(franc. film noir; ang. film noir, black cinema)
- zapoczątkowana w kinie lat czterdziestych odmiana dramatu sensacyjno-kryminalnego
wyróżniająca się wizerunkiem cynicznego, bezwzględnego bohatera i mroczną, naznaczoną
pesymizmem wizją świata
- w pierwszym stadium rozwoju gatunku był to szereg filmów na swój sposób
zapowiadających nową odmianę gatunkową dramatu gangsterskiego w wersji czarnej
(m.in. Skamieniały las (1936) Archie Mayo i Ślepy zaułek (1937) Williama Wylera );
jeszcze wcześniej, u kresu kina niemego zapowiedź taką stanowiły Ludzie podziemi (1927)
i Życie zaczyna się jutro (1928) – oba Josepha von Strenberga
- właściwy początek gatunku wyznaczają filmy Sokół maltański (1941) Johna Hustona,
wg powieści Dashiella Hammetta i High Sierra (1941) Racula Walska, wg powieści
W.R. Burnetta
- w jednym i drugim główną rolę zagrał Humphrey Bogart i w obu dochodzi do głosu
ta sama, niezwykle pociągająca, gorzko ironiczna i zarazem niebywale poetycka
wizja świata bez jutra – zdominowanego przez poczucie egzystencjalnej beznadziei
naznaczonego przez własny los bohatera
- inspiracji literackiej dostarczały mu klasyczne dziś kryminalne powieści – Raymonda
Chandlera, Dashiella Hammeta, Jamesa Handlera Chase’a, Jamesa M.Caine’a – bardzo
wtedy popularne, choć nie doceniane zbytnio przez ówczesnych krytyków
- w powieściach tych jasny podział na dobrych i złych bohaterów ulegał zatarciu;
dwuznaczne cechy nosili zarówno winni, jak i stróże prawa, a także rozmaite osoby postronne; główny bohater, najczęściej prywatny detektyw z bujną, czasami nie do końca znaną przeszłością, patrzył na świat przez pryzmat swoich doświadczeń, nierzadko cynizmu, wynikającego z wiedzy o ludziach i ich rozlicznych wadach
( wzorcowym przykładem jest to bohater powieści Chandlera –Philipe Marlowe) ; odkrycie zbrodni, rozwiązanie intrygi nie wiązało się – jak w klasycznych historiach detektywistycznych – z przywróceniem porządku społecznego i ukaraniem winnego; poznanie prawdy wiodło najczęściej do pesymistycznego wniosku o braku moralnych reguł, o całkowitym skażeniu świata, w którym niewinni cierpią, zło pozostaje anonimowe, a o jakimkolwiek zadośćuczynieniu nie może być mowy
- sam termin – film czarny – pojawił się post factum stworzony przez zachwyconych tym
zjawiskiem krytyków spod znaku „Cahiers du Cinema”
- młodzi Francuzi odnaleźli w filmach Amerykanów kinową esencję egzystencjalizmu
- swoje estetyczne korzenie film czarny ma w przetransponowanym na grunt amerykański
niemieckim ekspresjonizmie filmowym i francuskim realizmie poetyckim
- charakterystyczna poetyka:
- akcja rozgrywająca się w wielkomiejskiej dżungli
- zaburzona chronologia wydarzeń
- klaustrofobiczna atmosfera koszmaru sennego
- operowanie grą przeciwieństw i kontrastów (światłocień, agresywny montaż, nastawienie na maksymalnie wygrywaną przez twórców ekspresję wizualnych i dźwiękowych środków wyrazu)
- labiryntowa wieloznaczność czasoprzestrzeni filmowej
- uwięziony w pułapce własnej egzystencji, nieustannie konfrontowany oko w oko ze śmiercią bohater w kostiumie gangstera lub prywatnego detektywa
- nacechowane mizoginią demoniczne portrety kobiece- (femme fatale – kobieta fatalna)
- ma świadomość swojej seksualności
- nieodłączny rekwizyt - papieros
- jej działań nie jesteśmy w stanie przewidzieć
- tragiczne zakończenia
- nie istnieje tu wielka miłość ani przyjaźń budowana na trwałym fundamencie wierności; w
wielkomiejskiej dżungli rządzi : mord, zdrada, przemoc, podstęp, korupcja, prawo
silniejszego; lepiej znać owe bezwzględne prawa niż zapłacić najwyższą cenę własnego
życia – choć śmierć może stać się tu dla bohaterów paradoksalnie wybawieniem
- dialog nie mówi tu prawdy – to widzowie muszą rozwiązywać zagadki i „czytać między
wierszami”
- wykorzystanie głębi ostrości
- wielość czytelnych planów
- ułatwia to operowanie dialogiem (pojawianie się nowych bohaterów bez cięć montażowych
- zdjęcia w prawdziwym mieście (nie na tle makiet)
- najważniejsze filmy noir:
- Żegnaj, kochanie (1944) Edwarda Dmytryka
- Podwójne ubezpieczenie (1944) Billy’ego Wildera
- Kobieta w oknie (1944) Fritza Langa
- Laura (1944), Fallen Angel (1945) i Angel Face (1952) Otto Premingera
- Wielki sen (1946) Howarda Hawksa
- Zabójcy (1946) Roberta Siodmaka
- Gilda (1946) Charlesa Vidora
- Ciemny przesmyk (1947) Delmera Davesa
- Out of the Past (1947) Jaquesa Tournera
- Dama z Szanghaju (1948) Orsona Wellesa
- Key Largo i Asfaltowa dżungla (1950) Johna Hustona
- aktorzy filmu noir:
- Humphrey Bogart, Joan Baenett, Edward G. Robinson, Barbara Stanwyck, Orson
Welles, Rita Hayworth, Robert Mitchum, Everett Sloane, Peter Lorre, Agnes
Moorhead, Dana Andrews, Sydney Greenstreet
- renesans filmu czarnego – lata 60. i 70.:
- Zabójcy (1964) Dona Siegela
- Ruchomy cel (1966) Jacka Smitha
- Zbieg z Alcatraz (1967) Johna Boormana
- Bullit (1968), Klute (1971) Alana J. Paculi
- Długie pożegnanie (1973) Roberta Altmana
- Ulice nędzy (1973) Martina Scorsese
- Chinatown (1974)Romana Polańskiego
- Żegnaj laleczko (1975) Dicka Richardsa
- nawiązania, elementy poetyki gatunku:
- Taksówkarz (1976), Żar ciała (1981), Łowca androidów (1982), Kolor pieniędzy
(1986)
ilonad30