PL Kotek J., Nowe monety zastępcze ze Śląska, Grosz 92, 1-3 2003.pdf

Kotek J. Nowe monety zastępcze ze Śląska

Kotek J. Nowe monety zastępcze ze Śląska , [w:] "Grosz", nr 92, I-III 2003.

(www.grosz.numizmatyka.com.pl/archiwum/grosz92/index.html)

W przeciagu ostatniego roku trafilo do mnie kilka

monet zastepczych pochodzacych prawdopodobnie z

terenu Slaska. Dwie sposród monet sa latwe do

zidentyfikowania. Pierwsza jest calkowicie "nowa" i

pochodzi z zaleskiej Kopalni "Kleofas" (Katowice).

Firma ta uzywala kilku serii monet, zas pod nazwa

VEREINIGTE CLEOPHAS-GRUBEN [Zjednoczone

Kopalnie Kleofas] znany byl dotychczas jeden nominal

20 fenigów.

dawniej zwanej "Rzymianin" [Römergrube]. Jest to

wertmarka o nominale 500 i wlasciwie jako typ zostala

juz skatalogowana [Katalog t. V str. 32]. Stan

zachowania posiadanej przeze mnie jest tak

skandaliczny, ze trzeba sie dokladnie przyjrzec stronie

glównej by odczytac nominal. Druga strona z samym

nominalem jest jeszcze gorsza. Z pewnoscia jest to

jednak cynkowa piecsetka o przepisanej srednicy 35,5

mm. Mimo ulomnosci wygladu wyraznie widac po obu

stronach nazwy kopalni dwie punce w ksztalcie

szescioramiennych gwiazd. Moneta ta stanowi wiec

odmiane podstawowego typu, analogicznie jak to jest z

nominalem 100 tejze serii. Poza tym, nie wiem czy

rysunki w Katalogu sa niedoskonale, czy istotnie jest to

róznica, ale na posiadanej przeze mnie monecie litery

maja inny krój. Ich zakonczenia sa prostokatne, co na

jlepiej widac na literach "H" i "K". Co zas

najwazniejsze, napis brzmi WERTH-MARKE [z tym,

ze dwie pierwsze i ostatnia litera znikly od korozji], a

nie WERT-MARKE. Zgodnie z pogladem o

archaicznosci slowa "WERTH" moneta ta byla by wiec

starsza niz 500 ze slowem "WERT". To zas

wprowadza pewien galimatias co do dotychczasowych

ustalen o monetach tejze kopalni. Zamiast jednej serii

wertmarek [wraz z kontrasygnowana 100], trzeba by

uznac, ze kursowaly tam dwie serie lub nawet cztery.

Pierwsza byly by "Werthmarki", druga te same tyle ze

kontrasygnowane [tak jak ta tu opisywana], trzecia

seria to "Wertmarki", a czwarta to znów monety z

kontrasygnatura, z których znamy 100 fenigów. A

moze tak jak w kopalni Emma w Radlinie ra-zem

obiegaly monety z napisem WERTH i WERT.

Ciekawe jednak po co wyrózniano gwiazdami niektóre

z nich? Czy celem bylo wyodrebnienie ich dla jakiegos

zakladu, czy oddzialu kopalni, a jesli nawet - to po co?

[Bogumil Sikorski "Slaskie Monety Zastepcze"

Katalog tom IX str. 25]. Opisywana tu

piecdziesieciofenigówka jest analogiczna, czyli

nominal i na odwrotnej stronie nazwa. Z tym, ze jest

wieksza, bo o srednicy 26 mm i wyglada na zelazna, a

20 fenigów wedlug katalogu jest z cynku niklowanego.

Nie jest to jakis unikat, gdyz w trakcie pisania

zauwazyl em ze drugi jej egzemplarz pojawil sie na

grudniowej 18 aukcji PTN.

Druga moneta z pewna atrybucja pochodzi z

Niedobczyc k/ Rybnika z tamtejszej Kopalni "Rymer",

Co do kolejnych monet; to nie mozna sie stanowczo

lub w ogóle wypowiedziec na temat ich emitentów. To

takze wertmarki.

Kotek J. Nowe monety zastępcze ze Śląska

Mosiezne 5 fenigów [O 16,5] posiada nominal, a na

stronie glównej oprócz niego napis WERTH-MARKE

i pólkoliscie dobita nazwe AMANDUS. Osoba która ja

znalazla powiedziala mi, ze bylo to w okolicach

Szczytnej kolo Dusznik Zdroju; w sumie byly dwie

sztuki. Usilowalem przez dlugi czas dopasowac do tej

nazwy jakies znaczenie. Kontaktowalem sie nawet z

mieszkancami Szczytnej, ale bez rezultatów. Jedyne

czego sie dowiedzialem, to ze Amandus jest rzadkim

imieniem meskim. Nosili je swiety Amandus z

Bordeaux i dzialajacy w Szczecinie kaznodzieja

radykalnego odlamu reformacji Thomasa Münzera -

Johanes Amandus. W nowszych czasach nosil to imie

Herman Amandus Schwartz, wybitny matematyk

urodzony w XIX wieku na Dolnym Slasku. Imie to

bylo wiec uzywane na terenie Niemiec, a nawet i

Slaska, ale trudno przypuszczac, by ktos uzyl go na

monecie zamiast nazwiska. Prawdopodobnie wiec jest

to element firmy jakiegos przedsiebiorstwa, moze

gospody lub apteki pod swietym Amandu-sem. Reszta

monet to wertmarki inicjalowe. Wszystkie sa

mosiezne. Kazda z nich na jednej stronie ma

oznaczenie nominalu, wiec skupie sie na opisie strony,

na której obok nominalu jest napis i inicjal. Napis we

wszystkich przypadkach jest ten sam: WERTH-

MARKE, czyli ten uwazany za starszy w stosunku do

WERT-MARKE. Jesli chodzi o monete 100-fenigowa

[O 29], czyli de facto marke, to spróbuje pokusic sie na

uzasadnienie swej hipotezy, co do jej pochodzenia. Jak

zaznaczyla osoba od której ja otrzymalem [wraz z dalej

opisana 15-fenigówka], z duzym

prawdopodobienstwem pochodzi ona z terenu, który

mozna w uogólnieniu nazwac Górnoslaskim Okregiem

Przemyslowym. Na tym obszarze byl zas emitent,

którego nazwe mozna skrócic do umieszczonych na

monecie inicjalów GJS. Mam na mysli obecna KWK

"Bobrek" w Bytomiu, a konkretnie jeden z jej szybów

wydobywczych, zwany dzis "Józefem". Dawniej byl to

szyb "Hrabina Joanna", po niemiecku "Gräfin

Johannaschacht". Dla nazwy tej mozna uzyc zgodnie z

zasadami pisowni niemieckiej skrótu GJS. Kopalnia ta

emitowala monety od 5 do 50 fenigów, ale z podaniem

pelnej nazwy szybu [Katalog t. I str. 19]. Zdaje sobie

sprawe z tego, ze hipoteza ta ma watle podstawy i

opiera sie tylko na mozliwosci uczynienia skrótu z

nazwy podmiotu, które inne monety stosowal.

Jednakze wydaje mi sie, ze w przypadku wertmarek

inicjalowych, jesli nie znamy miejsca ich znalezienia

to w ogóle brak podstaw dla blizszego okreslenia ich

atrybucji. Podobny skrót zastosowano zreszta takze dla

monet Kopalni "Jadwiga" - Hedwigwünschgrube:

"Hwg". Gdybym jednak mial tu racje, nalezaloby

uznac, ze jest to najwczesniejsza z emitowanych przez

te kopalnie monet. Te ujete w Katalogu zdaja sie byc

bowiem emisjami wojennymi, ze wzgledu na material

z jakich je zrobiono, czyli cynk i zelazo.

Wartosciowego militarnie mosiadzu nie marnowano by

w czasie wojny na wertmarki. Trzydziesci fenigów [O

24] ma inicjaly EO, krojem liter bardzo

przypominajace te na 100-fenigówce, tyle ze mniejsze.

Co oznacza ten skrót, nie wiem i nic sensownego nie

przyszlo mi do glowy. Dwadziescia piec fenigów [O

23,5] oznaczono inicjalami FM, o innym prostym

kroju. Peter Menzel pod pozycja 3148 opisuje

wertmarki z FM o nominalach 5,10,30 i 50 z firmy

Frantz Manzke w Miastku na Pomorzu. Sa one jednak

cynkowe. Nie znam ich wygladu, a przez to i

podobienstwa do mojej; jednak wydaje mi sie, ze

zmiana metalu w serii monet nie jest prawdopodobna,

przez co uwazam ze wydal je inny emitent. Skrót ten

moze oznaczac takze inicjaly wlasciciela firmy, ale i

przeznaczenie wertmarki - Fährmarke. Pietnascie

fenigów [O 20,5] oznaczono nalozonymi na siebie

literami S i A, moze to wiec znaczyc AS lub SA.

Gwoli wyjasnienia jej wizerunku dodam, ze ktos

mozolnie wydrapal litere "E" w slowie MARKE, tak

wiec wbrew pozorom nie rózni sie ona w tym zakresie

od pozostalych. Mozliwosci rozwiniecia tego skrótu

jest wiele. Moze to byc imie i nazwisko analogicznie

jak u jeleniogórskiego A.Sosny, czy Adolfa Staeckel'a.

Prawdopodobny wydaje sie jednak skrót Speiseanstalt.

Marki z tym oznaczeniem wydawano w Rudzie

Slaskiej, Ozimku, czy Swietochlowicach [Falvahütte].

Dziesieciofenigówka [O 19] jest ciekawa o tyle, ze

inicjal jest perforowany. Litera E stanowi otwór w

monecie. Monety z podobna perforacja stosowano we

Wleniu [F], Zabrzu-Borzykowie [AK,OS,W],

Knurowie [K], Polanicy Zdroju [T], czy Szombierkach

[H]. W tym ostatnim przypadku jest to skrót od nazwy

"Hohenzollerngrube". Jesliby poszukac analogicznie

kopalni z nazwa rozpoczynajaca sie na litere E to

nasuwa sie "Eminentzgrube", czyli dzisiejsza KWK

"Katowice". Sa tez "Emanuelssegengrube" w

Murckach i "Emmagrube" w Radlinie. Ta pierwsza

emitowala dla jenców monety innego zupelnie typu,

druga zas posiada kilka pelnych serii monet, tak wiec

ta wertmarka do nich moim zdaniem nie pasuje. Jesli

zas chodzi o "Eminentzgrube" to znamy z niej jedynie

zetony deputatowe i mozliwym wydaje sie uzywanie tu

wertmarek z symbolem E. Mozna takze uznac, ze E

oznacza "eisenwerk" jak na monetach Trzynca i ze

wertmarka ta byla stosowana w zakladzie

przemyslowym tego typu.

Co do ostatniej pozycji mam wiele watpliwosci?

Rózni sie znacznie od pozostalych. Jest to prymitywny

jednostronny zeton, wykonany z bardzo cienkiej

[0,5mm O23-24] blachy miedzianej. Wyglada jakby

zrobiono go wlasnym sumptem w warsztacie

zakladowym. Wycieto go prawdopodobnie recznie i

Kotek J. Nowe monety zastępcze ze Śląska

tak tez naznaczono liczba 50 i inicjalem OK. Kazdy z

elementów byl wybijany oddzielnie, za czym

przemawia nierówne ustawienie. Co ciekawe, dla

wybicia cyfry "0" i litery "O" uzyto dwu róznych, ale

podobnych punc; choc logiczne i prostsze w

skromnych warunkach bylo by uzycie tej samej. W

sumie nic nie wiedzac o pochodzeniu tej marki, wiecej

na jej temat powiedziec nie moge. Jedyne co mi sie

nasunelo to, ze "K" moze oznaczac "Kantine" zas "O"

w tym ukladzie bedzie dotyczyc nazwy zakladu

przemyslowego.

Jacek Kotek - Lubliniec

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: