24

WIELKA BRYTANIA

MONARCHIA WCZESNOFEUDALNA I MONARCHIA STANOWA (XI-XV w.)

[EPOKA FEUDALIZMU]

1/ Władza królewska

# Silna władza królewska, ugruntowana w Anglii przez królów anglonormandzkich, utrzymała się stosunkowo długo przeciwstawiając się tendencjom odśrodkowym możnowładztwa. Nie doszło tu do rozdrobnienia feudalnego, ale w XIII w. państwo przyjęło charakter monarchii stanowej, co osłabiło władzę królewską.

# Obejmując tron Wilhelm Zdobywca przejął wszystkie uprawnienia królów anglosaskich, rozszerzone dodatkowo w skutek podboju kraju:

     $$ jego władza miała charakter patrymonialny (król właścicielem ziemi) i był               najwyższym zwierzchnikiem lennym

              - narzucił organizację lenną w formie nie mogącą osłabić jego władzy              

     $$ był najwyższym strażnikiem pokoju

- jego władza sądowa wkraczała wszędzie, gdzie naruszany był mir królewski, a                            autorytet sądownictwa królewskiego był tak duży, że nie rozpowszechniły się wojny               prywatne

     $$ miał wyłączną moc stanowienia prawa

# Król był podporządkowany prawu boskiemu i musiał liczyć się z prawem lennym

# Od XII w. konflikt o władzę między królem a możnowładztwem (które umocniło swoje stanowisko). Kiedy możni zaczęli odnosić sukcesy (XIII w.) król znalazł oparcie w rycerstwie i miastach – zahamowało to aspiracje feudałów

              à rozwinął się PARLAMENT, który przejął część władzy królewskiej jako               reprezentacja wszystkich stanów (wyłączność w uchwalaniu podatków)

              à do przeszłości przeszły poglądy, że król stoi ponad prawem (Wielka Karta               Wolności 1215 – prawo oporu)

a) Wielka Karta Wolności (1215) została wymuszona na królu przez baronów i rycerstwo. Karta była pierwszym w Anglii sformułowaniem wolności osobistych i politycznych o charakterze demokratycznym i uważano ją za fundament angielskiego ustroju parlamentarnego. Jest częścią składową współczesnej konstytucji angielskiej.

              à wolność osobista – żaden człowiek nie może być uwięziony (itp.) inaczej niż na               podstawie wyroku sądu lub z mocy prawa

              à potwierdza przywileje miast

              à przyznanie specjalnych uprawnień kurii królewskiej: dla nałożenia podatków               konieczna jest zgoda Rady Królewskiej (w jej skład wchodzą tylko bezpośredni               lennicy króla)

              à prawo oporu gdy król nie przestrzega przyjętych zobowiązań (czuwa nad tym               komisja 25 baronów)

# Artykuły przyznające zgromadzeniu baronów wyłączność uchwalania podatków nie weszły w życie (w późniejszych redakcjach celowo pomijane)

# Wielka Karta nie stworzyła Parlamentu, lecz wyznaczyła kierunek prowadzący do jego przyszłego powstania.

# Wielka Karta była przywilejem dla baronów, w ich interesie i gwarantującym ich uprawnienia. Nie objęła w ogóle ludności zależnej (większość ludności Anglii) i w XIII w. nie była niczym przełomowym. Jednak miała później ogromny wpływ na angielską ideologię konstytucyjną i traktowana jest jako świętość narodowa

b) Następstwo tronu nie było wyraźnie uregulowane. Początkowo bezsporne było dziedziczenie korony (synowie Wilhelma Zdobywcy). Kiedy jednak zabrakło męskiego potomstwa możni zaczęli dokonywać elekcji władców w obrębie rodu.

# Zasadę dziedziczności tronu umocnił w końcu Henryk II, a w braku zasad dot. porządku dziedziczenia przyjęto system odpowiadający zasadom sukcesji lenn, dopuszczając do sukcesji – w braku męskiego potomstwa – kobiety (system kognatyczny)

# Po wojnie sukcesyjnej Dwóch Róż (1445-1485) tron objął Henryk VII z dynastii Tudorów

c) Urzędy

# Główne agendy państwowe król powierzał urzędnikom nadwornym (seneszel, cześnik, komornik, konetabl itp.), które z czasem nabrały charakteru tytularnego.

# XIII w. – najważniejszy stał się wielki justycjariusz, główny pomocnik i zastępca króla. Urząd ten zaczął zagrażać władzy królewskiej więc go zniesiono, a jego uprawnienia przeniesiono na kanclerza, który wysunął się na czoło. Posiadał on wielką pieczęć i sprawował kontrolę nad dokumentami wychodzącymi z kancelarii królewskiej – później odegrał dużą rolę w angielskim sądownictwie i kształtowaniu się prawa.

d) Rada królewska

# Opisani wyżej dygnitarze nadworni tworzyli Radę Królewską, która – wraz ze zgromadzeniami bezpośrednich wasali króla – tworzyła KURIĘ KRÓLEWSKĄ

              à charakter doradczy + sądownictwo między wasalami (jako sąd parów) +               rozpatrywanie apelacji do sądu królewskiego

              à dzieliła się na WIELKĄ RADĘ i RADĘ ZWYCZAJNĄ

# Z kurii angielskiej wywodzą się następujące organy

              à EXCHEQUER (i w jego ramach sąd Exchequer): centralny urząd skarbowy,               kasa skarbowa, instancja kontrolująca rachunki centralne i lokalne, trybunał sądowy               dla spraw skarbowych. Wchodzili do niego dygnitarze pod przewodnictwem               kanclerza

              à Dwa sądy królewskie: SĄD ŁAWY KRÓLEWSKIEJ i SĄD SPRAW               POSPOLITYCH

              à PARLAMENT i jego wyższa izba – IZBA LORDÓW

              à RADA ZWYCZAJNA: organ skupiający nieliczną grupę wyższych urzędników               powoływanych przez króla i blisko z nim współpracujących

2/ Początki Parlamentu

# Parlament wywodzi się genetycznie z kurii królewskiej a za datę jego powstania można przyjąć rok 1265, od kiedy Wielka Rada przestała być zjazdem feudałów i przekształciła się w organ stanowy reprezentujący wszystkie uprzywilejowane stany.

              à Od wydania Wielkiej Karty (1215) toczyły się spory baronów z królem o rozszerzenie               przyznanych im uprawnień, a król szukał oparcia w rycerstwie i               mieszczaństwie. Od 1213              królowie powoływali czasem Wielką radę w składzie rozszerzonym o przedstawicieli               rycerstwa, natomiast w 1265 włączono do niej               również przedstawicieli miast (pojawił się też               termin „Parlament” na określenie rozszerzonej Rady)

# Dalsze kształtowanie się parlamentu przechodziło długą ewolucję z nawrotami rządów baronów albo osobistych rządów królewskich. Dopiero w XIV w. Parlament osiągnął ostateczną formę (i taka będzie dalej opisana)

a) Skład Parlamentu

# Parlament angielski był dwuizbowy

              à IZBA LORDÓW (Izba Wyższa) była kontynuacją Wielkiej Rady, a w jej skład               wchodzili parowie Anglii (przedstawiciele Kościoła i możnowładcy świeccy –               bezpośredni wasale króla) oraz coraz to nowe osoby wprowadzane przez króla

              à IZBA GMIN (Izba Niższa) wyodrębniła się w XIV, a zasiadali w niej               przedstawiciele rycerstwa (po 2 z hrabstwa) i uprzywilejowanych miast (też po 2)

                            - początkowo obradowali i podejmowali uchwały oddzielnie, dopiero potem wspólnie

                            - przewaga miast, których było coraz więcej i mieli więcej posłów, ale interesy                                           rycerstwa zabezpieczał przewodniczący Izby (musiał być przedstawicielem                                           rycerstwa)

# Wybory w hrabstwach: czynne prawo wyborcze – właściciele ziemscy danego hrabstwa (niekoniecznie szlachta) + wysoki cenzus majątkowy; bierne prawo wyborcze – tylko szlachta

# Wybory w miastach – wysoki cenzus majątkowy, więc największy wpływ patrycjatu miejskiego

# Posłowie początkowo byli związani instrukcjami – reprezentanci swego stanu/regionu a nie narodu. Od XV w. znany był MANDAT POSELSKI – poseł mógł głosować jak chciał

b) Uprawnienia Parlamentu

# Sądownictwo:

     $$ Izba Lordów pozostała najwyższą instancją sądową (mimo wyodrębnienia się z
     kurii specjalnych sądów królewskich)

              à kontynuacja sądu parów dla spraw popełnionych przez lordów

              à impeachment: Izba Lordów rozstrzygała nieodwołalnie wniesione przez Izbę Gmin               sprawy o nadużycie władzy à forma kontroli Parlamentu nad władzą wykonawczą,               podstawa przyszłej odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów

                            - act of attainder: Parlament mógł też wydać ustawę orzekającą karę śmierci lub                             wygnania (bez postępowania sądowego)

# Finanse: Potrzeby finansowe zmuszały władców do zwracania się do Parlamentu o      nowe Podatki. Od końca XIII w. bez zgody Parlamentu król podatków nie mógł
nałożyć, a Parlament dążył do uzyskania kontroli nad uchwalanymi podatkami à dualizm     administracji skarbowej (królewska i stanowa)

# Ustawodawstwo: żadna ustawa nie może być ważna bez zgody króla i obu Izb

              à projekt ustawy musiał być uchwalony kolejno przez obie Izby, a następnie               przesyłano go do zatwierdzenia królowi – jeżeli król nie odmówił swojej zgody, projekt               stawał się ustawą

# Inicjatywę ustawodawczą miał też król – jego stanowisko było równorzędne z obiema izbami

              à król nie podlegał Parlamentowi a Parlament miał zagwarantowane szerokie               uprawnienia – typowa dla Anglii równowaga między władzą monarszą a władzą               Parlamentu

              à stanowisko króla wzmacniało to, że tylko od niego zależało zwołanie Parlamentu

c) Charakterystyka średniowiecznego parlamentaryzmu angielskiego

# Parlament angielski miał wiele cech wyróżniających go od europejskich zgromadzeń stanowych i stał się wzorem dla nowoczesnego parlamentaryzmu:

à Dzielił się na 2 izby a czynne prawa wyborcze opierały się na cenzusie               majątkowym – w Europie stany obradowały oddzielnie a prawa wyborcze zależały od               przynależności stanowej

à System dwuizbowy zakładał podejmowanie uchwał w drodze kolegialnego               rozpatrywania spraw przez obie izby – w Europie każdy stan obradował i               podejmował uchwały oddzielnie

à Król miał stanowisko równorzędne z obu izbami – w Europie brak było               równowagi między monarchią a zgromadzeniem stanowym

à impeachment i act of attainder – forma kontroli Parlamentu nad organami władzy               królewskiej

à Parlament angielski wykształcił podstawy nietykalności poselskiej i reprezentacji               narodowej posłów

3/ Zarząd lokalny

# Anglia dzieliła się na hrabstwa, które były nadawane jako dziedziczne lenno wasalom (hrabiom) – nie mieli oni faktycznej władzy, ponieważ naczelnikiem hrabstwa był nominowany przez króla urzędnik – wicehrabia (szeryf). W ten sposób królowie angielscy zapobiegali znanej na kontynencie feudalizacji hrabstw.

              à szeryf pobierał „pensję” i początkowo miał silną władzę skarbową, wojskową,               sądową i administrac...