5. Judasz – trzynasty uczeń
Wypowiedzi o Judaszu w polemice z gnostykami bardzo ściśle łączą się z polemiką z gnostycką nauką. Pojawiają się w nich wzmianki o Ewangelii Judasza. Warto jednak najpierw zapoznać się tymi źródłami, które mówią o znaczeniu postaci Judasza dla gnostyków. Najstarszą wypowiedź na ten temat znajdujemy w II księdze Adversus Haereses Ireneusza z Lyonu. W księdze tej Ireneusz zwalczał naukę gnostycką argumentami rozumowymi, nie referując dokładniej gnostyckich poglądów. Wykazał między innymi nielogiczne założenia ich egzegezy. Gnostycy powoływali się na postać Judasza, który według nich miał symbolizować, odzwierciedlać dramat w świecie duchowym1. Judasz miał być odbiciem upadku dwunastego eonu. Mądrość („Sophia”) została przywrócona do świata duchowego po uwolnieniu od swej „córki”, czyli niższej „Mądrości” Enthymesis. Judasz, który miał ten proces reprezentować, nie mógł – zdaniem Ireneusza – ukazywać przywrócenia Mądrości, bo został wykluczony z grona apostołów. Inną niezgodnością było to, że Mądrość cierpiała, podczas gdy Judasz nie cierpiał, a poddany był cierpieniu Jezus. Ireneusz zwrócił uwagę na niezgodność liczebną. Judasz był dwunastym apostołem, tymczasem Mądrość upadła i nawrócona była eonem trzynastym2. Nie znamy dokładnie poglądów gnostyckich na temat symboliki postaci Judasza. Znamy tylko polemikę Ireneusza. Wydaje się, że rozumowanie Ireneusza odwoływało się do poglądu o trzynastym eonie, o eonie, który upadł i nawrócił się. Judasz, aby mógł go symbolizować, musiał być jakby trzynastym apostołem. Jeśli uwzględnimy dane z Ewangelii Judasza, wydaje się możliwe, że gnostycy tak mogli sądzić. W Ewangelii Judasza najpierw Jezus zapowiada: „ktoś inny wejdzie na twoje miejsce, tak, aby Dwunastu uczniów osiągnęło doskonałość w swoim Bogu”3; a w innym miejscu, gdy Judasz mówi o swoim widzeniu, Jezus mówi do niego: „Dlaczego ty, trzynasty duchu, doświadczasz mnie (jeszcze)”4; oraz gdy Jezus nawiązuje do losu Judasza i jego prześladowania ze strony innych: „Będziesz trzynastym i będziesz przeklęty przez pozostałą resztę pokolenia, ale przyjdziesz i będziesz panował nad nimi”5. Judasz, jako powiernik wszystkich tajemnic, usłyszał szczególną pochwałę z ust Jezusa: „Oto wszystko zostało ci powiedziane, podnieś oczy i zobacz obłok i światłość, która jest w nim i gwiazdy, które go otaczają, i gwiazdę, która jest na przedzie, to twoja gwiazda. Judasz podniósł oczy i zobaczył obłok świetlisty i wszedł do niego. Ci, którzy stali niżej usłyszeli głos wychodzący z obłoku”6. Judasz wszedł w sferę boską jak prorok. Wprawdzie nie ma tu mowy o tym, że uczynił to jako obraz nawróconej Sophia/Enthymesis, ale w każdy razie Judasz symbolizował upadek i wykluczenie z doskonałej liczby 12 eonów oraz nawrócenie i powrót jako eon 13, czyli trzynasty duch, który wrócił do swego stanu pierwotnego. Polemika Ireneusza z „trzynastym apostołem”, Judaszem, została, jak się wydaje, w Ewangelii Judasza źródłowo potwierdzona.
Adversus omnes haereses było bardzo wczesnym pismem polemicznym, pochodzącym prawdopodobnie ze środowiska rzymskiego. Powstanie tego dzieła łączy się z imieniem Zefiryna Rzymskiego, papieża (198/199–217), względnie z kimś z jego duchownych. Pismo powstało w języku greckim w Rzymie i zostało przetłumaczone na język łaciński. Oryginał grecki zaginął, Hieronim przypisał to tłumaczenie Wiktorynowi z Pettau7. Zawiera najstarszą po Ireneuszowej notatkę o Judaszu w związku z gnostyckimi poglądami. Autor tego dzieła wspomniał o heretyckich poglądach gnostyków, których nazywał ofitami, kainitami i setianami. Wspomniał także o znaczeniu, jakie gnostycy przypisywali Judaszowi. Autor tej polemiki mówił niemal o kulcie Judasza.
Pseudo-Tertulian uzupełnia wiadomości o poglądach gnostyków, zwolenników Judasza. Kult Judasza ma wyraźne cechy wdzięczności. Judasz przyczynił się do zbawienia, przyczyniając się do śmierci Chrystusa. Zbawienie to zostało przyspieszone przez wcześniejszą śmierć Jezusa. Uwolnienie od śmierci w ogóle nie dawało szansy zbawienia, jej opóźnienie – opóźniało także zbawienie. Gnostycy przejęli chrześcijańskie rozumienie śmierci Chrystusa, ale – jak to wynika z innych ich wypowiedzi – śmierć, podobnie jak i zdradę Judasza rozumieli inaczej.
Od Pseudo-Tertuliana wyraźnie zależny jest Filastrius, który mówiąc o heretyckim ugrupowaniu pisał: „Inni ustanowili herezję od Judasza, zdrajcy. Mówią, że Judasz wykonał dobre dzieło, gdy wydał zbawiciela. Ten bowiem (zbawiciel) jak mówi (Judasz) stał się dla nas źródłem wszelkiej dobrej wiedzy (gnozy), przez niego zostały nam objawione niebiańskie tajemnice. Moce na niebie jednak nie chciały, mówi (Judasz), aby Chrystus cierpiał, wiedziały o tym, że gdyby cierpiał dałby ludziom życie. Judasz wiedząc o tym, że jeśli Chrystus mógłby cierpieć, da ludziom zbawienie, wydał zbawiciela”8. Epifaniusz połączył wzmiankę o Judaszu z przekazaniem nauki kainitów. Kainici twierdzili, że takie postacie jak Kain, Ezaw, Korach, sodomici – w przeciwieństwie do Abla, Henocha, Abrahama czy Mojżesza – mieli wyższą, doskonalszą wiedzę (gnozę). O samym Judaszu czytamy: „Archonci wiedzieli – mówili kainici – że ich słaba moc zostanie złamana, jeśli Chrystus zostanie ukrzyżowany. Judasz wiedział o tym i starał się za wszelką cenę, aby go wydać i tym samym wykonać dobre dzieło dla naszego zbawienia. Musimy go podziwiać i chwalić, gdyż przez niego zostało dla nas przygotowane na krzyżu zbawienie i z tej przyczyny nastąpiło objawienie rzeczy wyższych”9. Kainici, zdaniem Epifaniusza, uważają Judasza „za swego krewnego i przypisują mu także wspaniałą moc gnozy. Bronią go do tego stopnia, że pod jego imieniem krąży dzieło, które nazywają Ewangelią Judasza”10. Potwierdza ten pogląd także inny polemista antyheretycki, Teodoret z Cyru, który za swymi poprzednikami napisał: „Zdrajca Judasz – powiadają (kainici), miał gnozę większą od wszystkich apostołów i dlatego znał tajemnicę zdrady (must»rion tÁj prodos…aj). Mają także jego ewangelię, którą zestawili. On zaś wkrótce wziął powróz jako zapłatę za zdradę”11. Tajemnica zdrady należała do gnozy Judasza i polegała na tym, że Judasz znał zbawcze skutki śmierci Jezusa. To zbawienie jednak miało znaczenie gnostyckie.
Przypisy:
1 Adversus Haereses II, 20,2—21,2.
2 Tamże, II, 20,4.
3 EvJud, p. 36,1–4.
4 Tamże, p. 44,20–21.
5 Tamże, p. 46,19–22.
6 Tamże, p. 57,15–25.
7 Hieronim, O znakomitych mężach 74.
8 „Alii autem ab Iuda traditore instituerunt heresim, dicentes bonum opus fecisse Iudam quod tradiderit saluatorem. Hinc enim, inquit, nobis omnis scientiae bonae auctor xtitit, per quem caelestia nobis mysteria manistestata sunt. Virtutibus etenim in caelo nolentibus, inquit, pati Christum, et scientibus quod, si fuerit passus, uitatm hominibus donaturus est, hoc sciensn, inquit, Iudas, quod, si fuerit passus Christus, salutem hominibus adlaturus est, hinc tradidit saluatorem”. Diversarum hereseon liber XXXIV, 1–2; Corpus Christianorum 9, s. 232.
9 Epifaniusz, Panarion 38, 3,4–5, wyd. GCS XXXI, Holl/Dummer, Epifaniusy, II, Berlin 1980, s. 66,2–5.
10 Tamże, s. 63,5–6.
11 Teodoret, Haereticorum fabularum compendium, I, 15; PG 83, 368B.
12 EvJud, p. 55,10–11.
13 Tamże, p. 55,17–23: ntok de kna=r houo eroou tyrou prwme gar etrvorei =mmoei knar;ucice =mmof ydy apektap jice auw pek[wn=t afmou=h auw pekciou afjwbe auw pekhy=t a[fmah]te
7. Judasz według Ewangelii Judasza
W odnalezionej Ewangelii Judasza postać apostoła została przedstawiona bardzo wyraźnie. Przede wszystkim przypisano mu autorstwo pisma w tytule kolofonu: peuaggelion nioudac (p. 58,28–29). Judasz nazwany ioudac pickariwtyc (33,2–3; 35,9–10; ) jest odbiorcą objawienia Jezusa i jego głównym rozmówcą. Jezus wybiera go spośród Dwunastu: „Odłącz się od nich, a ja ci opowiem o tajemnicach królestwa” (p. 35,23–25). Judasz wie także, z kim rozmawia, gdy mówi do Jezusa: „Wiem, kim jesteś i z jakiego miejsca wyszedłeś. Wyszedłeś z eonu Nieśmiertelnej Barbelo i od tego, który cię wysłał. Ja zaś jestem niegodny, abym wymówił jego imię” (p. 35,15–21). W przeciwieństwie do pozostałych uczniów, którzy nie wiedzą, dokąd idzie Jezus i skąd przychodzi, a więc nie orientują się dokładnie, kim jest (p. 36,13–15). Judasz ma widzenie (Órama), ale tego już nie rozumie, podobnie jak nie rozumieją swego widzenia uczniowie (p. 44,18; 37,22 i nn.). Judasz zostaje wyróżniony przez Jezusa w szczególny sposób wobec Dwunastu uczniów: zostaje nazwany „trzynastym duchem” (da…mwn) (p. 44,25), albo takim, który „będzie trzynastym” (p. 46,19). Judasz należy do specjalnego pokolenia (gene£) (por. p. 46,17). W gnostyckim systemie, który można odkryć w Ewangelii Judasza pojęcie „pokolenia” ma szczególne znaczenie. Przedstawimy to niżej, w teologii setian. Judasz w swojej wizji ogląda prześladowanie swojej osoby ze strony Dwunastu uczniów (p. 44,24—45,2) i z tego powodu chce się znaleźć w miejscu, w którym jest Jezus, w miejscu „świętego pokolenia”. Jezus również zapowiada jego prześladowanie z tego tytułu: „Będziesz trzynastym i będziesz przeklętym przez pozostałą resztę pokolenia, ale przyjdziesz i będziesz panował nad nimi. Ostatniego dnia będą przeklinać twoje nawrócenie ku wysokości, do świętego pokolenia” (p. 46,23—47,1; także 46,11–14). Jednak gwiazda Judasza „jest nad trzynastym eonem”12, co może oznaczać zbawienie Judasza. Jezus zapowiada swoje wydanie, czyli „zdradę Judasza” razem z pochwałą Judasza niemal hymnicznie: „Ty przewyższysz ich wszystkich. Człowieka, który mnie nosi, ty ofiarujesz. Już twój róg się uniósł i twój gniew się wypełnił a twoja gwiazda wzeszła i serce twoje [pojęło]”13. Ewangelia Judasza przedstawia również „zbawienie” Judasza. Jezus mówi do niego: „Oto wszystko zostało ci powiedziane, podnieś oczy i zobacz obłok i światłość, która jest w nim i gwiazdy, które go otaczają i gwiazdę, która jest na przedzie: to twoja gwiazda. Judasz podniósł oczy i zobaczył świetlisty obłok i wszedł do niego” (p. 57,15–23). Ewangelia Judasza, pismo niewątpliwie gnostyków, nie potwierdza wprost kultu Judasza, o którym mówiły źródła polemiczne Ojców Kościoła. Prawdopodobnie wyróżnienie Judasza wśród gnostyków pisarze kościelni zrozumieli jako kult. Zdrada Judasza została przedstawiona najpierw pozytywnie, zgodnie z przypuszczeniami polemistów antygnostyckich, jako dobry czyn wobec Jezusa. Judasz wydał Jezusa arcykapłanom (EvJud p. 58,13–26). Nie ma wzmianki wprost, że wydał go na śmierć. Ewangelia Judasza nie zaznacza także tej okoliczności, podkreślanej przez polemistów, że przeciwnicy Jezusa nie wiedzieli, kim on jest. Arcykapłani pragnęli pochwycić Jezusa na modlitwie i Judasz im to ułatwił.
9. Ewangelia Judasza i chrześcijaństwo kościelne
Ewangelia Judasza należy do utworów setiańskich i wyróżnia się wśród nich pewnym krytycznym ujęciem niektórych zagadnień w pierwotnym Kościele. Polemikę Ewangelii można jedynie porównać z podobnym polemicznym ujęciem w Melchizedeku14, a wśród pism niesetiańskich na przykład ze Świadectwem prawdy15. W Ewangelii Judasza przedmiotem krytyki jest sprawowanie „eucharystii” i „kult” w ogóle w Kościele, ewentualnie struktury kościelnej organizacji.
Krytyka eucharystii
Ewangelia Judasza odnotowuje sprawowanie w chrześcijaństwie eucharystii: Jezus „znalazł się pewnego dnia w Judei przy swoich uczniach. Znalazł ich jak siedzieli zebrani i ćwiczyli się w pobożności. Gdy tak spotkał swoich uczniów, zebranych i siedzących, gdy sprawowali dziękczynienie (eÙcariste…n) nad chlebem, roześmiał się. Wtedy rzekli mu uczniowie: „nauczycielu, dlaczego wyśmiewasz nasze dziękczynienie (eÙcarist…a)? Uczyniliśmy to, co jest słuszne”. Odpowiedział im: „Nie wyśmiewałem was. Co czynicie, uczyniliście nie z [waszej] woli, lecz żeby w tym wasz Bóg otrzymał błogosławieństwo”16. Jezus wyjaśnił swój uśmiech z powodu eucharystii. Uczniowie uczynili to, co należało uczynić, ale okazali wdzięczność „swemu” Bogu. Uczynili to jako wypełnienie pewnego nakazu. Wydaje się, że nie jest to radykalna krytyka eucharystii. Nawet nie wiadomo, czy chodzi tu o eucharystię kościelną. Wyjaśnienia wymaga śmiech Jezusa. Motyw uśmiechu Jezusa pojawia się w gnostyckich tekstach częściej17. W Apokalipsie Piotra „żyjący Jezus” śmieje się z tych, którzy krzyżują kogoś innego18. Jest to śmiech z powodu pomyłki i błędu19. Jezus uśmiechnął się również, gdy Judasz opowiedział mu swoje widzenie20. Jezus uśmiechnął się także wtedy, gdy ludzie w jego imię dokonują strasznych aktów kultu21. Krytykę eucharystii można łączyć z krytyką kultu w ogóle. Adresatami krytyki Jezusa jest także dwunastu uczniów, którzy przewodzą ludziom pobożnym22. Na innym miejscu Jezus pouczył w ogóle o kulcie: „Powiedziano więc ludzkim pokoleniom: Oto Bóg przyjął waszą ofiarę z rąk ich kapłanów, on, który jest sługą błędu. Tymczasem Pan, który rozkazuje, ten jest panem nad Pełnią”23. Tu wyraźnie napiętnowany został kult jako cześć wobec Boga stwórcy. Ale czy pojęcie ofiary ( qus…a) może być zastosowane wobec sprawowania eucharystii? Kult, o którym mówił Jezus, miał charakter chrześcijański. Uczniowie przedstawiając wizję domu ofiar24, stwierdzili jednoznacznie: „Mężczyźni, którzy stali przy ołtarzu wzywali twoje imię”25. Wyraźnie stwierdził to także Jezus mówiąc do uczniów: „Jest to tłum, który wprowadziliście w błąd przy tamtym ołtarzu, bo przy (przy nim) stanie [władca tego świata]. I ten oto będzie korzystał z mojego imienia, zaś w gotowości czekać będą pobożne pokolenia”26. Gnostycki Jezus w Ewangelii Judasza poucza o błędzie (pl£nh) tego kultu. Nie chodzi o względny charakter tego kultu, ale o konieczność jego odrzucenia27. Ewangelia Judasza nie pozostawia pod tym względem żadnych wątpliwości: „Rzekł im Jezus: zaprzestańcie waszych ofiar, które są [...] na ołtarzu, bo są one o waszych gwiazdach i waszych aniołach i właśnie się skończyły”28. Jeśli składanie ofiar możemy połączyć z praktyką eucharystii, to zachęta wobec uczniów, aby porzucili wszelkie ofiary, dotyczy także eucharystii. W Ewangelii Judasza wspomniane są także obmycia. „Judasz rzekł do Jezusa: Co się stanie z tymi, którzy obmyli się w imię twoje? Rzekł Jezus: Zaprawdę mówię [ci], to obmycie, [które przyjęli] w imię moje [brak tekstu w 6 wierszach]29. Dalej prawdopodobnie pouczenie Jezusa mówi o ofiarach składanych Saklasowi, a więc Bogu stwórcy. Wydaje się, że może to dotyczyć także obmyć, czyli chrztu. Są to tylko akty kultu wobec Boga stwórcy, a więc nie mają żadnego zbawczego znaczenia dla gnostyków.
Bardzo interesująca jest jednak wizja „wielkiego domu i wielkiego ołtarza”. Tu musimy wrócić do tekstu już cytowanego, jeśli chodzi o krytykę eucharystii i kultu30: „Widzieliśmy wielki dom i był w nim wielki ołtarz oraz dwunastu mężczyzn, mówimy, że są to kapłani, oraz pewne Imię. Rzesza (ludzi) czeka w gotowości przy ołtarzu aż kapłani [wyjdą] [i podejmą] służby. My zaś już przygotowaliśmy się. [Jezus] [powiedział]: «Jakiego rodzaju [byli to kapłani?]» Oni zaś [rzekli: «Jedni] byli [kapłanami] przez dwa tygodnie [inni] sprawowali ofiary ze swoich dzieci, inni zaś (ofiarowali) swoje żony, błogosławiąc je i poniżając na przemian. Jeszcze inni spali z mężczyznami, inni popełniali zabójstwa, jeszcze inni dopuszczali się mnóstwa grzechów i bezprawia. Mężczyźni zaś, którzy stali przy ołtarzu, wzywali twoje imię, ale pozostawali we wszystkich tych czynach swego przestępstwa, gdy dopełniały się ofiary [...]”31. Wydawcy tekstu koptyjskiego i tłumacze uważają, że chodzi tu o wizję świątyni żydowskiej32. Nawet gdyby tak było, to wyjaśnienia Jezusa, a więc gnostycka interpretacja tej wizji wskazuje na kult chrześcijański. Jezus w Ewangelii Judasza wyjaśnia: „wszyscy kapłani, którzy stoją przy ołtarzu wzywają mojego imienia. Mówię wam także, że zostało zapisane moje imię na tym [domu] pokoleń gwiazd przez pokolenia ludzkie. I posadzili w imię moje drzewa nieurodzaju i hańby”33. Wprawdzie „moje imię” Jezusa może oznaczać „imię Boga stwórcy” a więc kultu świątyni żydowskiej, Boga stwórcy Starego Testamentu. Wówczas także gnostycka interpretacja nakazywała odrzucić tego rodzaju kult. Gnostycy posługiwali się jednak alegorią i rzeczy Starego Testamentu, także ich symbolikę przenosili na rzeczywistość chrześcijańską. W Ewangelii Judasza gnostycki Jezus wyjaśnił dokładniej tę symbolikę mówiąc uczniom: „Wy jesteście tymi, którzy podejmą służbę przy ołtarzu. A więc wy zobaczyliście tego, który jest Bogiem i któremu służycie. A Dwunastu mężczyzn, których zobaczyliście, to wy właśnie, a trzoda tych, których przyprowadzają do ofiary to ci, których widzieliście. Jest to tłum, który wprowadziliście w błąd przy tamtym ołtarzu, bo (przy nim) stanie [władca tego świata] w ten oto sposób będzie korzystał z mojego imienia, zaś w gotowości czekać będą pokolenia pobożne. Następnie inny człowiek przedstawi rozpustnika, a inny przedstawi zabójców dzieci, a inny takich, co śpią z mężczyznami, (ale także takich), co poszczą, a inny będzie oczyszczał od bezprawia i błędu. I ci mówią (o sobie): „my jesteśmy równi aniołom”. I to są gwiazdy, które decydują o każdej rzeczy. „Powiedziano więc ludzkim pokoleniom: Oto Bóg przyjął waszą ofiarę z rąk kapłanów, on, który jest sługą błędu. Tymczasem Pan, który rozkazuje, ten jest panem nad Pełnią. Ci zaś w ostatnim dniu zostaną w hańbie odrzuceni”34. Wydawcy i tłumacze tekstu koptyjskiego sądzą, że tu chodzi już wyraźnie o krytykę kapłanów chrześcijańskich35. Taka interpretacja jest możliwa. Trzeba jednak pamiętać, że tak jak Dwunastu uczniów, których Jezus w Ewangelii Judasza poucza, symbolizuje ówczesnych chrześcijan, zdolnych ewentualnie przyjąć gnostycką naukę, tak również szczegóły polemiki skierowanej przeciw chrześcijańskim kapłanom mogą mieć znaczenie symboliczne. Wiele obrazów i pojęć zaczerpniętych z zakresu życia erotycznego czy nawet seksualnego, zgodnie z tradycją biblijną należy odnosić do związków z kultem pogańskim. Podobnie jest z innymi obrazami. „Trzoda”, którą doprowadzają do ofiary, którą kapłani chrześcijańscy wprowadzili w błąd, zachęcając do kultu Boga Stwórcy, to wyraźna aluzja do zwierząt ofiarnych (koptyjski termin: =nt=bnooue „trzoda (bydła)” wyraźnie to uzasadnia !), które zabijano na ofiarę tak przed świątynią jerozolimską (w wizji świątyni żydowskiej), jak i przed świątyniami pogańskimi. W krytycznym spojrzeniu gnostyków jakiekolwiek koncesje na rzecz kultu Boga Stwórcy w kulcie chrześcijańskim, wyglądały na kompromis z kultem pogańskim. Podobnie oceniali gnostycy obyczaje chrześcijańskie: małżeństwo mogli nazywać cudzołóstwem, wychowywanie dzieci pederastią, post czy odpuszczanie grzechów bezprawiem. Polemika z chrześcijańskimi poglądami i zachowaniami przy użyciu argumentów nieczystości rytualnej i zarzutu niemoralnego zachowania mogła mieć za cel nie tylko oficjalny kościół, ale także tych, którzy uważali się za doskonałych, a więc innych gnostyków. Owi „równi aniołom” (p. 40,16) mogą oznaczać zarówno kapłanów lub biskupów Kościoła, jak i innych „doskonałych” w swym mniemaniu gnostyków36.
Nasuwa się oczywiście pytanie, jaką grupę chrześcijańskich gnostyków reprezentowała Ewangelia Judasza? Inaczej mówiąc, czy da się określić społeczny kontekst istnienia tej gnostyckiej ewangelii37. Ewangelia Judasza niewątpliwie należy do pism setiańskich. Brak wzmianki o Kainie, mimo że wspominają o nim polemiści antygnostyccy (Ireneusz, Pseudo Tertulian) pozwala na zakwestionowanie istnienia w ogóle takiej gnostyckiej sekty. Wydaje się raczej, że „kainici” mogło być jednym z epitetów polemicznych pod adresem tej społeczności38. Pytanie o społeczne tło istnienia odnosi się zatem do całości grupy setiańskiej. Część pism, jak to wykazały studia Turnera, w swej treści zbliżało się do tradycji platońskiej/neoplatońskiej. Ewangelia Judasza nie zdradza jednak większych związków z nauką platońską. Wyraźniejszy związek z poglądami platońskimi ujawnia przekonanie, że los każdego człowieka określony jest przez gwiazdę. Był to jednak pogląd w II i III wieku bardzo powszechny. W każdym razie dla wyjaśnienie tych związków warto ją przestudiować dokładniej. Bardziej widoczna jest tradycja biblijna. Teologia Ewangelii Judasza sytuuje jej twórców i czytelników bliżej judeochrześcijan. Wskazuje na to bardzo wiele elementów żydowskiej tradycji i judeochrześcijańskiej tak w budowie literackiej, jak i teologii tej ewangelii39. Mogły to być ugrupowania ludzi, którzy uważali siebie za chrześcijan, uczniów Jezusa, których poglądy jednak odbiegały daleko od nauki Kościoła, w każdym razie od poglądów Kościoła reprezentowanych przez Ireneusza z Lyonu.
Przypisy
14 Por. tenże, Melchizedek, „Studia Theologica Varsaviensia” 24(1980), z. 2, s. 209–226.
15 Por. tenże, Świadectwo prawdy, „Studia Theologica Varsaviensia” 25(1987), z. 1, s. 199–233.
16 EvJud, p. 33,22—34, 10.: auw afswpe h=n ]oudaia sa nefma;ytyc nou=hoou afhe eroou euhmooc eucoou=h eu=rgumnaze etm=ntnoute ntereftwmt enefma;ytyc eucoouh euhmooc eu=r eu,aricti ejn partoc afcwbe =mma;ytyc de pejau naf je pcah etbe ou kcwbe nca teneu,arictia pntanr ou petecseafouws=f pejaf nau eeicwbe =ncwt=n an ou de etneire =mpaei an h=n pet=nouws alla h=n pai efnaji cmou =n[i pet=nnoute.
17 Por. G. Bröker, Lachen als religiöses Motiv in gnostischen Texten, [w:] P. Nagel (wyd.), Menschenbild in Gnosis und Manichäismus, Halle 1979, s. 111–125.
18 Apokalipsa Piotra, NHC VII, p. 81,l5–20; por. W. Myszor, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 31(1998), s. 327. Podobnie jest w Drugiej Nauce Wielkiego Seta, NHC VII, p. 56,9–19.
19 Ewangelia Judasza potwierdza przypuszczenie Brökera (dz. cyt., s. 117), że motyw śmiechu może istnieć także niezależnie od sceny krzyżowania, wynika raczej ze świadomości właściwej wiedzy, gnozy.
20 EvJud, p.44, 19.
21 Tamże, p. 54,24—55,12 Tekst w tym miejscu jest jednak bardzo zniszczony. Nie da się wyprowadzić jaśniejszego wniosku.
22 „Wy jesteście tymi, którzy podejmą slużbę przy ołtarzu. A więc wy zobaczyliście tego, który jest Bogiem i któremu służycie. A Dwunastu mężczyzn, których zobaczyliście, to wy właśnie, a trzoda tych, których przyprowadzają do ofiary, to ci, których widzieliście. Jest to tłum, który wprowadziliście w błąd”; tamże, p. 39,18–28.
23 Tamże, p. 40,18–25.
24 Por. tamże, p 38,1—39,5.
25 Tamże, p. 38,24–26.
26 Tamże, p. 39,27—40,7.
27 Różne formy krytyki chrześcijaństwa „kościelnego” ze strony gnostyków por. K. Koschorke, Die Polemik der Gnostiker gegen das kirchliche Christentum, Nag Hammadi Studies 12, Leiden 1978, s. 142–148 [Die Sakramentpolemik der Gnostiker].
28 EvJud, p. 41,1–5.
29 Tamże, p. 55,21—56,8.
30 Tamże, p.38,1—40,17.
31 Tamże, p. 38,1—39,2.
32 Das Evangelium des Judas, s. 25, p. 36.
33 EvJud, p. 39,8–17.
34 Tamże, p. 39,18—40,26.
35 Por. Das Evangelium des Judas, s. 27, p. 46–55.
36 Por. Koschorke, dz. cyt., s. 152–156.
37 Problem jest oczywiście szerszy i dotyczy wszystkich oryginalnych pism gnostyckich, także z Nag Hammadi, por. na ten temat: J. Montserat-Torrenst, The Social and Cultural Setting of the Coptic Gnostic Library, [w:] „Studia Patristica” 31(1997), s. 464–481.
38 Por. B. A. Pearson, Cain and the Cainites, [w:] Gnosticism, Judaism and…, s. 95–107.
39 Szersze zagadnienie wkładu tradycji żydowskiej, późnożydowskiej i judeochrześcijańskiej u początków gnostycyzmu, por. tenże, Biblical Exegsis in Gnostic Litaratur, Jewish Elements in Gnosticism and the Development of Gnostic Self-Definition, [w:] Gnoscisim, Judaism and…, s. 29–38, 124–135.
Tłumaczenie B
[5. Wizja uczniów]
Przyszedł więc do [nich] Jezus innego dnia. Rzekli do niego: „Nauczycielu, widzieliśmy cię w [widzeniu]. Mieliśmy bowiem wielkie sny tej nocy, której światłość [...]” (25) Powiedział: „Dlaczego [...] [...] i ukryliście się”40. (38,1) Oni zaś powiedzieli: „Widzieliśmy wielki dom i był w nim wielki ołtarz oraz dwunastu mężczyzn, mówimy, że są to (5) kapłani, oraz pewne Imię41. Rzesza (ludzi) czeka w gotowości [przy ołtarzu] aż kapłani [wyjdą] (10) [i podejmą] służby. My zaś przygotowaliśmy się (także)”42. [Jezus] [powiedział]: Jakiego rodzaju [byli to kapłani?] Oni zaś [rzekli: „Jedni] byli (15) [kapłanami] przez dwa tygodnie, [inni] dokonywali ofiary ze swoich dzieci, inni zaś (ofiarowali) swoje żony błogosławiąc je i poniżając na przemian. (20) Jeszcze inni spali z mężczyznami, inni popełniali zabójstwa, jeszcze inni dopuszczali się mnóstwa grzechów i bezprawia. Mężczyźni zaś, którzy stali (25) przy ołtarzu wzywali twoje imię (39,1) i trwali we wszystkich tych czynach swego przestępstwa, gdy dopełniały się ofiary [...]”43. I gdy to powiedzieli (5) zamilkli z drżeniem. Rzekł im Jezus: „Dlaczego zadrżeliście? Zaprawdę mówię wam: wszyscy kapłani, którzy stoją przy ołtarzu (10), wzywają mojego imienia. Mówię wam także, że zostało zapisane moje imię na tym [domu] pokoleń gwiazd przez pokolenia (15) ludzkie. I posadzili w imię moje drzewa nieurodzaju i hańby”44. I Jezus mówił do nich (dalej)45: „Wy jesteście tymi, którzy podejmą służbę (20) przy ołtarzu. A więc wy zobaczyliście tego, który jest Bogiem i któremu służycie. A Dwunastu mężczyzn, których zobaczyliście, to wy (25) właśnie, a trzoda tych, których przyprowadzają do ofiary to ci, których widzieliście46. Jest to tłum, który wprowadziliście w błąd47 (40,1) przy tamtym ołtarzu, bo (przy nim) stanie [władca tego świata] w ten oto sposób będzie korzystał z mojego imienia, zaś w gotowości czekać będą pobożna pokolenia. Następnie inny człowiek przedstawi rozpustnika, a inny (10) przedstawi zabójców dzieci, a inny takich, co śpią z mężczyznami, (ale także takich), co poszczą, a inny będzie oczyszczał od bezprawia i błędu48 (15). I ci mówią (o sobie): „My jesteśmy równi aniołom”. I to są gwiazdy, które dokonują w każdej rzeczy. Powiedziano więc ludzkim pokoleniom: (20) „Oto Bóg przyjął waszą ofiarę z rąk swych kapłanów, on, który jest sługą błędu”49. Tymczasem Pan, który rozkazuje, on jest panem (25) nad Pełnią: Ci zaś w ostatnim dniu zostaną w hańbie odrzuceni”. (41,1) Rzekł [im] Jezus: „zaprzestańcie waszych ofiar [...] tych (?) które wy [...] na ołtarzu, a które (5) są o waszych gwiazdach i waszych aniołach i które właśnie się skończyły. Niech staną się przeciwne (?) wobec was i niech przemijają i niech [w. 9–24 brak tekstu] [...wobec pokoleń (25) [...] i mocy50. Piekarz nie może wyżywić całego stworzenia (42,1), które jest [pod niebem]51 i nie [...] wobec nich. [...] [...] wobec was i (5) tamtych [...] Rzekł im Jezus: Zaprzestańcie walczyć ze mną. Każdy z was ma swoją gwiazdę i każdy [...] (10) [w. 10–26 brak tekstu] (43,1) w [...] da tym [...], który przyszedł dla tych, którzy [...] źródłem dla drzewa [...] [...] przemijającego (?) eonu [...] na (5) jakiś czas [...] lecz przeszedł, aby nawodnić raj Boga i aby pokolenie które ma przetrwać, nie zostało splamione (w czasie) wędrówki tego (10) pokolenia, ale [żeby (pozostało) czyste ?] na wieki wieków”52.
[6. Rozmowa Jezusa z Judaszem]
Rzekł więc Judasz do niego: „Rabbi, jaki owoc53 jest udziałem tego pokolenia?” Odrzekł (15) Jezus: „Każde pokolenie ludzi, to jest, ich dusze umrą. Ci jednak, jeśli osiągną doskonałość w czasie królestwa54, gdy duch oddzieli się (20) od nich, to ich ciała wprawdzie umrą, ale ich dusze będą ożywione i zabrane”55. Rzekł Judasz: „A co stanie się z pozostałym (25) pokoleniem ludzi?”. Odrzekł Jezus: „Jest rzeczą niemożliwą, (44,1) aby sadzić na skale56, i aby (ludzie) zebrali (z niej) swoje owoce. Podobnie jest z [...] rodem [nieczystym] i zepsutą Sophią (5) (to jest) z ręką, która stworzyła śmiertelnego człowieka57, ich dusze idą do eonu, który jest wyżej58. Zaprawdę mówię wam, że [...] [...ani] anioł (10) [ani żadne)] moce nie są w stanie zobaczyć [...] tylko ci, którzy [...(wywodzą się?)] ze świętego pokolenia [...] wobec nich”. Gdy Jezus to powiedział, odszedł. (15)
[7. Wizja Judasza]
Judasz zaś rzekł: „Nauczycielu, jak wysłuchałeś ich wszystkich, posłuchaj teraz mnie. Zobaczyłem bowiem wielkie widzenie”. Gdy Jezus to usłyszał, roześmiał się i (20) powiedział do niego: „Dlaczego ty, trzynasty duchu, doświadczasz (mnie) jeszcze, ale mów, postaram się tobie sprostać”. Rzekł mu więc Judasz: „Zobaczyłem siebie (25) w widzeniu, jak Dwunastu uczniów rzuca na mnie kamienie i już (45,1) prześladuje [mnie gwałtownie]59 i uciekłem do miejsca, w którym [...] za tobą. Ujrzałem jakiś dom, [w którym zobaczyłem to miejsce], ale oczy moje nie są w stanie zmierzyć jego miary60. (5) Wielcy ludzie otaczali go, a dom ten miał dach z zielonych (liści) i w środku domu był [tłum (niezliczony?)] [...ciebie] (10) [według twojej woli?]. Nauczycielu, weź mnie do środka, razem z tymi ludźmi”. Odpowiadając Jezus rzekł:„Twoja gwiazda cię zwiodła, Judaszu. Żaden stworzony, śmiertelny (15) człowiek nie jest godzien, aby wejść do domu, który widziałeś, to miejsce właśnie jest zachowane dla świętych61. (20) Na miejscu tym ani słońce, ani księżyc nie będzie panował, ani dzień. Lecz ci wejdą do niego na zawsze w eonie razem ze świętymi aniołami62 (25) Oto powiem ci o tajemnicach królestwa. (46,1) I pouczyłem cię o błędzie gwiazd i [o tym, który został posłany] na [...] na dwanaście eonów.” (5) Judasz powiedział: „Nauczycielu, czy moje potomstwo nie jest podporządkowane archontom?”. Odrzekł Jezus, mówiąc mu: „Chodź, żebym mógł [pouczyć] cię, [że...] (10) [...] [...] [...] lecz ty będziesz jęczał (cierpiąc) jeszcze bardziej, gdy zobaczysz królestwo i jego wszystkie pokolenia”. Gdy usłyszał to (15) Judasz, rzekł do niego: „Czy jest lepiej, że to przyjąłem, a ty wybrałeś mnie do tego pokolenia?”. Odrzekł Jezus, mówiąc: „Będziesz trzynastym i będziesz przeklęty przez pozostałą resztę pokolenia, ale przyjdziesz i będziesz panował nad nimi. Ostatniego dnia zaś będą przeklinać twoje nawrócenie ku wysokości (47,1), do świętego pokolenia”.
[8. Mowa Jezusa]
Rzekł (ponownie) Jezus: „Chodź, a pouczę cię o rzeczach ukrytych, tych, których nie widział nikt z (5) ludzi63. Istnieje bowiem wielki eon, bez kresu, którego miary nikt z pokolenia aniołów nie widział, w którym jest wielki niewidzialny duch64, (10) ten, którego oko anioła nie widziało, ani myśl rozumu nie pojęła, ani nikt nie nazwał go imieniem. I objawił się w tym miejscu (15) obłok świetlisty65 i rzekł: „Niech stanie się anioł dla posługi i wyszedł z obłoku wielki anioł (20) Autogenes66, bóg światłości; i z jego powodu powstało czterech aniołów67, z innego obłoku. I powstali dla posługi Autogenesa aniołowie. I rzekł (48,1) Autogenes: „Niech się stanie [...] i stało się [...aniołów] i stworzył pierwszego Oświeciciela, (5) aby panował nad nimi i rzekł: „Niech się staną aniołowie, służący jemu” i powstało ich niezliczone setki tysięcy. I rzekł: (10) Niech się stanie eon świetlisty i stał się. I ustanowił drugiego Oświeciciela, aby nad nim panował oraz setki tysięcy, niezliczonych (15) aniołów, którzy służyli. I w taki też sposób stworzył pozostałe eony światłości i sprawił, że panowały nad nimi68. I stworzył dla nich setki tysięcy (20) niezliczonych aniołów, którzy pełnili służbę. I zjawił się Adamas w pierwszym obłoku światłości69. Obłoku tego nie widział nikt z aniołów (25). Tych wszystkich nazywano zaś bogiem70. I (49,1) [stworzył ...tam [...na] obraz i na podobieństwo tego anioła (5) objawił niezniszczalne [pokolenie] Seta71 [...] Dwunastu zaś [.... dwudziestu czterech] Objawił siedemdziesięciu dwu (10) Oświecicieli w pokoleniu niezniszczalnych, według woli Ducha. Zaś siedemdziesięciu dwu Oświecicieli objawiło 360 Oświecicieli w (15) niezniszczalnym pokoleniu według woli Ducha72. Byli w tej liczbie po pięciu na jednego. A ich ojcem jest Dwanaście eonów z dwunastu (20) Oświecicieli. Dla każdego eonu sześć niebios tak, że powstały siedemdziesiąt dwa niebiosa z siedemdziesięcioma dwoma Oświecicielami (25) w każdym po jednym. (50,1) Dla nich znów pięć firmamentów, aż powstało 360 [wszystkich firmamentów]. I dano im władzę, wielkość (5) wojska aniołów [niezliczonych], którzy (ich) sławili i służyli [im natychmiast]. (Także) dziewicze duchy oddawały cześć i służyły wszystkim eonom razem (10) z niebiosami i ich firmamentami. To mnóstwo nieśmiertelnych zostaje nazwane światem, ale (nazwane) jest zniszczeniem ze strony ojca (15) i siedemdziesięciu dwu Oświecicieli, które są razem z nim, razem z Autogenesem i jego siedemdziesięcioma dwoma eonami. To w nim objawił się (20) pierwszy człowiek ze swoją niezniszczalną mocą. Objawił się zaś jako eon razem ze swoim pokoleniem73. To w nim był obłok gnozy (25) razem z aniołem, którego nazywa się (51,1) El[eleth...]74 razem z [...eon ...następnie [rzekł [...]: (5) „Niech powstanie dwanaście aniołów, panujących nad chaosem i otchłanią. I oto objawił się z obłoku anioł, (10) a jego oblicze zionie ...
siola1974