IV. KONSTYTUCYJNY STATUS JEDNOSTKI
Pojęcie praw człowieka
- jako imperatywy moralne; prawa podmiotowe – pewien typ sytuacji prawnej jednostki
- sytuacja jednostki polegająca na tym, że może ona żądać ze strony innego podmiotu określonego zachowania na jej rzecz, natomiast na danym podmiocie ciąży obowiązek prawny realizacji tego zachowania
- ukształtowane przez normę prawną; ta przydziela prawo, jeżeli określa podmiot prawa, podmiot zobowiązany, treść obowiązku, środek prawny na wypadek naruszenia
- prawa człowieka: podstawa konstytucyjna, charakter publicznoprawny, wyróżniają się przedmiotem – chronią wartości o szczególnym znaczeniu dla jednostki
- aspekt podmiotowy – spojrzenie z perspektywy konkretnej jednostki; aspekt przedmiotowy – spojrzenie z perspektywy prawodawcy i społeczeństwa
- podmiot praw człowieka
- podmiotem praw związanych z udziałem w sprawowaniu władzy państwowej – wyłącznie obywatel polski
- niektórych praw – osoba prawna (ochrona własności)
- podmiot zobowiązany – organy władzy publicznej; prawa człowieka działają w płaszczyźnie wertykalnej
- prawa chroniące jednostkę przed ingerencją ze strony innych jednostek – w płaszczyźnie horyzontalnej
- funkcje: ochronna (ochrona podstawowych interesów jednostki i uniemożliwienie ingerencji, która naruszałaby dobra szczególnie dla niej cenne); aksjologiczna (pod ochroną określone wartości o największym dla jednostki i społeczeństwa znaczeniu), integracyjna (integracja społeczeństwa wokół wartości dlań najcenniejszych, wiążą jednostkę ze wspólnotą polityczną); socjotechniczna (zapewniają ład społeczny i kształtują życie społeczne), polityczna (determinują mechanizmy sprawowania władzy), gospodarcza (podstawowe zasady funkcjonowania gospodarki w państwie), socjalna (podział dochodu narodowego)
- Prawa wolnościowe – jednostka ma prawo żądać zaniechania ingerencji w określoną sferę zachować; obowiązek państwa i innych podmiotów o charakterze negatywnym – powstrzymanie się od podejmowania działań, które mogłyby przeszkadzać w postępowaniu zgodnie z dokonanymi przez jednostkę wyborami
- aspekt pozytywny – wolność kształtowania swojego postępowania wg własnego uznania
- aspekt negatywny – wolność od zewnętrznej ingerencji
- określenie podmiotu, sfery zachować wolnej od ingerencji, sytuacji, gdy ingerencja jest dopuszczalna, środków prawnych na wypadek naruszenia prawa
- Prawa sensu stricto – jednostka ma prawo żądania podjęcia określonego działania na jej rzecz; obowiązek państwa i podmiotów o charakterze pozytywnym
- stworzenie systemu instytucji publicznych, określenie uprawnionego podmiotu, rodzaju i wysokości świadczenia, podmiotu zobowiązanego, środków na wypadek naruszenia prawa
- przede wszystkim większość praw socjalnych, także prawo do informacji
- Prawa-kompetencje – przyznane jednostce kompetencje do dokonania określonej czynności aktualizującej określony stosunek organu państwowego (ten jest zobowiązany zareagować w określony sposób); zakładają aktywność jednostki (np. czynne prawo wyborcze)
- kompetencja (przyznane przez normę prawną upoważnienie do dokonania określonej czynności prawnej, z takim skutkiem prawnym, że następuje aktualizacja określonego obowiązku podmiotu podległego kompetencji)
- określenie podmiotu prawa, sposobu realizacji, przesłanek, który muszą być spełnione by skorzystać z prawa, podmiotu podległego kompetencji, skutków prawnych danej czynności, środków na wypadek naruszenia prawa
- czynność nie istnieje bez odpowiedniej normy prawnej
- w teorii Jelinka – prawa wolnościowe (negatywny status jednostki, przyznanie pewnej sfery autonomii), prawa sensu stricto (pozytywny status), prawa-kompetencje (status aktywny), prawne obowiązki (status pasywny)
prawa proceduralne – umożliwiają uruchomienie procedur prowadzących do wyegzekwowania danego prawa, wyznaczają pozycję jednostki w procedurach
prawa materialne – wyznaczają więzi prawne między jednostką a państwem i innymi podmiotami, zapewniając ochronę, która wykracza poza procedury: prawa osobiste, prawa polityczne, prawa gospodarcze, socjalne, kulturalne (trzy ostatnie jako jeden rodzaj praw – socjalnych sensu largo)
- W Konstytucji podział praw na: wolności i prawa osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, socjalne i kulturalne
- wyróżnia się: prawa konstytucyjne, zagwarantowane expressis verbis w Konstytucji oraz prawa pozakonstytucyjne – np. w umowach międzynarodowych i ustawach zwykłych
- istnieją prawa, których konstytucyjny zakres ochrony nie może być ograniczony; normy stwarzające ochronę tych praw wiążą bezwzględnie we wszystkich okolicznościach
- ustawodawca może uczynić wyjątki od tej zasady, gdy zaistnieją szczególne względy społeczne
- upoważnienie do ograniczenia danego prawa może wynikać z wyraźnego przepisu ustawy zasadniczej
- granice ingerencji w sferę praw człowieka
- ograniczenie – wprowadzone wyłącznie przez ustawę – wszystkie istotne sprawy z punktu widzenia regulacji danego prawa muszą zostać uregulowane w samej ustawie
- zgodne z zasadą proporcjonalności: przydatności (podjęte środki skuteczne), konieczności (środek najmniej uciążliwy spośród możliwych), proporcjonalności sensu stricto (stopień uciążliwości – w proporcji do wartości celu, któremu ograniczenie ma służyć)
- „ważenie” dóbr – tylko w odniesieniu do okoliczności faktycznych
- ograniczenia muszą być zgodne z zasadą państwa demokratycznego – odwoływanie się do zasad, na których opiera się społ. demokratyczne
- ograniczenia nie mogą naruszać istoty danego prawa – stosowanie tej zasady ma charakter intuicyjny
- ograniczenia dopuszczalne są wyłącznie dla ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności publicznej, ochrony środowiska, praw i wolności innych osób – inne cele nie usprawiedliwiają wprowadzenia ograniczeń
- system represyjny – ustawa ustanawia jedynie sankcje karne za przekroczenie granic wolności; ingerencja państwa zastrzeżona wyłącznie dla ustawodawcy; organy administracji nie mają kompetencji nadzorczych nad realizacją wolności; jednostka nie musi dopełniać formalności, aby zrealizować wolności
- system prewencyjny – jednostka, podejmując określoną działalność, zobowiązana jest wystąpić do organu administracji
- system uprzedniego zgłoszenia – jednostka zobowiązana zawiadomić organ administracji o podjęciu określonej działalności
Realizacja i ograniczanie praw socjalnych:
- pełna swoboda ustawodawcy w zakresie określenia zakresu danego prawa
- warunek: nie naruszy istoty prawa; zapewni minimum świadczeń ustalone w orzecznictwie TK
- zawieszanie; stan nadzwyczajny – instytucja prawa konstytucyjnego, umożliwiająca odstąpienie od normalnych zasad funkcjonowania państwa w sytuacji szczególnego zagrożenia: stan wojenny, stan wyjątkowy, stan klęski żywiołowej
- wprowadzany, gdy zachodzi sytuacja szczególnego zagrożenia i zostały spełnione warunki szczegółowego do jego wprowadzenia
- stan wojenny – w razie zewnętrznego zagrożenia, zbrojnej napaści lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej walki
- stan wyjątkowy – w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego; na nie dłużej, niż 90 dni i przedłużony tylko raz, za zgodą Sejmu, na nie dłużej, niż 60 dni
- stan klęski żywiołowej – w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych o znamionach klęski żyw. oraz w celu usunięcia tych skutków; na nie dłużej, niż 30 dni, przedłużenie za zgodą Sejmu
- stan nadzwyczajny – tylko na podstawie ustawy w drodze rozporządzenia: Prezydenta na wniosek RM (wojenny, wyjątkowy) lub RM (klęski żywiołowej)
- w ciągu 48 godzin – zobowiązany (Prezydent) do przedstawienia Sejmowi – możliwość uchylenia bezwzględną większością głosów
- w czasie stanu nadzwyczajnego nie można zmieniać: Konstytucji, ustaw regulujących wybory, ustaw o stanach nadzwyczajnych; nie można skracać kadencji Sejmu i przeprowadzać wyborów ani referendum (w czasie i w 90 dni po zakończeniu)
- stan nadzwyczajny – możliwość ograniczenia praw człowieka w zakresie szerszym, nawet zawieszenie (prócz praw, które nie mogą być nigdy zawieszone)
- zasada proporcjonalności ograniczeń
- oparta na założeniu prawno-naturalnej podstawy praw człowieka: źródłem przyrodzona i niezbywalna godność człowieka – jej poszanowanie jako naczelna dyrektywa konstytucyjnej ochrony praw człowieka
- koncepcja umiarkowanego indywidualizmu – służebny charakter państwa wobec jednostki, ustanawia jednak pewne obowiązki wobec wspólnoty politycznej i dopuszcza ograniczenia praw jednostki uzasadnione interesem społecznym
- zasada wolności – pod ochronę wolność jednostki; zasada równości, zasada zupełności (objęcie zakresem regulacji wszystkich praw jednostki uznawanych za podstawowe), zasada skuteczności (efektywna ochrona)
- konstytucyjna regulacja uzupełniana przez umowy międzynarodowe: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966; uniwersalny zestaw uznawanych powszechnie praw jednostki), Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950; z niej Europejski Trybunał Praw Człowieka), Europejską Kartę Socjalną (1961), Konwencję Praw Dziecka, konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy
- prawa pierwszej generacji (osobiste i polityczne), drugiej generacji (socjalne), „trzecieg generacji” – prawa jednostki (np. ochrona godności, prawo do życia, nieskażonego środowiska etc.)
- ponadpaństwowe gwarancje przestrzegania praw
- instytucja ombudsmana
- prawna ochrona życia (38)
- zakaz tortur, okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania i karania (40)
- nietykalność osobista i majątkowa (41) – ich pozbawienie lub ograniczenie wyłącznie na zasadach i w trybie określonych w ustawie
- gwarancje proceduralne w dziedzinie prawa represyjnego: prawo do obrony (w znaczeniu materialnym – podejmowanie czynności procesowych, w znaczeniu formalnym – prawo do obrońcy), domniemanie niewinności (wina – udowodniona, ciężar dowodu na oskarżycielu) (42)
- jawność postępowania sądowego (jawność dla stron i dla publiczności) – wyłączenie tylko ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny, a także ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub ważny interes prywatny; wyrok zawsze ogłaszany publicznie
- zasada nullum crimen, nulla poena sine lege – czyn zagrożony karą oraz sama kara – określone bezpośrednio w ustawie; odpowiedzialność, jeżeli ustawa obowiązywała w momencie popełnienia czynu; opisany przy minimalnych wymogach precyzji; karanie bez ustawy jedynie w przypadku przestępstwa w myśl prawa międzynarodowego
- ochrona prawna życia prywatnego – decydowanie o życiu osobistym, tajemnica komunikowania się, nienaruszalność mieszkania, prawo do nieujawniania informacji o swojej osobie, wolność od arbitralnego gromadzenia informacji o jednostce przez władze publiczne
- ochrona rodziny i życia rodzinnego
- wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania
- ochrona czci i dobrego imienia
- zakaz wydalenia z kraju i ekstradycji obywatela polskiego
- prawa cudzoziemców: prawo do azylu, zakaz ekstradycji podejrzanego o popełnienie przestępstwa z przyczyn politycznych (bez użycia przemocy); status uchodźcy dla poszukującego ochrony przed prześladowaniem
- wolność wypowiedzi, wolność sumienia i religii
- wolność wyrażania swoich poglądów za pomocą wszelkich dostępnych sposobów ich uzewnętrzniania
- wolność rozpowszechniania swoich i cudzych poglądów, wolność wytwarzania materialnych nośników informacji
- wolność dostępu do istniejących źródeł informacji, krajowych i zagranicznych
- wolność poszukiwania informacji
- umożliwienie wolnej, publicznej debaty poprzedzającej podejmowanie decyzji
- konieczny warunek kontroli ze strony społ. osób sprawujących w jego imieniu władzę
- najsilniej chroniona wolność w sferze polityki, najsłabiej w handlu; intensywniejsza ochrona słowa drukowanego, niż wypowiedzi w środkach audiowizualnych
- wolność ukierunkowana teleologicznie, służąca realizacji określonych zadań
- źródła: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowa konwencja o zwalczaniu obiegu i handlu wydawnictwami pornograficznymi, Kodeks cywilny, karny, ustawa o ochronie tajemnicy państwowej, Prawo autorskie, Prawo prasowe, ustawa o radiofonii i telewizji, ustawa o kinematografii
- wydawanie dzienników i czasopism – wydawcą może być osoba prawna, fizyczna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej
- wydawca prasowy – obowiązek zarejestrowania dziennika (druk periodyczny, również przekaz za pomocą dźwięku, dźwięku i obrazu) lub czasopisma (druk periodyczny ukazujących się nie częściej niż raz w tygodniu, nie rzadziej niż raz w roku; każdy przekaz za pomocą dźwięku, dźwięku i obrazu inny niż dziennik)
- rejestracja w sądzie okręgowym
- każdy organ prasowy – redaktor naczelny, kierujący redakcją, odpowiadający za treść materiałów prasowych przygotowywanych przez redakcję, za sprawy redakcyjne i finansowe
- granice wolności wyrażania poglądów w prasie: system represyjny: prawo określa ogólne ramy, wewnątrz których jednostka działa w sposób swobodny, nie jest zobowiązana do dopełniania jakichkolwiek formalności, nie jest przewidziana kontrola publikowanych treści – brak cenzury
- obowiązek prawdziwego przedstawiania zjawisk oraz zachowania szczególnej staranności i rzetelności
- obowiązek dbałości o prawność języka i unikanie wulgaryzmów
- zakaz kryptoreklamy
- zakaz publikowania opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym przed wydaniem orzeczenia w I instancji (zakaz wyroków prasowych)
- zakaz ujawniania danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe (bez zgody prokuratora, sądu lub osoby) oraz świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych (bez ich zgody) – praktyka publikowania imienia i pierwszej litery nazwiska – naruszenie omawianego zakazu
...
prawozaoczne