Miros�aw Karwat Redaktor El�bieta Wielgosz Redaktor techniczny Miros�aw G�odkowski Korekta Zesp� Projekt ok�adki Miros�aw G�odkowski i Copyright by Wydawnictwo Adam Marsza�ek Toru� 2001 ISBN 83-7174-850-7 Wydawnictwo Adam Marsza�ek, ul. Przy Kaszowniku 37, 87-100 Toru�, tel./fax (056) 623 22 38, (056) 660 81 60, e-mail: info@marszalek.com.pl druk: ul. Warszawska 52, 87-148 �ysomice, tel. (056) 659 98 96 Spis tre�ci Wst�p .......... Cz�� pierwsza ISTOTA I SPECYFIKA MANIPULACJI JAKO METODY STEROWANIA SPO�ECZNEGO . . . I. Obiegowe definicje manipulacji....... II. Specyfika manipulacji jako metody nacisku . . III. Pragmatyczna atrakcyjno�� manipulacji.... Cz�� druga PODST�PNE SPOSOBY AKREDYTACJI...... IV Jak doj�� do g�osu i ju� przy nim pozosta� . V Kryteria i warunki wiarygodno�ci...... VI. Taktyka przyjemniaczka, czyli manipulatorska autoprezentacja .......... VII. Kusiciel i uwodziciel.......... VIII. Demagogia, czyli d�in wypuszczony z butelki . . IX. Dos�owny i konwencjonalny repertuar demagogii 10 11 20 39 52 53 62 74 84 94 108 Cz�� trzecia SZACHRAJSKA DYSKREDYTACJA PRZECIWNIKA .... 118 X. Istota, funkcje i zakres dyskredytacji.......119 XI. P�aszczyzny i kryteria dyskredytacji......' . 135 XII. Przewrotne formy dyskredytacji........155 Cz�� czwarta WIELOFUNKCYJNA METODA PROWOKACJI......182 XIII. Repertuar prowokacji w polityce....... . 184 XIV Koloryt prowokacji drastycznej ......... 203 Pos�owie ............214 Zach�ta do lektury ............218 Wst�p I Czym jest manipulacja � jako metoda wywierania wp�ywu? Co jest jej istot�, wsp�lnym mianownikiem dla r�norakich form i technik, a co kolorytem repertuaru? W czym jest podobna lub ma co� wsp�lnego, a czym r�ni si� od innych metod sterowania spo�ecznego � perswazji, przymusu i przemocy? Co sprawia, �e jest tak popularna w�r�d polityk�w z zawodu i powo�ania, a i w�r�d tych z urojenia? Na czym polega jej atrakcyjno��, skoro na pewno nie nale�y ani do tych naj�atwiejszych, ani do tych najbardziej bezpiecznych? W jaki spos�b mo�na zdoby� �mandat spo�eczny" nie maj�c ku temu �adnych podstaw � nie b�d�c reprezentatywnym, nie b�d�c w swym dzia�aniu s�u�ebnym i kontrolowanym, nie maj�c nic do zaproponowania, maj�c g��wnie dobre mniemanie o sobie, ambicje na wyrost, a z atut�w realnych � odrobin� przytomno�ci, wyczucia okazji i sprytu? To staranie o kredyt zaufania i poparcia nazwa�em tu akredytacj�, maj�c jednak na my�li nie tylko same zabiegi pretendent�w czy procedury formalne, lecz z�o�ony spo�eczny proces �uwiarygodnienia" i �namaszczenia". Przedstawiam istot� oraz kilka wariant�w taktycznych owej manipulacyjnej akredytacji, czyli wy�udzania spo�ecznego mandatu, budowania pozor�w swojej prawowito�ci na grze pozor�w i z�udze� � w postaci wdzi�czenia si�, schlebiania, kuszenia i uwodzenia, eskalacji obietnic, wreszcie, w postaci demagogii, kt�ra zgrabnie ��czy wszystkie te cuda. Z kolei przechodz� do analizy najbardziej typowych sposob�w dyskredytacji rywala lub przeciwnika. Najpierw wyja�niam r�nic� mi�dzy dyskredytacj� pryncypialn�, programow� towarzysz�c� powa�nym sporom ideowym, debatom, krytykom i polemikom a dyskredytacj� manipulacyjn� � zast�pcz� i instrumentalnie wykorzystuj�c� rzekomo czczone i bronione warto�ci. Nast�pnie wyja�niam, czemu s�u�y taka nierzetelna dyskredytacja. Wreszcie omawiam repertuar pretekst�w i wybieg�w stosowanych dla podwa�enia atrakcyjno�ci, wiarygodno�ci, dobrego imienia adwersarza, uniemo�liwienia mu wi�zi z pu- Cz�� pierwsza ISTOTA I SPECYFIKA MANIPULACJI JAKO METODY STEROWANIA SPO�ECZNEGO Jakie sq wyr�niki manipulacji jako metody wp�ywu na cz�owieka? Inaczej m�wi�c, jakie cechy oddzia�ywania na innych nadaj� mu charakter manipulacji i sprawiaj�, �e jest manipulacj� w�a�nie, a nie perswazj� (czyli namow�, przekonywaniem, �yczliw� i otwart� sugesti�), nie przymusem czy gwa�tem? Ta podstawowa kwestia � istoty, atrybut�w manipulacji � nale�y zarazem do najbardziej spornych. W jej takich czy innych rozstrzygni�ciach najwyra�niej ujawniaj� si� uj�cia chybione co do istoty, pu�apki definicji za w�skich lub zbyt szerokich, niebezpiecze�stwo przesuni�� kategorialnych. Konfrontacja definicji og�lnych tej metody sterowania z analiz� repertuaru r�norodnych technik manipulacyjnych raz po raz ukazuje zawodno�� schemat�w dotychczasowych, niepe�no�� tych w�a�ciwo�ci, kt�re uznawano za wsp�lny mianownik. Czytelnik, kt�ry dotrwa do ko�ca i przetrawi analiz� wielopostaciowej i wielofunkcyjnej metody prowokacji, przekona si� o tym bezpo�rednio. Poj�cie manipulacji obros�o w tradycj� na tyle bogat�, �e wydaje si� b�d� intuicyjnie oczywiste, b�d� wyczerpuj�co na�wietlone w licznych definicjach sprawozdawczych i regulacyjnych lub kontekstowych, w komentarzach towarzysz�cych analizie przyk�ad�w konkretnych. Rozpoczniemy zatem od systematyki i analizy definicji obiegowych � po to, aby przekona� si�, ile zawdzi�czamy poprzednikom, a zarazem, gdzie dotychczasowa refleksja nie wystarcza. Je�li nawet nie przezwyci�yliby�my tych trudno�ci poj�ciowych za pomoc� jednej prostej formu�y definicyjnej, to mo�emy uchwyci� specyfik� (a dzi�ki niej r�wnie� istot�) manipulacji poprzez jej por�wnanie z innymi mo�liwymi metodami sterowania spo�ecznego. W takiej w�a�nie kolejno�ci przebiega� tu b�dzie krytyczny rozbi�r poj�cia 'manipulacja'. 10 I. OBIEGOWE DEFINICJE MANIPULACJI Dobrym punktem wyj�cia do uchwycenia nie tylko istoty omawianego zjawiska, ale r�wnie� zwi�zanych z tym dylemat�w i pu�apek metodologicznych jest niezwykle rzetelna systematyka definicji manipulacji przedstawiona w artykule Jadwigi Puzyniny S�owo manipulacja w j�zyku polskim. 1. Najszersze znaczenie s�owa �W najszerszym zakresowo znaczeniu m�wi�c, �e Piotr manipuluje Janem, stwierdzamy, �e Piotr oddzia�uje na Jana w taki spos�b, by Jan zachow(yw)a� si� i / lub mia� postaw� tak�, jak Piotr tego chce. Piotr dzia�a bez u�ycia przemocy, natomiast wykorzystuj�c jakie� s�abo�ci Jana lub sytuacje zewn�trzne utrudniaj�ce mu swobodne przeciwstawienie si� oddzia�ywaniom Piotra."1 S�abo�ci �Jana" s� zarazem okazj� dla �Piotra", a niekiedy wr�cz lustrzanym odbiciem jego przewag. Zatem manipulacja by�aby po prostu wykorzystywaniem przewagi � tyle, �e nie si�owej (jak w walce zbrojnej) czy prawnej (jak w przypadku przymusu administracyjnego albo s�dowego), ale taktycznej, uzale�nionej od chytrych i dalekowzrocznych manewr�w w prowadzonej grze. Zauwa�my te�, �e wykorzystywane s� nie tylko sytuacje jednoznacznie lub per saldo bardziej korzystne dla Piotra ni� dla Jana lub przynajmniej ograniczaj�ce Janowi mo�liwo�� oporu, sprzeciwu, decyzji samodzielnej, a niezgodnej i z wol� (planem) Piotra, i z jego interesem, nadziej� korzy�ci. Wykorzystywane s� r�wnie� sytuacje nie przes�dzaj�ce, kto b�dzie ich beneficjantem ani nie zak�adaj�ce, �e jedna strona osi�gnie satysfakcj� kosztem innej. W�a�ciwie wykorzystuje si� wszelkie okoliczno�ci sprzyjaj�ce, w kt�rych mo�liwe jest takie zachowanie, by ubiec partnera (rywala), postawi� go wobec fakt�w dokona- J. Puzynina. J�zyk warto�ci. Warszawa 1992, s. 212. 11 nych, uczyni� niemo�liwym pewien wyb�r, a wi�c dzia�anie na zasadzie �kto pierwszy, ten lepszy". Wyra�enia �wykorzystanie" nie powinni�my przy tym rozumie� zbyt w�sko, tylko na zasadzie �paso�ytniczej", tj. maj�c na my�li pos�u�enie si� jakim� wygodnym i korzystnym dla �Piotra" stanem rzeczy lub zdarzeniem zachodz�cym w dogodnym miejscu i czasie. Owszem, to r�wnie� znamionuje wp�yw manipulacyjny. Ale nie tylko to. Skoro mowa o wp�ywie, polega on przecie� na wywo�ywaniu po��danych stan�w rzeczy i zdarze� w�asnym dzia�aniem, na stwarzaniu czego�, w tym wypadku � tak�e na kszta�towaniu pewnych cech innych ludzi lub na wt�rnym zniekszta�caniu tych w�a�ciwo�ci. �Piotr" wykorzystuje wi�c i to, co �samo si� nasuwa", czyli okazj�, sposobno��, i to, co sam stworzy�, spowodowa�. Nie przypadkiem wszak zaliczamy do zakresu dzia�a� manipulacyjnych w polityce dezinformacj� i dezorientacj� przeciwnika lub ofiary, dywersj� s�u��c� dezintegracji jakiego� zespo�u, prowokowanie cudzych zachowa�, szczucie (wywo�ywanie nagonki), stwarzanie rozmaitych pozor�w i pretekst�w itd. Je�li wi�c adekwatn� dla manipulacji przeno�ni� by�by zwrot �okazja czyni z�odzieja", to musimy pami�ta�, �e zawodowy z�odziej nie tylko czyha (a wi�c czeka) na okazj�, ale przede wszystkim j� stwarza (np., skoro mamy by� tak dos�owni, przez wywo�ywanie sztucznego t�oku lub paniki, a nawet przez podniesienie alarmu �go�cie z�odzieja"). 2. Znaczenie w�sze �Niekt�rzy z nas uwa�aj�, �e czasownik manipulowa� ma znaczenie w�sze, dopisuj�c do podanego wy�ej okre�lenia jeszcze inne warunki konieczne: (1) Piotr dzia�a w ten spos�b, aby Jan nie spostrzeg� si�, jaki jest w�a�ciwy cel dzia�ania Piotra [tutaj i dalej podkre�lenia moje � M.K.]. Przyk�adem mog� tu by� r�ne zabiegi wychowawcze stosowane wobec dzieci, m�odzie�y i doros�ych. Tylko zupe�na oczywisto�� ko- 12 nieczno�ci ich zastosowania mo�e uchyla� ich negatywn� ocen�, a tym samym przesuwa� je poza zakres poj�cia manipulacji."2 Jak wida�, prof. Puzynina na tyle przywi�za�a si� do moralistycz-nej, pejoratywnej interpretacji samego s�owa, �e czuje op�r wobec mo�liwo�ci nadawania mu neutralnego czy pozytywnego sensu; dlatego usi�uje pozornie rozwi�za� powracaj�cy w�wczas problem tre�ci i zakresu nazwy � unikiem. Taki unik metodologiczny to przyk�ad si�y oddzia�ywania uprzedze� na rozwa�ania analityczne. Nie ma racjonalnego powodu poznawczego (cho� mo�na zrozumie� taki pow�d ideowy i moralny), aby nie nazywa� manipulacj� r�wnie� dzia�ania s�u��cego wsp�lnemu nadrz�dnemu dobru, a tak�e dobru samego �przechytrzonego" � w tym wypadku fortelu wychowawcy, opiekuna, kierownika, dow�dcy. K�ania si� tu np. sytuacja znana z popularnego filmu Parszywa dwunastka. Przypomnijmy j� w najw...
jasminmariusz