Tomasz Kizwalter Nowatorstwo i rutyny Społeczeństwo Królestwa Polskiego wobec procesów.pdf

TOMASZ KIZWALTER

"Nowatorstwo i rutyny"

Społeczeństwo Królestwa Polskiego

wobec procesów modernizacji

(1840-1863)

Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Warszawa 1991

Okładkę projektował

Tadeusz Kazubek

Redaktor

Władysław Tomaszewski

Redaktor techniczny

Grzegorz Bączkowski

Korektor

Zofia Bronicka-Wyrwas

Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Wydanie I.

Ark. wydawniczych 11.5. Ark. drukarskich 12.

Papier kl. III, 80 g. 61 X 86 cm.

Oddano do składania w czerwcu 1990 r.

Podpisano do druku w grudniu 1990 r.

Druk ukończono w grudniu 1990 r.

Zamówienie nr 255/90

Wrocławska Drukarnia Naukowa

WSTĘP

Na początek kilka uwag o kluczowym dla tej książki pojęciu.

Ponad dwadzieścia lat temu Reinhard Bendix pisał, że pomimo

pewnej niejasności termin „modernizacja" jest użyteczny, gdyż

zazwyczaj wywołuje jednakowe skojarzenia u współczesnych czy-

telników Modernizacja — czyli „unowocześnienie". Niełatwo

jednak powiedzieć, czym jest nowoczesność — zespół związanych

z tym słowem skojarzeń nie wydaje się obecnie jednorodny na-

wet w przybliżeniu. Nad przydatnością pojęcia modernizacji za-

stanawiano się i w latach sześćdziesiątych XX w.; wówczas tak-

że rzucała się w oczy owa niejasność, o której wspominał Bendix.

Mimo dających się tu i ówdzie słyszeć głosów krytycznych, był

to jednak okres optymizmu, intensywnej pracy i — jak to póź-

niej oceniono — złudnych dążeń do stworzenia teorii moderni-

zacji. Rozkwit tych studiów przypadał na czasy wyraźnego po-

głębiania się przeobrażeń społeczeństw tzw. trzeciego świata

i jeśli mielibyśmy szukać przyczyn kariery omawianego tu po-

jęcia, należałoby chyba przede wszystkim zwrócić uwagę na tę

zbieżność.

Bogactwo nowych zjawisk pobudzało do prób ich pojęciowe-

go uporządkowania. Sięgnięto wówczas, zwłaszcza w amerykań-

skim środowisku socjologicznym, do dorobku funkcjonalizmu.

Obecnie dość zgodnie ocenia się, że zwłaszcza w początkowej fa-

1 R. Bendix, Nowe spojrzenie na tradycję i nowoczesność, przekład

U. Niklas, [w:] Tradycja i nowoczesność, wybór J. Kurczewska i J. Szacki,

wstęp J. Szacki, Warszawa 1984, s. 91.

zie owych prób ambicje teoretyczne przeważały nad podstawami

empirycznymi wielu prac, w następstwie czego wstępne hipotezy

zamieniano niejednokrotnie w pochopne uogólnienia 2 . Stopnio-

wo, wraz z postępem inspirowanych koncepcją modernizacji ba-

dań szczegółowych, teoretyczna warstwa rozważań nad nowo-

czesnością stawała się bardziej złożona 3 . Przyczyniło się do tego

w niemałym stopniu poważniejsze niż początkowo bywało po-

traktowanie historycznego wymiaru rozpatrywanych zjawisk.

Studia nad modernizacją zainicjowali ludzie o przeważnie socjo-

logicznym typie przygotowania naukowego; kiedy z czasem za-

interesowali się nimi historycy, uzyskały nową, przełamującą

często ustalone schematy perspektywę 4 .

Editorial Foreword: Varieties of Modernization, „Comparative Studies

in Society and History" 1978, t. XX, nr 2, s. 175 - 176; R. Stemplowski,

Modernizacja — teoria czy doktryna? „Kwartalnik Historyczny" R. LXXXVI,

1979, z. 3, s. 741 - 749.

3 Omawia tę problematykę H.-U. Wehler, Modernisierungstheorie und

Geschichte, Göttingen 1975 (obszerne przypisy bibliograficzne).

4 Tylko tytułem przykładu można wymienić tu kilka prac dotyczących

nowożytnej Europy Zachodniej, które wyraźniej odwołują się do koncepcji

modernizacji: E. A. Wringley, The Process of Modernization and the In-

dustrial Revolution in England, „Journal of International History" 1972,

t. Ill, s. 225 - 259; J. de Vries, On the Modernity of the Dutch Republic,

„Journal of Economic History" 1973, t. XXXIII, s. 191 -202; Failed Tran-

sitions to Modern Industrial Society: Renaissance Italy and Seventeenth

Century Holland, wyd. F. Krantz, P. M. Hohenberg, Montreal 1974;

H. Ch. Schröder, Die neuere englische Geschichte im Lichte einiger Mo-

dernisierungstheoreme, [w:] Studien zum Beginn der modernen Welt, wyd.

R. Koselleck, Stuttgart 1977, s. 30-67; H. Schilling, Die Geschichte der

nördlichen Niederlande und die Modernisierungstheorie. „Geschichte und

Gesellschaft" 1982, t. VIII, s. 474-516; tenże, Innovation through Migra-

tion: The Settlements of Calvinistic Netherlanders in Sixteenth-, and

Seventeenth Century Central and Western Europe, „Histoire social — So-

cial History" 1983, t. XVI, nr 31, s. 7 - 13. Dla Francji XIX w. zob.: A. Cor-

bin, Archaïsme et modernité en Limousin au XIX e siècle, 1845 - 1880, Paris

1975; E. Weber, Peasants into Frenchmen. The Modernization of Rural

France 1870-1914. London 1976. Sondaż w literaturze polskiej przeprowa-

dził R. Stemplowski, Modernizacja, s. 749 - 752; zob. również: Moderni-

sierung und nationale Gesellschaft im ausgehenden 18. und im 19. Jahr-

hundert.

Referate

einer

deutsch-polnischen

Historikerkonferenz,

wyd.

W. Conze, G. Schramm, K. Zernack, Berlin 1979.

Tematyczny zasięg prac rozszerzał się, lecz trudno było

o zgodność co do ich przedmiotu. Rozróżnić można — jak wska-

zywał Dean C. Tipps — dwa podstawowe sposoby definiowania

modernizacji, choć zdawać sobie trzeba sprawę, że w praktyce

oba te podejścia często łączą się i przenikają 5 . Pierwszy rodzaj

definicji wiąże pojęcie modernizacji z konkretnym typem zmiany

społecznej. Tak więc, idąc za inspiracją Maxa Webera, pojmuje

się modernizację jako proces racjonalizacji. Aby nie wdawać się

w rozważania nad złożonym sensem pojęcia racjonalności, wy-

starczy powiedzieć, że chodzi tu o osiąganie „panowania nad

światem poprzez indywidualne i zbiorowe zastosowanie środków

wymiernie efektywnych", przy czym jest to „dokładnie w takim

samym stopniu idea opanowania świata przyrody, jak idea opa-

nowania społecznego świata człowieka" 6 . W innym ujęciu za

istotę modernizacji przyjmuje się uprzemysłowienie, wskazując,

iż jest ono podstawą wzrostu demograficznego, urbanizacji, po-

wstania rozbudowanej administracji i rozwoju systemów oświa-

towych Konsekwencją przyjęcia takich założeń bywa wymien-

ność pojęć „społeczeństwo nowoczesne" i „społeczeństwo prze-

mysłowe" 8 . Do mniej już popularnych koncepcji należy utożsa-

mianie modernizacji ze wzrostem równości szans społecznych

jednostki 9 .

Drugi typ definiowania modernizacji stanowi uznawanie jej

za proces przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczes-

5 D. C. Tipps, Modernization Theory and the Comparative Study of

Societies: A Critical Perspective, „Comparative Studies in Society and

History" 1973, t. XV, nr 2, s. 203.

6 B. Schwartz, Granice dychotomii „tradycja — nowoczesność" jako

kategorii wyjaśniających. Sytuacja intelektualistów chińskich, przekład

K. Zonn-Pasternak, [w:] Tradycja i nowoczesność, s. 311 - 312; E. Shils,

Tradition, London 1981, s. 287 - 316.

7 D. S. Landes, The Unbound Prometheus. Technological Change and

Indust r ial Development in Western Europe from 1750 (o the Present,

Cambridge 1969, s. 6-7; A. E. Musson, The Growth of British lndustry,

London 1978, s. 7.

8 G. Germani, Politique, société et modernisation, Gembloux 1972,

s. 61-63.

9 J. Lee, The Modernisation of Irish Society 1848 - 1918, Dublin 1973,

wstęp (bez paginacji).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: