zagadnienia do egzaminu.doc

ZESTAW ZAGADNIEŃ DO EGZAMINU Z METODYKI NAUCZANIA POCZĄTKOWEGO JĘZYKA POLSKIEGO

1.     Cele ogólne i szczegółowe wczesnoszkolnej edukacji polonistycznej (w świetle instrukcji programowej i literatury)

Cele ogólne wczesnoszkolnej edukacji polonistycznej.

Głównym celem nauczania języka polskiego w klasach początkowych jest wdrażanie uczniów do posługiwania się językiem ogólnopolskim i kształtowanie sprawności w zakresie mówienia, pisania, czytania i umiejętności pracy z tekstem, budzenie miłości do języka ojczystego, budzenie wrażliwości na piękno oraz kształtowanie wartościowych społecznie postaw umożliwiających aktywne uczestnictwo w życiu rodziny, szkoły, środowiska i narodu a także:

-kształtowanie refleksyjnego stosunku do języka i zaznajomienie z elementami

wiedzy o języku,

-kształtowanie wrażliwości estetycznej przez kontakt z twórczością dla dzieci,

-przygotowanie do odbioru dzieł sztuki teatralnej i filmowej, radiowej i telewizyjnej oraz innych form kultury,

-przygotowanie do samokształcenia i korzystania ze środków upowszechniania informacji.

GŁÓWNE ZAŁOŻENIA EDUKACJI POLONISTYCZNEJ

Celem edukacji polonistycznej jest otwarcie dziecku bram do kraju literatury, umożliwienie codziennego kontaktu ze słowem pisanym, a także sprowokowanie sytuacji, w której dziecko samo szukałoby książki, czasopisma.
Podstawę stanowi wprowadzenie i utrwalenie umiejętności czytania i pisania wszystkich znaków występujących w języku polskim, a następnie rozszerzenie tych umiejętności poprzez inspirowanie częstych ćwiczeń w pisaniu, czytaniu i mówieniu.

CELE KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA POLONISTYCZNEGO

W wyniku realizacji treści zawartych w tym programie uczeń powinien:
- rozpoznawać wszystkie litery i znaki występujące w języku polskim
- znajdować przyjemność w czytaniu, pisaniu, tworzeniu
- czytać głośno stosując odpowiednią intonację
- czytać cicho ze zrozumieniem
- odnajdywać potrzebne fragmenty tekstów
- pisać wszystkie litery i znaki występujące w języku polskim zwracając uwagę na staranność i czystość
- używać prawidłowo wielkiej litery
- znać i stosować podstawowe zasady ortograficzne
- rozróżniać samogłoski i spółgłoski
- dzielić wyraz na sylaby
- rozróżniać litery i głoski
- rozróżniać zdania oznajmujące, pytające i rozkazujące
- wyszukiwać wyrazy przeciwstawne i o podobnym znaczeniu
- rozpoznawać rzeczowniki i czasowniki
- pisać krótkie teksty z pamięci i ze słuchu
- układać króciutkie własne teksty na określony temat
- wyróżniać elementy fantastyczne i realistyczne w poznanych utworach
- rozróżniać wiersz, opowiadanie, scenariusz
- znać formę baśni
- brać udział w dyskusji zgodnie z przyjętymi zasadami
- wypowiadać się na temat przeczytanych, obejrzanych, wysłuchanych utworów, występujących w nich sytuacji, postępowania bohaterów
- znać wybrane pozycje lekturowe, ich bohaterów i autorów

2.     Sposoby rozwijania mowy uczniów kl. I – III

Rozwój mowy możemy podzielić na cztery okresy:

okres melodii

okres wyrazu

okres zdania

okres swoistej mowy dziecięcej

I okres – melodii

Okres melodii trwa od urodzenia do 1 roku życia. Niemal natychmiast po urodzeniu dziecko wydaje krzyk, który spowodowany jest pierwszym oddechem. Pierwszy krzyk dziecka jest oznaką jego życiowej aktywności, ale również potwierdzeniem funkcjonowania narządów mowy. Krzykiem i płaczem niemowlę reaguje na przykre dla niego wrażenia zimna, głodu, bólu, a po pewnym czasie krzykiem komunikuje swoje niezadowolenie. Później zaczyna kojarzyć, że ile razy krzyczy, to zawsze zjawia się matka. Jest to pierwsze porozumiewanie. Krzyk jest ćwiczeniem narządu oddechowego: wdech - krótki, wydech - długi i powolny. W krzyku niemowlęcia występują elementy nieartykułowane, zbliżone nieco do samogłosek: a, o, u. Matka dość szybko uczy się odczytywać potrzeby dziecka po rodzaju (barwie, natężeniu) krzyku. Może on sygnalizować dyskomfort spowodowany mokrą pieluszką, głód, zmęczenie, przegrzanie, ból ale również pragnienie kontaktu z matką. W miarę nabywania doświadczeń, gdy dziecko zaczyna kojarzyć krzyk z przywołaniem bliskiej osoby, możemy sądzić, że opanowuje pierwszą formę komunikowania się ze światem dorosłych.

W 2-3 miesiącu życia dziecko głuży, czyli wydaje specyficzne dźwięki o zróżnicowanych, ale zupełnie przypadkowych miejscach artykulacji, nie mieszczących się w systemie fonologicznym języka. Brzmią one jak: gli, tli, kli, gla, bli, ebw, itp. Zaczyna wytwarzać przypadkowe dźwięki gardłowe, tylnojęzykowe. W głużeniu wyróżnia się samogłoski, spółgłoski, grupy samogłoskowe i spółgłoskowe. Głużenie występuje również u dzieci głuchych. Taka forma wokalizacji dzieci jest oznaką dobrego samopoczucia. Początkowo ma charakter samorzutny, a następnie pojawia się już jako reakcja na widok bliskiej osoby. Około 5-6 miesiąca życia głużenie przekształca się w gaworzenie. Jest to zamierzone powstawanie dźwięków wydawanych przez dziecko zasłyszanych z otoczenia, dziecko bawi się nimi. Niemowlę wymawia większość samogłosek i spółgłosek. Sylaby wypowiadane mechanicznie nie mają jeszcze znaczenia, ale pełnią ważną rolę w podtrzymywaniu kontaktu z otoczeniem. Jest to duży krok na drodze rozwoju mowy.

W 7-8 miesiącu życia dziecko zaczyna reagować na mowę otoczenia. Wyraźnie artykułuje sylaby, chociaż jednorodne, to jednak tworzy wyrazy o konkretnym znaczeniu: ma-ma, ba-ba, ta-ta. Poznaje przedmioty i zaczyna kojarzyć je z nazwą, poznaje też melodię i rytm mowy. Wielką radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab: ma - ma..., ba - ba..., ta - ta..., la - la... Sylaby te nie mają jeszcze dla dziecka konkretnego znaczenia. Gaworzenie dostarcza nowych wrażeń słuchowych, dzięki którym dziecko przekonuje się, że odpowiednie ułożenie narządów mowy powoduje wydawanie odpowiednich dźwięków.

Trzecia faza okresu melodii pojawiająca się około 10 miesiąca życia to echolalia. W okresie tym dziecko ma tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i błędów. Kojarzenie wielokrotnie powtarzanych dźwięków ze wskazywaniem odpowiedniej osoby lub przedmiotu prowadzi do wypowiadania ze zrozumieniem pierwszych słów: mama, tata, baba, lala. Umiejętność tę zdobywa dziecko około 1 roku życia. W słowniku dziecka możemy już zaobserwować samogłoski a, o, u, e, y, i oraz spółgłoski m., p, b, t, d. Dziecko identyfikuje kilka wyrazów, kojarzy je z przedmiotami. Z końcem 1 roku życia rozumie już dużo z tego, co do niego mówią dorośli, co czynią, o co pytają i czego żądają.

II okres – wyrazu

Przypada na drugi rok życia dziecka. Burzliwy rozwój ruchowy dziecka w tym czasie pozwala na intensywne poznawanie otaczającego świata, nazywanie interesujących go przedmiotów i odkrywanie ich cech. Dziecko rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć. Tak oto rozwija się słownik bierny dziecka. W okresie tym obok istniejących już samogłosek doskonali się artykulacja spółgłosek: m., p, b, m., t, d, n, k, ś, ć czasem ź, dź. Pozostałe głoski niekiedy zastępowane są łatwiejszymi dla dziecka głoskami o zbliżonym miejscu artykulacji. Charakterystyczną cechą wymowy dziecka w tym okresie jest upraszczanie budowy słów przez określanie nazwy wyrazu jego pierwszą lub ostatnią sylabą (np. miś - mi, daj - da, jeszcze - esce, zobacz - obać, kwiaty - katy, pomidor - midol, milot).

III okres – zdania

Przypada między drugim a trzecim rokiem życia i jest to czas budowania zdań. Początkowo są to zdania bardzo proste, zbudowane z dwóch lub trzech wyrazów i stopniowo przechodzą w wypowiedzi dłuższe, cztero- lub pięcio-wyrazowe. Charakterystycznym zjawiskiem w tym czasie jest „poprawianie” mowy dorosłych, którzy chcąc przypodobać się dziecku mówią do niego spieszczoną mową (dziecinnym językiem). Świadczy to o różnicowaniu słuchowym prawidłowej i nieprawidłowej wymowy słów znanych dziecku, co jest wyraźnym symptomem rozwoju słuchu fonematycznego. Dziecko jeszcze nie potrafi poprawnie wymawiać wszystkich głosek, ale nieźle słyszy błędy w wypowiedzi i próbuje je poprawiać: ne eka, a eka (nie mówi się zeka, tylko rzeka).

W tym też okresie dziecko wypowiada już prawidłowo spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, l oraz samogłoski ustne a, o, u, e, y, i, a czasem nosowe: ą, ę, zaś pod koniec pojawia się s, z, c, dz, które wcześniej mogły być zastępowane przez ś, ź, ć, dź. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, ze względu na małą sprawność narządów artykulacyjnych. Zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach, bywają zastępowane głoskami łatwiejszymi o zbliżonym miejscu artykulacji. Mowa dziecka staje się zrozumiała już nie tylko dla rodziców, ale również dla najbliższego otoczenia.

IV okres - swoistej mowy dziecięcej

Przypada na okres przedszkolny, a więc między trzecim a siódmym rokiem życia. W dalszym ciągu wzbogacany jest zasób słownictwa, rozwijana umiejętność budowania zdań złożonych. Następuje dalszy rozwój artykulacyjny. 3-latek powinien już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, chociaż w wymowie może jeszcze zamieniać a-o, e-a, i-y. Powinien również wypowiadać spółgłoski: p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j. W tym wieku pojawiają się głoski s, z, c, dz. Chociaż dużo głosek umie już dziecko wypowiedzieć poprawnie w izolacji, w mowie potocznej może je nadal zastępować głoskami łatwiejszymi. Najczęściej s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż są zastępowane przez zmiękczone odpowiedniki: ś, ź, ć, dź; r wymawiane jest jako l bądź j, zamiast f niekiedy występuje h.

W procesie kształtowania się mowy dziecka dużą rolę odgrywają rodzice, a zwłaszcza matka. Dziecko uczy się mowy od otoczenia, to znaczy od osób, z którymi najczęściej przebywa. Mowa jego wychowawców jest dla niego wzorem, który sobie przyswaja, a następnie usiłuje odtworzyć. Niekiedy sami rodzice przyczyniają się do powstawania opóźnienia w rozwoju mowy dziecka, czy nawet wady wymowy; a dzieje się to wtedy, gdy mówią do niego w sposób pieszczotliwy, zniekształcając wyrazy. Mając taki wzór do naśladowania, tzw. sztuczny język, dziecko zaczyna wymawiać głoski i całe wyrazy nieprawidłowo.

Nie warto więc chwalić dziecko za jego pieszczotliwą wymowę, gdyż później używa jej ono świadomie, chcąc sprawić rodzicom przyjemność i pozyskać kolejną pochwałę. Dbajmy więc o to, by dziecko już od pierwszych tygodni życia miało właściwy i naturalny wzór wymowy. Do dziecka trzeba mówić dużo, możliwie powoli, wyraźnie, zdaniami krótkimi, a przede wszystkim o rzeczach dla niego ważnych i zrozumiałych.

W kl. I – III mamy do czynienia z kryzysem mowy i mówienia.

Mowa – język ojczysty, kod językowy

Mówienie – praktyka językowa, posługiwanie się językiem

Symptomy kryzysu mowy i mówienia w kl. I – III i w przedszkolu:

- w przedszkolu następuje wyraźny rozwój mowy i mówienia

- ze względu na wprowadzenie czytania i pisania zaniedbuje się mówienie

Brak ćwiczeń w mówieniu powoduje, że zanika naturalna mowność dzieci. Utrata mowności objawia się przede wszystkim zanikiem pytań. Im dłużej dziecko pyta tym ma większe IQ. Wiek pytań przypada na wiek szkolny. Zanik mowności powoduje, ze uczeń nie ma okazji do likwidacji drobnych deficytów w mowie. Brak mowności powoduje, że nie ma okazji do poprawnego mówienia. Brak mowności powoduje pewne zaburzenia osobowościowe, pogłębia nieśmiałość, niepewność. Brak mowności dziecka powoduje ciszę, którą musi zapełnić nauczyciel, jego głos zaczyna dominować.

Jak przeciwdziałać kryzysowi mowy?:

Należy wskazać na funkcje języka, mowy. R. Jacobson wyróżnia funkcje mowy:

- f. odniesienia (przedstawieniowa) – tzn. każdy element rzeczywistości ma nazwę; znajomość tej nazwy wskazuje, że ten ktoś zna ten element rzeczywistości. Nauczyciel musi tworzyć sytuacje sprzyjające poznawaniu przez dzieci słów.

- f. emotywna języka (waloryzująca, emocjonalno – oceniająca).

- f. fatyczna języka – czyli sprzyjająca nawiązywaniu kontaktów.

- f. apelu (konatywna) – pojawia się , gdy kogoś do czegoś namawiamy.

- f. estetyczna (poetycka) języka – czyli jak to ładnie powiedzieć.

- f. metajęzykowa – posługiwanie się językiem mówiąc o języku (gramatyka).

Należy uświadomić uczniom, jakie korzyści płyną ze znajomości języka ojczystego, ale również języków obcych.

Nauczyciel powinien poszerzać słownictwo dzieci i to nie tylko słownictwo centralne, ale i peryferyjne. Na słownictwo centralne składają się następujące kategorie słów:

- kategoria nazewnictwa rzeczowego (rzeczowniki)

- słownictwo informacyjne (czasowniki)

- słownictwo określające (przymiotniki, liczebniki, przysłówki, określone zaimki)

- słownictwo referencyjne (spójniki i przyimki)

- kategoria słów modalnych (np. otóż, nieprawdaż, wszakże, itp.)

- frazeologizmy

Do słownictwa peryferyjnego zaliczamy:

- neologizmy

- wyrazy obce

- wyrazy, nazwy techniczne

- słownictwo związane z wiedzą

- słownictwo sportowe i związane ze swoim hobby

Słownictwo i mówienie może być rozwijane, jeżeli nauczyciel przestrzega pewnych zasad:

- umożliwia dziecku bycie równorzędnym partnerem

- nauczyciel ma władzę nad językiem dziecka

- stawianie pytań przez nauczyciela pozbawia uczniów wykonywania szeregu operacji językowych. W odpowiedzi na pytanie dziecko nie ujawnia swoich kompetencji językowych

- dziecko mówi wtedy, kiedy chce mówić

- nauczyciel uwzględnia język rodzinny dziecka (gwara ludowa)

Ćwiczenia rozwijające mowę dziecka:

1. Wzbogacenie wiadomości dziecka o otaczającym świecie np:

Rozmowa połączona z obserwacją na temat miejsca zamieszkania, środowiska itp., poznanie legend, opowiadanie dzieci na temat oglądanych ilustracji

2. Wzbogacanie słownictwa dziecka np.:

Prawidłowe nazywanie przedmiotów i zjawisk, zagadki, zachęcanie do wypowiedzi dzieci

3. Kształtowanie prawidłowej wymowy

- ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne

„Chomik” – mocnym ruchem języka wypychamy raz prawy, raz lewy policzek

„Mycie zębów” – okrężnym ruchem oblizujemy zęby górne i dolne

„Ruchome języki” – poruszanie językiem we wszystkich kierunkach

- ćwiczenia ortofoniczne

Naśladowanie padającego deszczu, pukania, usypianie lalki, naśladowanie głosu zwierząt

- ćwiczenia oddechowe

Puszczanie baniek mydlanych, zdmuchiwanie kawałka papieru ze stołu, dmuchanie na zawieszony na nitce balonik

4. Kształtowanie umiejętności komunikatywnego wypowiadania się

Zabawy tematyczne np. sklep, pocztę, itp. z użyciem zwrotów grzecznościowych

5. Wyrabianie spostrzegawczości i koncentracji uwagi

układanie historyjek obrazkowych w logicznej kolejności

3.     Podstawowe metody i formy pracy ze słowem

1.      Metody waloryzujące – są to wszystkie wypowiedzi oceniające, krytyczne (krytyka jest również chwaleniem)

2.      Metody problemowe, indywidualnych zwłaszcza pewne techniki indywidualnych metody problemowe takie jak:

- gry indywidualnych zabawy dydaktyczne

- dyskusja

- pogadanka heurystyczna

- rozmowa

3.  Metoda praktycznego działania – stworzenie dziecku możliwości do wypowiedzi na różne podane przez nauczyciela tematy.

4. Metoda podająca – nieprzydatna, lecz pewne jej odmiany mogą być stosowane w nauczaniu początkowym np.: metody akromatyczne, czyli jest to wyjaśnienie oraz opis z demonstracją.

Dyskusja – ważna technika rozwijająca myślenie, obrona własnego stanowiska. Dyskusja, która porusza dzieci np.: czy można bić dzieci?, powinna być zakończona wnioskiem, należy uzgodnić stanowisko.

Pogadanka heurystyczna – odmiana rozmowy kierowanej, nie może odbywać się to na zasadzie pytanie – odpowiedź.

Rozmowa – rozmowa w szkole zwraca uwagę na prawidłową budowę zdań i wypowiedzi. Przyzwyczaja uczniów do mowy literackiej. Zadanie nauczyciela polega na wyrobieniu u dzieci nawyku włączania się do rozmowy, która w formie dialogowej jest ułatwiona pytaniami i replikami uczestników.

Formy pracy ze słowem:

1.      Praca indywidualnych całą klasa indywidualnych formie dyskusji

2.      Praca indywidualnych cała grupą

3.      Praca binarna (indywidualnych parą dzieci)

...