ZAGADNIENIA WSTĘPNE
PRAWO KARNE NA TLE INNYCH GAŁĘZI PRAWA
I) Pojęcie prawa karnego.
Prawo karne materialne jest dziedziną prawa określającą czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej.
- kk z 1997 r.
prawo karne w szerokim znaczeniu to prawo karne materialne, procesowe i wykonawcze.
Prawo karne procesowe określa reguły postępowania organów państwowych w procesie karnym. Określa też uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym.
- kpk z 1997 r.
Prawo karne wykonawcze reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo oraz uprawnienia osób skazanych. W jego ramach mieści się prawo penitencjarne, które zawiera przepisy odnoszące się do wykonywania kary pozbawienia wolności.
- kkw z 1997 r.
W ramach prawa karnego mieści się prawo karne skarbowe i prawo karne wojskowe.
Prawo karne skarbowe reguluje problematykę odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia skarbowe, tj. przeciwko Skarbowi Państwa w zakresie podatków, ceł, obrotu dewizowego i gier losowych oraz totalizatorów.
- kks z 1999 r.
Prawo karne wojskowe określa przestępstwa żołnierzy łączące się z obowiązkiem służby i wprowadza także pewne odmienności od ogólnych zasad odpowiedzialności karnej, mające zastosowanie również w razie popełnienia przez żołnierza przestępstwa niewojskowego.
- art. 317-363 kk
Ustawa o postępowaniu w sprawie nieletnich z 26.10.1982 r. reguluje środki wychowawcze i poprawcze, kwestie proceduralne i postępowanie wykonawcze w sprawach z nieletnimi (Dz.U. 2002 r., nr 11, poz. 109) → nie jest to część prawa karnego, ale jest z nim ściśle związane.
Prawo o wykroczeniach (prawo karno-administracyjne) określa czyny będące wykroczeniami, kary i zasady odpowiedzialności.
- odpowiedzialność nie została nazwana karną, ale chodzi o to samo = kara za czyn zabroniony ustawą
- wykroczenia są czynami karalnymi o niższym stopniu społecznej szkodliwości niż przestępstwa i zagrożone są łagodniejszymi karami. Ich popełnienie nie łączy się przeważnie z moralnym potępieniem.
- kw z 1971 r. i kpw z 2001. (od 10.2001 r. właściwość sądów)
Prawo karne międzynarodowe (przepisy prawa wew. dot. przestępstw z elementem obcym i współpracy w sprawach karnych) i międzynarodowe prawo karne (przepisy prawa międzynarodowego publicznego dot. przestępstw międzynarodowych). Ale szerokie rozumienie terminu prawo karne międzynarodowe obejmuje wszelkie międzynarodowe aspekty odpowiedzialności karnej, tj:
1. Normy prawa karnego wewnętrznego poszczególnych państw dot. zastosowania ustawy karnej (tzw. prawo karne kolizyjne).
2. Normy prawa wewnętrznego i normy zawarte w umowach międzynarodowych dot. ekstradycji i innych form współpracy w sprawach karnych.
3. Normy prawa międzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach odnoszące się do pewnych czynów (określanych jako delicta iuris gentium); umowy te przede wszystkim zobowiązują sygnatariuszy do kryminalizacji takich czynów i do współpracy w ich ściganiu.
4. Normy prawa międzynarodowego ustanawiające odpowiedzialność za zbrodnie wojenne, przeciwko pokojowi i ludzkości (tzw. prawo norymberskie)
5. Normy prawa międzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach międzynarodowych odnoszących się do praw człowieka (np. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. – MPPOP lub Konwencja o Ochronie Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. – KPCPW) i ustanawiające pewne standardy w zakresie szeroko rozumianego prawa karnego, które powinny być przestrzegane przy tworzeniu i stosowaniu przepisów prawa wewnętrznego.
II) Nauka prawa karnego i nauki pokrewne.
Nauka prawa karnego zajmuje się:
- wykładnią obowiązujących przepisów prawa karnego;
- tworzeniem zbioru pojęć, instytucji i zasad tego prawa, oraz ich wyjaśnianiem;
- oceną i proponowaniem zmian;
- wyjaśnianie społecznej funkcji przepisów i instytucji prawa karnego;
- historii prawa karnego i porównania go z prawem innych krajów;
- krytyczna analiza orzecznictwa sądownictwa
- przeprowadzanie empirycznych badań funkcjonowania prawa karnego w praktyce.
Kryminologia jest nauką o przestępczości i przestępcy.
- formułowanie wniosków na podstawie badań empirycznych;
- opis rozmiarów, struktury, dynamiki i skutków społecznych przestępczości;
- badanie przyczyn przestępczości → teorie kryminologiczne
- badanie środków i metod zwalczania i zapobiegania przestępczości i ich skutków.
- czasem traktowana szerzej – jako zajmująca się badaniem zjawisk patologii społecznej.
Wiktymologia jest nauką o ofierze przestępstwa. Rodzaj dopełnienia kryminologii.
- badanie zjawiska pokrzywdzenia przestępstwem i osoby pokrzywdzonej, zwłaszcza w celu ustalenia czynników tworzących podatność na stanie się ofiarą i metod zapobiegania wiktymizacji;
- formułowanie postulatów dotyczących tworzenia i funkcjonowania mechanizmów kompensowania pokrzywdzonym szkód.
Kryminalistyka jest nauką o metodach i środkach wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania sprawców oraz uzyskiwania i utrwalania środków dowodowych dla celów procesu karnego. W jej ramach wyróżnia się:
– taktykę kryminalistyczną – np taktykę przesłuchania lub pościgu.
– technikę kryminalistyczną, która wykorzystuje osiągnięcia różnych dziedzin naukowych dla tworzenia rekonstrukcji zdarzeń i identyfikacji sprawcy.
▪ daktyloskopia (odciski palców)
▪ mechanoskopia (narzędzia)
▪ badanie pisma
▪ wariograf
– zajmuje się też metodami i środkami technicznymi zapobiegania przestępstwom.
Nauka o polityce kryminalnej zajmuje się działalnością organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Obejmuje:
- politykę ustawodawczą
- politykę ścigania
- politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar (tzw. polityka karna)
- polityka w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolności (polityka penitencjarna)
- działalność zmierzająca do zapobiegania przestępstwom.
Nauki penitencjarne zajmują się problematyką prawa penitencjarnego jak i resocjalizacji skazanych.
1. Funkcja sprawiedliwościowa – historycznie pierwsza. Często niedoceniana ze względu na kojarzenie jej z zemstą, odwetem. Jednak realizacja tej funkcji służy rozładowaniu napięcia u ofiary i innych osób = zaspokojenie poczucia sprawiedliwości.
2. Funkcja ochronna pewnych dóbr, których istnienie i respektowanie składa się na pewien społeczny porządek.
→ współcześnie prawo karne powinno godzić obie te funkcje w odpowiedni i wyważony sposób w celu prawidłowego funkcjonowania prawa karnego.
3. Funkcja gwarancyjna – przez wyraźne określenie, co jest przestępstwem ma zagwarantować, że nikt nie będzie pociągnięty do odpowiedzialności za czyn, który nie jest przestępstwem → związanie z zasadą nullum crimen sine lege.
ZASADY PRAWA KARNEGO
I) Zasada odpowiedzialności karnej za czyn.
Czyn (działanie lub zaniechanie) jest niezbędną przesłanką odpowiedzialności. Nie można karać za myśli, poglądy, zamiary, właściwości fizyczne lub psychiczne i stan niebezpieczeństwa → zbytnie rozszerzanie prawa karnego, ale można karać za uzewnętrznienie poglądu w czynie (np. art. 256 kk propagowanie faszyzmu) lub za realizację poglądów (np. zamiar).
Karanie za stan niebezpieczeństwa byłoby związane z odpowiedzialnością bez winy. Nie jest karą zastosowanie środka zabezpieczającego (np. umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym), tym bardziej, że sąd może zastosować ten środek tylko w przypadku wystąpienia czynu. Podobnie jest w przypadku środków wychowawczych (dokonanie czynu karalnego lub objawy demoralizacji). Zastosowanie środków wychowawczych nie jest pociągnięciem do odpowiedzialności karnej.
Inną kwestią jest jak odpowiedzialność za czyn związana jest z okolicznościami czynu i elementami dotyczącymi sprawcy.
II) Zasada winy.
Wina to osobista zarzucalność czynu (art. 1 § 3 k.k.), czyli występowanie określonej więzi psychicznej między sprawcą a czynem, np zamiar popełnienia czynu w przypadku przestępstw umyślnych → strona podmiotowa (subiektywna) przestępstwa → niekiedy zasadę winy nazywa się zasadą subiektywizmu, co nie jest w pełni ścisłe ze względu na historyczny rozwój koncepcji winy (nie zawsze wiązano ją ze stroną podmiotową), a obecnie strona podmiotwa nie wyczerpuje w pełni problematyki winy.
Odpowiedzialność obiektywna – odpowiedzialność za samo spowodowanie skutku, bez winy. Obecnie nie obowiązuje, choć w przeszłości była ona stosowana, co w nauce nazwano „winą obiektywną” (Makarewicz).
Czyn zabroniony to czyn wypełniający znamiona przestępstwa określone w ustawie karnej, nie będący jednak przestępstwem, gdyż sprawcy nie można przypisać winy, tzn. czyn obiektywnie naruszający prawo karne, ale nie przestępny.
III) Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej.
Powszechnie w prawie karnym obowiązuje zasada indywidualnej i osobistej odpowiedzialności, choć spotykamy się z wyjątkami:
– ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary z 2002 r. – ustawa ta określa zasady odpowiedzialności za takie czyny osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, z wyłączeniem SP, samorządu terytorialnego i innych organów państwowych → podmiot podlega każe jeśli podległa mu jednostka popełniła określone w ustawie przestępstwo;
– prawo karno-skarbowe – tzw. odpowiedzialność posiłkowa → odpowiedzialność za pełnomocnika lub pracownika pod karą grzywny za przestępstwa skarbowe;
– pozostałości odpowiedzialności karnej zbiorowej → udział w bójce (art. 158 § 2 i 3 k.k.) i udział w zbiegowisku i zamach na mienie (art. 254 k.k.)
▪ ale nie udział w związku przestępnym, bo tutaj nie obciążają go czyny innych osób;
Indywidualizacja odpowiedzialności karnej (odpowiedzialność indywidualna) (art. 21 kk) – przestępstwo to własny czyn sprawcy.
Indywidualizacja kary (odpowiedzialność osobista) (art. 55 kk) – kary nie może przyjąć na siebie inna osoba niż sprawca, stąd np. jako przestępstwo poplecznictwa jest odbywanie kary za kogoś innego (art. 239 kk)
IV) Zasada humanitaryzmu.
Nie jest możliwe, by człowiek jako jednostka był najwyższą wartością prawa karnego, gdyż stałoby się to ze szkodą dla ochrony interesów ogólnospołecznych, państwa itp.. Dlatego zasada humanizmu prawa karnego jest nie realistyczna.
Prawo karne powinno być jednak „ludzkie” tzn., że wymagania przezeń stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki nie powinny być okrutne, poniżać karanego, ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości. Postulat humanitaryzmu jest jednym z dorobków Oświecenia. Współcześnie wynika z art. 3 KPCPW i art. 7 MPPOP, art. 40 Konstytucji RP i art. 3 kk.
→ zasada ta ma duże znaczenie w prawie karnym wykonawczym;
V) Zasada nullum crimen sine lege.
– Zasada ta jest częścią dorobku Oświecenia (choć pewne jej elementy zauważano nawet w starożytności), a jej celem jest ochrona jednostki przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwa.
– art. 8 Deklaracji Praw Człowieka i obywatela z 1789 r. – pierwszy raz sformułowana, a w Józefinie pierwszy raz zawarta w ustawie karnej. Sformułowanie jej w tej postaci przypisuje się A. Feuerbachowi.
– uznana za podstawowy składnik państwa prawa
▪ art. 11 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r.;
▪ art. 7 KPCPW;
▪ art. 15 MPPOP (nie można jej zawiesić nawet w razie wprowadzenia stanu wyjątkowego);
▪ art. 42 Konstytucji RP → zgodność przepisu z tą zasadą bada TK;
▪ art. 1 § 1 k.k.
Nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori
(1) Nullum crimen sine lege scripta
– prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie, a nie np. w prawie zwyczajowym, choć zwyczaj i normy obyczajowe mogą być pomocne w interpretowaniu przepisów karnych;
– związane z trójpodziałem władz i powierzeniem tworzenia prawa legislatywie (inaczej w systemie anglosaskim), a nie władzy wykonawczej ani sądowniczej;
– formalnie mogą to być akty normatywne z „mocą ustawy”, ale jest to wyjątek od reguły;
– akty niższego rzędu niż ustawa mogą mieć wpływ na prawo karne, ale tylko w razie blankietowego przepisu ustawy, jednak blankietowość nie może być zbyt szeroka. Początkowo (1995 r.) TK uznał, że blankietowe przepisy w prawie karnym są niedopuszczalne, ale kilka lat (2001 r.) później złagodził stanowisko.
(2) Nullum crimen sine lege certa
– adresatem tej zasady jest ustawodawca, który ma obowiązek opisania przestępstwa w sposób maksymalnie dokładny dla jego zrozumienia i przestrzegania.
– nieokreśloność przestępstwa może wynikać:
→ z niejasnych słów czy sformułowań użytych w tekście ustawy
→...
prawozaoczne