T. Pliszka(1).pdf

Dr Tadeusz Pliszka

Katedra Teorii Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego

Nierówności społeczne a zagrożenia z nich wynikające

Wstęp

Nierówności społeczne jak dotychczas są immanentnym elementem rozwoju

ludzkości na świecie. Występują pomiędzy krajami, wewnątrz państw, między

grupami społecznymi, jak i pomiędzy poszczególnymi członkami społeczności

ludzkiej.

Zdecydowanie opowiadamy się za tym, że rodzą one ubóstwo, odsunięcie

społeczne, nierówności dochodowe, bezrobocie itp. Zapominamy, że są one rów-

nież maszyną wyzwalającą działania kreujące, konkurencję i wyższą jakość.

Nierówności społeczne powodują naciski ludności na przedstawicieli po to, aby

władza je zwalczała i ograniczała. taki mechanizm przejawia się w państwach

całego świata.

problem nierówności jest dostrzegany od starożytności, chociaż jego inter-

pretacja była stosowana do interesów osób trzymających władzę.

Wymiar nierówności społecznych ulega ogólnie rzecz biorąc zmniejszaniu,

co oczywiście nie jest regułą. Mają na niego wpływ konflikty wewnątrzpaństwo-

we, a między państwami przyjmują czasami formę wojenną.

skuteczne przeciwdziałanie nierównościom społecznym wymaga wspólnych

działań krajowych i międzynarodowych dla ograniczania ubóstwa, degradacji

jednostki ludzkiej.

Brak odpowiedniej polityki społeczno-gospodarczej, bezrobocie, wyklucze-

nie społeczne powiększa margines społeczny, wyzwala patologie, pogarsza stan

zdrowotny społeczeństwa, daje pożywkę dla łapówkarstwa, terroryzmu, afer gos-

podarczych, wymuszeń i gwałtów i tym sposobem ogranicza prawa naturalne

i społeczne jednostki ludzkiej.

polityka społeczna powinna zapobiegać ww. działaniom, a mieszkańcy da-

nego państwa oczekują od niej poprawy standardów życia.

W jej zakres wchodzą:

– polityka zatrudnienia,

450

tadeusZ plisZka

– polityka dochodów i wydatków,

– polityka rodzinna,

– polityka wyżywienia,

– polityka zabezpieczenia społecznego,

– polityka ochrony zdrowia,

– polityka walki z patologią społeczną,

– polityka kształcenia,

– polityka mieszkaniowa 1 .

Wymienione zadania podkreślają problem inwestycji w człowieka, czyli two-

rzenie równych szans dla ujawnienia i spożytkowania potencjalnych sił twór-

czych człowieka. stworzenie równych szans uzależnione jest od polityki gos-

podarczej, ale istnieje tu sprzężenie zwrotne, wzrost gospodarczy zależy od war-

tości socjalnych dostępnych członkom społeczeństwa.

pomimo że ludzkości jako całości przyświeca ideał równości, to stanu rów-

ności społecznej nigdy nie osiągnięto, a wydaje się, że o ile dążenie do niego jest

zjawiskiem oczekiwanym i pozytywnym, to osiągnięcie go należałoby oddalić

w nieokreśloną przyszłość.

trzeba zauważyć, że ego jednostki, grupy jest silniejsze od alterocentryzmu.

Człowiek w każdej dziedzinie chce mieć więcej i lepiej. kwestia w tym, aby nie

odbywało się to kosztem innych. teoretycznie jest to możliwe, co prezentuje

tzw. zasada W. pareto. praktycznie można posiłkować się wywodami Z. Cac-

kowskiego 2 na temat antropologicznej koncepcji l. Mumforda, w której stwier-

dza on, że „cywilizacja” grupa, instytucja, zaczęły się kształtować pod panowa-

niem władzy królewskiej. Charakterystycznym instytucji było to, że w różnych

proporcjach przez całe dzieje występowały: centralizacja władzy państwowej,

podział klasowy, całożyciowy podział pracy, ulepszanie technik wytwórczych,

operowanie potęgą wojskową, wyzysk słabszych, niewolnictwo, przymus pracy

dla cywilnych i wojskowych celów.

Niezależnie od formy, władza zawsze była i jest funkcją dwóch czynników

– sił wytwórczych i podtrzymywanych koniecznie przez dany porządek spo-

łeczny, a zagrażających temuż porządkowi społecznemu (utrzymanie danego

porządku społecznego jest zasadniczym zadaniem każdej władzy społecznej)

oraz sił z konieczności wytwarzanych i utrzymywanych oraz żywotnie zainte-

resowanych w utrzymaniu tego porządku, który stanowi zarazem materialno-

-społeczną podstawę władzy.

kiedy każda z wymienionych sił znajduje sobie uosobienie w formie klasy

danego społeczeństwa, dalej, gdy podstawowa struktura danego społeczeństwa

1 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN , Warszawa 1996, t. 4, s. 963.

2 Z. Cackowski, Człowiek jako podmiot działania praktycznego i poznawczego , kiW, Warszawa

1979, s. 658–667.

NieróWNośCi społeCZNe a ZagrożeNia Z NiCh WyNikająCe

451

zawiera w sobie zantagonizowane interesem podstawowym klasy, to oznacza to,

że władza państwowa już istnieje.

aparat władzy nadaje jej kształt i do niej się formułuje. W ujęciu klaso-

wym jedna warstwa społeczna (wykorzystywana) jest przedmiotem oddziały-

wania władzy. druga (uprzywilejowana) jest oparciem władzy i jej podmiotem.

W okresie przedklasowym panowanie społeczne miało zasadniczo inny charak-

ter; celem było jedynie sprawowanie funkcji organizatorskiej oraz porządkowo

społecznej.

W ten sposób l. Mumford spekuluje powstawanie i rozwój nierówności spo-

łecznych jako sił sprawczych funkcjonowania i rozwoju społeczeństw.

terMiN róWNośCi i NieróWNośCi W ekoNoMii

W naukach społecznych, w tym w ekonomii, „równość” można rozpatrywać

jako charakterystykę np. ludzi, co mają, jacy są, jak i do równości honorowania,

czyli, w jaki sposób są postrzegani w działaniach podejmowanych przez innych,

w funkcjonowaniu instytucji, realizacji spraw społecznych i planowaniu.

W pierwszym przypadku równość lub nierówność odnosi się do wyników

podziału zasobu społecznego, w kolejnym – do procesu prowadzącego do tych

wyników.

W obu przypadkach mogą być rozumiane jako „produkt” społeczeństwa lub

„konstrukcyjne założenia”, bez których samo istnienie społeczeństwa jest nie-

możliwe.

sens równościowej alokacji zasobów (zawodu ludzkiego) może być różnie

rozumiana jako: 3

1. r. obiektywna – „każdemu to samo” i „każdemu równo”. utopijni komuniści

przyjęli założenie o absolutnej równości ludzi.

2. r. subiektywna, której można przypisać hasło „każdemu według potrzeb”,

czyli według osobistego zadowolenia.

3. r. proporcjonalna oparta na zasadzie, że każdemu wg osobistego wkładu.

4. r. możliwości, którą można sprowadzić do równych szans w osiąganiu ce-

nionych dóbr.

termin „nierówności” występuje zarówno w ideologiach świeckich, jak i re-

ligijnych, filozofii, doktrynach i programach politycznych, w których odnoszono

się do nich w zależności od potrzeb; pozytywnie lub negatywnie.

problem nierówności i niesprawiedliwości był zarzewiem ruchów społecz-

nych, masowych buntów, strajków, no i rewolucji społecznych.

3 Encyklopedia Socjologii , tom iii, oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 330.

452

tadeusZ plisZka

Wiadomo, że ludzie są niepowtarzalni pod względem cech indywidualnych,

ale są podobni pod względem cech społecznych, czyli grup, do których należą

i charakteru pozycji (celów), jakie spełniają. Z członkostwem w pewnej grupie

czy zajmowaniem pozycji społecznej może wiązać się nierówny – łatwiejszy lub

trudniejszy dostęp, szansa, do dóbr w uznaniu społecznym.

Nierówności społeczne mogą dotyczyć różnych stron życia; np.:

– dochodów i poziomu konsumpcji,

– dostępu do informacji i pozycji w społecznym podziale pracy,

– możliwości korzystania z dóbr kultury, warunków rozwijania i spożytkowania

osobistych uzdolnień,

– możliwości udziału w życiu publicznym,

– osiąganiu prestiżu społecznego.

Nierówności mogą pod pewnymi względami znosić się lub kumulować.

W przypadku kumulowania się stosunki wewnętrzne społeczeństwa cechuje

daleko idąca asymetria:

– uprzywilejowanie – upośledzenie,

– nadrzędność – podrzędność,

– uczestnictwo – wykluczenie.

Najczęściej towarzyszy temu dziedziczenie pozycji społecznych z pokolenia

na pokolenie.

Nierówności społeczne możemy podzielić na dwa rodzaje:

– nierówność formalną popartą prawem,

– nierówność rzeczywistą, polegającą na braku możliwości korzystania z praw-

nie równych szans i sytuacji. Może ona wynikać z przesłanek ekonomicznych

(stosunki własności i podział dochodów), jak politycznych i kulturowych

(przebicie, dyskryminacja, ubóstwo, odmienność religijna, obyczajowa).

o skali nierówności można rozważać na tle:

– różnicy w jakości życia najwyżej i najniżej usytuowanych oraz liczności tych-

że w całej populacji,

– uzależnienia, sprzeczności i antagonizmów pomiędzy grupami,

– zróżnicowania szans życiowych począwszy od startu i możliwości awansu

społecznego i zawodowego,

– zakresu marginalizacji społecznej, wyłączenia z życia w społeczności.

Z zagadnieniem nierówności społecznych wiąże się zjawisko zaostrze-

nia i usztywnienia nierówności rozumowane jako rozwarstwienie społeczeń-

stwa.

W przypadku podziału społeczeństwa na zbiorowości o biegunowo odmien-

nym położeniu to mówimy, że wiąże się to z pojęciem polaryzacji. W przypadku

odwrotnym, gdy dochodzi do zmniejszania dystansu i asymetrii zależności, to

mamy do czynienia z egalitaryzmem. Zwiększane różnic społecznych prowadzi

NieróWNośCi społeCZNe a ZagrożeNia Z NiCh WyNikająCe

453

z kolei do elitaryzmu – czasami celowo tworzy się „elity” dla ukierunkowania

odpowiedniego wzorca zachowań społecznych.

Władza, wiedza i bogactwo to elementy konstruujące nierówności społeczne.

dzieje się tak dlatego, że:

– istnieje nierówny podział dóbr, ale i nierówne tworzenie tych dóbr,

– różnie postrzegana jest użyteczność tychże dóbr,

– niektóre dobra, jak np. wiedza, są poza kosztem niezwykle dla niektórych lu-

dzi trudne w przyswojeniu, nie mówiąc już o jej rozwijaniu i wymawianiu,

– wiedza może być użyta do manipulowania tłumem,

– bogactwo i wiedzę można przetransponować na władzę,

– obok bogactwa i dostatku tworzy się indolencja, podporządkowanie i niewie-

dza, nędza i ubóstwo.

W ukazany sposób tworzy się automatyczny mechanizm podziału społecz-

nego na tych, co „mają” i tych, co „nie mają”. tworzą się odpowiednie wzorce

przynależności społecznej. W warunkach wcześniejszych przynależność kla-

sowa była tak wiadoma, jak szlify wojskowe. obecnie w wielu przypadkach

występuje kumulowanie zaszeregowania z obawy przed różnymi zagrożeniami,

niewychylaniem się itd.

ekonomistów, socjologów itp. profesjonalistów interesują źródła i przyczyny

powstawania i tworzenia nierówności społecznych. jest to problem, od którego

należałoby rozpocząć ich niwelowanie i poddanie kontroli, aby przetranspono-

wać siły społeczne na możliwie wysoki efekt eksploatowania zasobów, w tym

zasobu ludzkiego.

Z nierównościami łączą się poza omówionym bogactwem, ubóstwo – drugi

biegun egzystencji ludzkiej. jakkolwiek nie znajdziemy doskonałej definicji do

określenia terminu „ubóstwo” to wiadomo, że chodzi tu o brak możliwości zaspo-

kojenia nawet podstawowych potrzeb uznawanych jako konieczne do normalnego

funkcjonowania w społeczeństwie. dużą rolę odgrywa tu własne odczucie ubogie-

go materialnie, wynikające głównie z porównania w swojej klasie społecznej. Cho-

ciaż istnieje wiele wyjaśnień dotyczących przyczyn ubóstwa, to należy uważać,

że często nie jest się ubogim z własnego wyłącznie wyboru, a jest to splot wielu

zdarzeń występujących poza kontrolą jednostki, a w państwach bogatych polityka

socjalna zapewnia minimum potrzeb, co demoralizuje korzystających.

Niemniej społeczeństwo dla zabezpieczenia pozostałych obywateli winno

analizować sytuację ubogich, którzy mogą być np. nosicielami chorób zakaź-

nych, mogą popadać w narkomanię, alkoholizm, patologie, tworzyć niebezpiecz-

ne grupy ubogiej młodzieży, gangów okradających z mienia innych ludzi itd.

Wychodząc naprzeciw problemowi ubóstwa po raz pierwszy określono jego

granice tak, aby zachować fizyczną egzystencję ubogiego. problem ten po raz

pierwszy został podjęty w anglii przez s. rowentee w 1899 r.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: