Historia prawa prywatnego
1. Źródła prawa cywilnego i handlowego
§ Landrecht pruski z 1794. Został sporządzony przez C. G. Svareza. Został przedstawiony opinii publicznej, sejmom krajowym. Po II Rozbiorze Polski wcielony w życie pod nazwą Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich. Zawierał przepisy z prawa państowego i administracyjnego, jak i prawa sądowego: prywatnego i karnego. Ustawodawca chciał osiągnąc zupełność poprzez kazuistykę. Landrecht napisany był po niemiecku, zgodznie z postulatem jasności. Terminologia jednak była rozwlekła, specjalistyczna.
Landrecht był typowem przykłądem „pruskiej drogi” (przejście od feudalizmu do kapitalizmu). Regulował obok norm nazwiązujących do postulatów Oświecenia instytucje feudalne. Założenia podstawowe opierały się na feudalnej strukturze społecznej z podziałami stanowymi. Obowiązywał do końca XIX wieku.
§ Kodeks Cywilny Austriacki z 1811 (ABGB). Prace nad nim zostały podjęte za czasów Marii Teresy.
1787 – pierwsza część projektu kodeksu (Jan Horten) – Kodeks Józefiński.
Obejmował prawo osobowe.
1797 – Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski (Karol von Martini). Ziemie polskie,
Austria, III Rozbiór. Opierał się na prawie natury, mało przepisów feudalnych.
Został wykorzystany jako doświadczenie dla ostatnich prac kodyfikacyjnych.
1 VI 1811 – Kodeks Cywilny Austriacki (Franciszek Zeiller). Wszedł w życie we
wszystkich krajach dziezicznych monarchii habsburskiej. Dzielił się na trzy
działy: prawo osobowe, prawo rzeczowe i przepisy wspólne prawom
osobowym i rzeczowym.
Opierał się na koncepcjach prawnonaturalnych – równości podmiotów prawa, wolnej własności, swobody umów. Operował sformułowaniami krótkimi i wyrazistymi oraz ogólnymi ujęciami. Nawiązywam do prawa rzymskiego. Nie regulował wciąż obecnych stosunków feudalnych. Potrzeba modernizacji zaszła w II połowie XIX wieku, wraz ze zmianami gospodraczo – społecznymi.
Nowela I 1914 r. à wprowadziłą zmiany w zakresie prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego
Nowela II 1915 à przepisy o sprostowaniu i odnowieniu granic
Nowela III 1916 à najobszerniejsza – zmieniała niektóre przepisy prawa zobowiązań
§ Kodeks Napoleona. We Francji przedrewolucyjnej prawo prywatne najczęśniej opierało się na prawie zwyczajowym. Rewolucja dokonała zmian w stosunkach prywatnoprawnych w zakresie laicyzacji, indywidualizacji i liberalizacji. Zlikwidowano przywleje starszeństwa i płci, wprowadzono małżeństwa cywilne, dopuszczono rozwody, zniesiono ograniczenia własności indywidualnej etc. Następnie powołano komisję Cambaceresa (trzy nieprzyjęte projekty).
Napoleon w 1800 powołał 4 osobową komisję.
21 III 1804 – Kodeks Cywilny Francuzów (Code Civil des Francais). W 1807 zminił
nazwę na Kodeks Napoleona. Ułożony był w III księgach – I. O osobach, II. O
majątkach i róznych rodzajach własności, III. O różnych sposobach nabywania
własności. Centralnym pojęciem było pojęcie własności. Kodeks oparty był na
prawnonaturalnych koncepcjach wolności, własności, swobody umów. Był klasyczną
kodyfikacja „mieszczańską”, preferował zasady kapitalizmu wolnokonkurencyjnego.
Miał charakter antyfeudalny. Opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu.
Łączył normy prawa zwyczajowego Francji północnej, prawa rzymskiego i prawa
okresu rewolucji. Patrirachalna koncepcja rodziny. Drastyczne upośledzenie kobiet i
dzieci nieślubnych.
Kodeks był zwięzły, napisany prosto, unikał zarówno kazuistyki jak i trudnych,]
abstrakcyjnych konstrukcji. Wprowadzony do wszystkich terenów podpitych przez
Napoleona. Nowelizowany był na przełomie XIX i XX wieku, nowelizacji dotyczyły
prawa osobowego i rodzinnego.
§ Kodeks Napoleona na ziemiach polskich à Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego. Przewidywany przez Konstytucję Księstwa Warszawskiego. W tym celu w 1808 roku powołano Szkołę Praw.
1808 – Kodeks Napoleona oraz Kodeks procedury cywilnej wchodzą w życie na
ziemiach księstwa. Spotkało się to z opozycją kleru oraz szlachty. Po upadku
Napoleona Kodeks został zachowany.
1818 – po utworzeniu Królestwa Polskiego weszło nowe prawo hipoteczne „prawo o
ustaleniu wartości dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach”
1825 – Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego - KCKP. Powstał dzięki analizie
porównawczej ABGB i Landrechtu. Znosił instytucję śmierci cywilnej, polepszał
sytuację dzieci nieślubnych.
1836 – „prawa o małżeństwie” – uchylały prawa małżeńskie z KCKP. Prawo
małżeńskie zostało oparte na zasadach ściśle wyznaniowych, z
uprzywilejowaniem religii prawosławnej.
§ Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego. Właściwy ruch kodyfikacyjny nastąpił w połowie XIX wieku (Michał Sperański).
1809 – 1812 – projekt Sperańskiego kodeksu cywilnego, wzorowany na Kodeksie
Napoleona. Wywołało to ostrą krytykę w antyfrancuskiej Rosji.
Sperański został zestłany na Sybir, po powrocie z wygnania wrócił do
komisji kodysikacyjnej, lecz już nie wrócił do swoich dawnych projektów
– jedynie do myśli unifikacyjnej prawa.
1830 – Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego. Zebrany materiał od czasów
Sobornego Ułożenija (1649) do ukazu z 1825. Podstawa do opracowania
nowego zbioru.
1832 – Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego (Swod Zakonow). Zbiór ułożony
systematycznie, w formie kodyfikacji. Obejmował niemal wszystkie dziedizny
prawa. Prawo prywatne ułożone było według zmodyfikowanej systematyki
„Instytucji”. Miało charakter feudalno – stanowy à structura nova veterum
legum. Wiele wad technicznych – luki, sprzeczności, kazuistyka, niejedonolita
terminologia.
1914 – reforma najbardziej przestarzałych rozwiązań Zwodu (projekt nowego kodeksu
w 1905 roku nie został przyjęty).
W Polsce Zwód Praw na Kresach Wschodnich obowiązywał aż do unifikacji praw po II WŚ. W Rosji został obalony po Rewolucji Październikowej.
§ Kodeks Cywilny Niemiecki – BGB. W 1814 r. A. F. J. Thibaut wystąpił z programem opracowania ogólnoniemieckiej kodyfikacji cywilnej. Wybitny znawca recypowanego prawa rzymskiego, Karol von Savigny, nie zgodził się, mówiąc, że Niemcy nie dojrzały jeszcze do nowej kodyfikacji.
1874 – po zjednoczeniu powołano komisję. Jej projekt spotkał się z ostrą krytyką, zarzucoano kodeksowi kurczowe trzymanie się pandektystyki (kontrukcje prawne nauki recypowanego prawa rzymskiego).
1896 – Kodeks Cywilny Niemiecki – BGB. Zbudowany wg systematyki pandektowej: prawo cywilne dzieliło się na część ogólną, prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne, spadkowe. BGB był typowym tworem pozytywizmu prawniczego (juryspreduncja pojęciowa). Kodeks operował aparatem abstrakcyjnych i precyzyjnie sformułowanych pojęć. Był napisany skomplikowaną terminologią, niezrozumiały dla laików. BGB opierał się na założeniach liberalno – indywidualistycznych. Liczne odwołania do klauzul generalnych.
Hasłem narodowego socjalizmu stało się całkowite zlikwidowanie kodeksu cywilnego i zastąpienie go „kodeksem narodowym Niemców” – rozpoczęto nad nim prace w 1940 roku. Po II WŚ Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec podjęła decyzję unieważnienia tych norm.
§ Kodeks Cywilny Szwajcarski – ZGB. Wiek XIX przyniósł hasła unifikacji prawa, gdyż na różne kantony miało wpływ prawo francuskie, niemiecka pandektyka czy austriackie. Ze względu na rozwijające się kontakty gospodarcze między kantonami pilne było utworzenie zwłaszcza nowego kodeksu zobowiązań.
1881 – nowy Kodeks Zobowiązań
10 XII 1907 – Kodeks Cywilny, projekt w dużej mierze ułożony przez Eugena Hubera (prawo małżeńskie, spadkowe, hipoteczne). Kodeks wszedł w życie z początkiem 1912 roku. Jego systematyka oparta była na „Instytucjach” i systemie pandektowym. Jest najnowocześniejszą z tzw. Wielkich Kodyfikacji Cywilnych Europy epoki kapitalizmu. Pogodził on tradycje rodzinnego prawa ze zdobyczami recypowanego PR. ZGB opierał się na egalitaryźmie i liberaliźmie. Prosty język, krótkie artykuły, brak klauzul generalnych.
§ Źródła prawa cywilnego w II RP. Isniało po 1918 pięć systemów prawnych. Na ziemiach zaboru ros. – prawo francusko – polskie (KN ze zmianami), zabór pruski – BGB, zabór austriacki – ABGB, Kresy Wschodnie – Zwód Praw
1919 – powołano komisję kodyfikacyjną. Prawo cywilne miało być zunifikowane i skodyfikowanie całości prawa.
1926 – dwie ustawy projektu prof. Fryderyka Zolla z zakresu prawa międzynarodowego i międzydzielnicowego prywatnego.
W pierwszej kolejności przedsięwzięto prace nad ujednoliceniem prawa małżeńskiego osobowego. Referentem projektu został Karol Lutostański. Projekt ukończono w 1929 roku –równouprawnienie małżonków, uznanie świeckiej instytucji małżeństwa, fakultatywne wybranie formy (świecka czy kościelna) małżeństwa. Wywołało to taką falę protestów, że rząd postanowił nie nadawać mu dalszego biegu.
1937 – prawo majątkowe małżeńskie
1934 – stosunki prawne pomiędzy rodzicami a dziećmi
1938 – o urzędzie opiekuńczym
Prace na projektem prawa rzeczowego, zakończone w 1937 i poddane dyskusji, przerwała wojna. Prawo spadkowe zostało uznane za mniej pilne. Referentem części ogólnej prawa cywilnego pozostał Ignacy Koschembar – Łyskowski. Dyskusja nad tym projektem została wstrzymana do czasu ukończenia prac na częściami szczegółowymi.
27 X 1933 – Kodeks Zobowiązań. Uznany został za najważniejszą część szczegółową prawa cywilnego, która ze względu na liczne kontakty gospodarcze musiała zostać ujednolicona. Autorem części ogólnej był Ernest Till. Kodeks utrzymał moc zobowiązującą aż do 1964, kiedy to skodyfikowano prawo cywilne.
§ Źródła prawa prywatnego w Anglii. W Anglii nie doszło do kodyfikacji, lecz w XIX wieku wzrosła rola statutów, których zadaniem była modernizacja i uzupełnianie prawa precedensowego. Największa liczba statutów zostałą wydana w dziedzinie obrotu handlowego – ustawa wekslowa, ustawa o spółkach zwykłych, ustawa o sprzedaży, ustawa o handlu i marynarce.
§ Źródła prawa handlowego w Europie kontynentalnej. W XIX wieku w większosci krajów Europy doszło do wyodrębnienia z prawa prywatnego prawa handlowego (w Anglii i Szwajcarii nie).
1.) ordonans o handlu (1673), ordonans o marynarce (1681) à pierwsze ebzpośrednie reglamentacje z zakresu obrotu handlowego.
Code de commerce 1807 – pierwszy nowożytny kodeks handlowy. Składał się z czterech luźno powiązanych ze sobą ksiąg. Zawierał prawi handlowe i wekslowe, prawo morskie, prawo upadłościowe oraz przepisy o jurysdykcji sądów handlowych. Kodeks francuski oparł się na zasadzie przedmiotowej, a nie jak dotąd podmiotowej!
2.) w państwach niemieckiech (poza Prusami – Landrecht) obrót handlowy regulowany był przestarzałym prawem zwyczajowym.
1848 – parlament frankfurcki uchwalił prawo wekslowe à cały Związek Niemiecki
1862 – wprowadzono projekt prawa handlowego, zaprojektowanego przez Komisję z 1856. Obowiązywał do 1938.--> Kodeks Handlowy dla całego Cesarstwa Niemieckiego w 1871
1897 – Kodeks Handlowy Niemiecki. Powstał w obliczu potrzeby uzgodnienia norm kodeksu handlowego z prawem cywilnym i rozwojem gospodarki kapitalistycznej. Składał się z IV ksiąg. Bazował na hasłach solidaryzmu społecznego i ochrony ekonomicznie słabszych stron obrotu gospodarczego. Kodeks przyjął więc kryterium podmiotowe.
3.) W Rzeczpospolitej problem kodyfikacji prawa handlowego został uznany za najpilniejsze zadanie z punktu widzenia gospodarczego zjednoczenia ziem polskich. Wraz z komisja kodyfikacyjną utworzono sekcję prawa handlowego – Aleksander Doliński i Antoni Górski.
1924 – prawo wekslowe i czekowe
1934 – Kodeks Handlowy. Wzorował się na kodeksie handlowym niemieckim. Prawo handlowe dotyczyło tu kupców oraz czynności handlowych (o tym też traktowały dwie powstałe księgi). Kodeks został uchylony przez kodeks Cywilny z 1964 roku.
2.) Charakterystyka instytucji prawa prywatnego
I. Rozwój prawa cywilnego w XIX i XX wieku. Zainstniały dwa okresy :
§ czasy panowania liberalizmu ekonomicznego. NOWE KODEKSY: Rewolucja francuska à obalenie feudalizmu, powstało społeczeństwo obywatelskie. Austria à oświecony absolutyzm. Powstałe kodeksy opierały się na trzech słowach: „wolność, własność, umowy”. Odzwiercidlały one aspiracje klas średnich i potrzeby rozwoju kapitalizmu. Przepisy prawa majątkowego ukształtowały się wg zasad indywidualizmu i liberalizmu (w przeciwieństwie do przepisów prawa rodzinnego i małżeńskiego).
§ Ostatnie dziesiątki lat XIX wieku wraz z wkraczaniem kapitalizmu w stadium monopolistyczne. Zmiany gospodarcze à niezadowolenie społeczeństwa, potrzeba rewizji praw. Narodził się program reform, którego zadaniem miało być łagodzenie konfliktów społecznych i zapobieżenie groźnym skutkom rozwoju kapitalizmu. Hasła SOLIDARYZMU społecznego, OCHRONY słabszych, uwzględnianie INTERESU SPOŁECZNEGO, odwrót od LIBERALIZMU na rzecz INTERWENCJONIZMU. Do wewnątrz systemu poczęły przenikać – wraz z rosnącą ingerencją państwa – w sferę stosunków publicznoprawnych – publicznoprawne metody ich regulacji à PUBLICYZACJA PRAWA PRYWATNEGO
II. Prawo osobowe i rodzinne
Osoby fizyczne.
Punktem wyjścia w dobie liberalizmu stała się konstrukcja praw podmiotowych (naturalna wolność jednostki) à np. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789. Następnie do praw naturalnych odwołał się ABGB. W Kodeksie Napoleona jednak tego ine spotykamy, prawdopodbnie z obawy przed ustawowym sformułowaniem praw podmiotowych jednostki, co mogło stać się niebezpieczną bronią w rękach pospólstwa. Z biegiem czasu prawa naturalne zaczęły być postrzegane jako czynnik wtórny do prawa w znaczeniu przedmiotowym – prawa pozytywnego.
Prawo osobowe w kodyfikacjach epoki liberalizmu w opozycji do prawa feudalnego zostało ukształtowane na abstrakcyjnnie ujętych założeniach POWSZECHNOŚĆI praw cywilnych jednostki i RÓWNOŚCI podmiotów.
Odchylenia od zasady równości podmiotów:
§ Kobiety: upośledzenie kobiet w małżeństwie i w stostunkach rodzinnych à zasada patriarchatu. W Kodeksie Napoleona: puissance maritale – rozciągająca się nad całe życie kobiety. Mężatka była „wieczyście małoletnia”. W XIX wieku istniały ponad to zakaz występowania kobiet w roli świadków przy sporządzaniu testamentów, aktów notarialnych etc. Najwięcej zmian w zakresie społecznej niezależności kobiet nastąpiło po I WŚ.
§ Dzieci nieślubne: odmawiano im praw wynikających ze stosunków rodzinnych i pokrewieństwa. Kodeks Napoleona odmawiał im w ogole praw stanu. W tej dziedzinie poprawa postępowała od końca XIX wieku.
§ Innowiercy: np.. w prawie austriackim do lat 60. istniał wymóg specjalnych zezwoleń na małżeństwo Żydów etc.
§ Czynniki moralne: godność osobista, walory charakteru
§ Stan majątkowy jednostki – istniała możliwośc ubezwłasnowolnienia osoby uznanej za „marnotrawcę”. Wg ABGB „brak potrzebnych dochodów” był przyczyną odmówienia zezwolenia na mełżeństwo. Etc.
Zdolność prawna.
Zdolność prawną nabywała jednostka w chwili urodzenia, z tym, że wszystkie kodeksy cywilne zapewniały, zgodnie z rzymską maksymą nasciturus iam pro nato habetur, ochroną praw dziecka poczętego (kuratela ventris nomine). Koniec zdolności prawnej à śmierć. W Kodekscie napoleona instniała jeszcze instytucja śmierci cywilnej. Następowała ona wskutek skazania na pewne kary i powodowała utratę wszelkich praw cwyilnych majątkowych i osobistych.
Zdolność do czynności prawnych.
Zależała od wieku i stanu psychicznego jednostki. Wraz z osiągnięciem pełnoletności (20, 21 lat) jednostka nabywała pełną zdolność do czynności prawnych, pod warunkiem, że osoba nie była niedorozwinięta psychicznie. Zależało to też często od płci czy trybu życia (pijaństwo, marnotrawstwo).
Osoby prawne.
Indywidualizm à występowanie przeciwko wszelkim formom zbiorowości.
...
prawozaoczne