony jest przez niechęć podmiotu do mieszczańskiej mentalności. W harmonijny

sposób łączy on w sobie postawę rewolucjonisty i poety sprzymierzonego w gniewie na

bourgeois . Rewolucjonista pała gniewem wymierzonym w animowane mocą pieniądza

instytucje państwa burżuazyjnego. Gniew poety nakłada się na gniew rewolucjonisty, ale ma

głębsze podłoże: odrazę do pieniądza połączoną z niechęcią do moralności, która funduje jego

dyktat. Jest to moralność uwarunkowana przez wymogi cielesnej sytości, wyczerpująca swą

troskę w osiąganiu zadowoleń na poziomie wegetatywnym, łatwo osiąganych za pieniądze.

Gniew poety-rewolucjonisty, oprócz socjalistycznej, ma więc za sobą także modernistyczną

tradycję aliansu bohemy z rewolucjonistami na gruncie niechęci do państwa i mentalności

bourgeois .

Obok srebrników w prokuratorskim “wieńcu z monet”, obok pieniędzy obdarzonych czcią

przez pozbawione aspiracji moralnych mieszczaństwo pojawiają się w wierszu także

pieniądze czerpane z kolonizacji, posiadającej starożytną przeszłość:

“[...] Czyje ręce

sypały w skrzynie namiestników rzymskich prowincyj

talenty, srebra, obole i piastry?”,

lecz jest to przeszłość posiadająca nowożytne kontynuacje:

“Stada niewolników kolanami wybijały rytm

po lądach i wodach ziemi przechodziły armie

po to abyście dziś do ust palonych przez wstyd

podnieśli zwitek banknotów, który ogrzewa i karmi” 8 .

Celem kolonizacji jest w świetle wiersza bezlitosny wyzysk międzynarodowego kapitału.

Pogardliwy stosunek podmiotu do pieniędzy zdobytych w drodze kolonialnego wyzysku

wyraża metafora “zwitek banknotów”. W adresowanym do czytelnika przesłaniu poeta zdaje

się mówić, że te pieniądze nie są warte wstydu kolonialnej ekspansji, skoro służą nabyciu

dóbr tak marnych, jak ciepło i pokarm. W rewolucyjnej poezji Miłosza dyktat pieniądza

uznany przez pozbawione swego etosu mieszczaństwo, skorumpowane państwo oraz politykę

imperialną znajduje przeniesienie w wymiar życia indywidualnego. Dyktat ten zasadza się na

uznaniu potrzeb pierwotnych człowieka za prymarne, podczas gdy w rzeczywistości są one

potrzebami jego ciała: pokarmu, ciepła, ubioru itd. Podmiot rewolucyjnych wierszy Miłosza,

niechętny naturalistycznej redukcji pojęć o człowieku, neguje dyktat pieniądza tym gniewniej,

im bardziej gardzi potrzebami ciała z pozycji swego antropocentryzmu, niechętnego

panoszeniu się popędów pierwotnych w człowieku.

W odrzuceniu dyktatu pieniądza jako rezultatu wojny prowadzonej z ciałem oraz w

namiętnym głoszeniu wartości duchowych (ideałów socjalnych) dostrzec można dualistyczne

skłonności podmiotu, posunięte aż do charakterystycznej rewolucyjnej ascezy. Pozwala ona

domyślać się pod powierzchnią kontestacji porządku socjalnego głębszych pokładów buntu

metafizycznego, posługującego się ideami rewolty społecznej jako surogatem.

Rewolucyjna asceza podmiotu zwraca się nie tylko przeciw fetyszowi pieniądza rodaków, ale

przejawia się także w niezwykle namiętnym potępieniu dyktatu obcego kapitału w Polsce.

Prawdziwy wybuch litości i gniewu odnajdujemy w publicystycznym wierszu Przeciwko nim

opatrzonym podtytułem: ( z powodu procesu Blachowskiego, zabójcy Gastona Koehler-Badin )

. Jeżeli w wierszu Na cześć pieniądza osnutym na kanwie procesu odnajdujemy poetycki

reportaż, to wiersz Przeciwko nim ze względu na jego społeczną aktualność, doniosłość i siłę

ekspansji można po prostu określić mianem wierszowanej publicystyki. Utwór ten powstał na

kanwie wypadków w fabryce tekstylnej w Żyrardowie. Jej właścicielem stał się po 1919 roku

francuski przemysłowiec Marcel Boussac, a dyrektorem generalnym Gaston Koehler-Badin.

Na skutek rabunkowej gospodarki i nadużyć zakłady doprowadzone zostały w 1925 roku do

stanu zapaści ekonomicznej. Koehler-Badin wsławił się bezprzykładną eksploatacją

robotników. W antologii Wyprawa w dwudziestolecie Miłosz zamieścił reportaż Pawła Hulki-

Laskowskiego Faktografia żyrardowska , wydobywający podobieństwa pomiędzy rządami

francuskiego kapitału i w zakładach tkackich Żyrardowa, i opisanymi w Czarnych skrzydłach

Kadena-Bandrowskiego. Hulka-Laskowski pokazuje, jak w pogoni za zyskiem Koehler-Badin

po wyrzuceniu na bruk tysięcy ludzi sterroryzował pozostałych około półtora tysiąca groźbą

zwolnienia. Wprowadzając mordercze normy oraz przedłużając dzień pracy o 4 godziny,

dyrektor doprowadzał robotników do wycieńczenia. Julian Blachowski, pracownik fabryki w

Żyrardowie, dopuścił się zabójstwa Koehlera-Badin. Jak napisał Paweł Hulka-Laskowski

“Rozpacz tysięcy krzywdzonych wcieliła się w Julianie Blachowskim. Jego proces będzie

sądem nad cynicznie lekkomyślnymi sprawcami niedoli żyrardowskiej”10. To właśnie z

powodu tego procesu powstał wiersz Przeciwko nim , w którym widoczne są wpływy

Majakowskiego. Jak wspomina Miłosz:

“Wkrótce po samobójczej śmierci Majakowskiego naśladowałem moich kolegów, wysuwając

naprzód szczękę i recytując parę najbardziej szczekanych, hałaśliwych jego wierszy.

Dodawaliśmy sobie kilka centymetrów wzrostu, naprężaliśmy mięśnie i biliśmy się pięścią w

pierś, żeby w swoich oczach uchodzić za gorylów, naładowanych pogardą dla zgubnej

kultury” 11 .

Oto wiersz Przeciw nim :

“To jest ziemia płaska i uboga

– dla podróżnych z Moskwy do Berlina,

kolonia francuskich kapitałów

eksploatowane tereny.

My ten kraj

Pięścią

Podniesiemy.

Tu jest nędza. Tu jest krzyk głodnych mas.

Tu jest rozpacz co ściska gardło.

W ciemnych dymach i w groźny czas

dniem i nocą

huczał

Żyrardów.

Mocno w rękach do 23-go roku

Trzyma zakłady

«Comptoir de l’industrie cotonničre»

W 26-ym lokaut, 3 000 ludzi wyrzuconych –

Niech zdycha polskie bydło

– Miliony panom Boussac!

W ciemnych izbach co noc szeptała gniewna czerń

ale szpicle wszędzie dotarli.

Buntownicy – w więzienny mur.

Córki wygnał na ulicę głód.

W zgniłych izbach synkowie pomarli.

Dziś

jeśli prasa pisze o Żyrardowie

Nie wierzajcie jej. Prasa łże.

Ani teraz ani potem

ostrożni redaktorowie

nie napiszą

jak jest

co i gdzie.

Nieraz

dobrze napuchły portfele grzecznych ministrów,

jedwabnymi banknotami

płacono prasowym koncernom.

Sztabom złota w kasach pancernych

hymn, cześć, chwała nade wszystko.

Niebo ciche jak przed lat tysiącem

na twarz sypie reflektory światła

Pod tym niebem, w XX wieku,

życie trudne i prawda niełatwa”.

W zgodzie z enuncjacją z poprzedniego wiersza “Prokuratorze, w wielkim życia boju, jedna

siła ciebie i mnie sprzęgła” poeta także tu z pasją prokuratora oskarża kapitał o kolonialną

eksploatację Polski. Z powodu procesu Blachowskiego wytacza on proces panu Boussac –

właścicielowi fabryki. W odpowiedzi na oskarżenie robotnika poeta w prokuratorskiej mowie

wierszem oskarża kapitał, który podporządkował sobie państwo. Persona wiersza z

demaskatorską pasją przedstawia skutki bezlitosnej eksploatacji robotnika oraz wskazuje

jedyny cel obcego kapitału: “– Miliony panom Boussac!”.

Niedola Żyrardowa (miasta wtedy 30-tysięcznego) służy w wierszu uogólnieniu oskarżeń pod

adresem kapitalistycznego państwa. Miliony pana Boussac mają do swych usług tajną policję

(“szeptała gniewna czerń, ale szpicle wszędzie dotarli”), system penitencjarny (“Buntownicy –

w więzienny mur”), prasę (“jedwabnymi banknotami/ płacono prasowym koncernom”), a

także skorumpowanych urzędników państwowych na szczytach władzy (“Nieraz/ dobrze

napuchły portfele grzecznych ministrów”). Zatem dyktat pieniądza rozciągając się na

struktury formalnie demokratycznego państwa de facto totalizuje to państwo. Kapitał

dysponuje trójwładzą: warsztatami pracy, prasą, administracją – łącznie z policją i sądami.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: