Królikowska-Dziubecka M - Historia architektury.pdf - Architektura - demko1216

HISTORIA ARCHITEKTURY

/materiały dla studentów/

Dr Marzena Królikowska – Dziubecka

Warszawa 2007

Podstawowe pojęcia z zakresu architektury

Apsyda (absyda) - pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub

wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (czasami nawy boczne lub ramiona transeptu),

o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości.

Architraw (Epistyl) - belka spoczywająca na kolumnach (filarach lub pilastrach) jako najniższy

człon belkowania; pierwotnie podtrzymywał belki stropu ukryte za fryzem.

Archiwolta - profilowane lub pokryte ornamentem czoło łuku; w romanizmie i gotyku łuk

konstrukcyjny zamykający u góry portale, powtórzony w uciekających w głąb uskokach; ozdobiony

dekoracją rzeźbiarską.

Arkada - element architektury składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamknięty u góry

łukiem; posiada funkcje konstrukcyjne (dźwigania i odciążania) oraz dekoracyjne; występuje

najczęściej w rzędach.

Atrium - dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą; pośrodku niego znajdował się

zbiornik z wodą.

Attyka - ścianka, balustrada lub rząd sterczyn, ozdobnych szczycików, wieńcząca elewację

budowlę, znajdująca się ponad gzymsem koronującym; może być ażurowa np. tralkowa, pełna w

formie ślepej ścianki, grzebieniowa (z cokołem i tzw. grzebieniem ), szczytowa (rząd szczycików).

Bęben (tambur) - część budowli na rzucie koła, elipsy lub wieloboku, stanowiąca podstawę

kopuły.

Blanki (krenelaż) - stosowane w średniowiecznych murach obronnych jako zęby przedpiersia z

regularnie rozmieszczonymi prostokątnymi prześwitami, wieńczące mury lub baszty.

Boniowanie – dekoracyjne opracowanie lica muru okładzinami kamiennymi o profilowanych

krawędziach zewnętrznych poszczególnych ciosów por. rustyka – opracowanie lica muru na wzór

naturalnego łomu kamienia.

Bukranion – motyw dekoracyjny w formie czaszki byka (symbol zwierząt składanych w ofierze)

często łączony z girlandami zawieszonymi między rogami zwierzęcia.

Czasza - zasadnicza część kopuły dająca w przekroju łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy,

cebulasty, eliptyczny itp.; może być zewnętrzna i wewnętrzna.

Eksedra - półkolista wnęka otwarta do wnętrza, przesklepiona konchą; w budowlach starożytnych.

Empora - rodzaj galerii lub trybuny mającej na celu powiększenie przestrzeni kościoła dla

uczestników nabożeństw.

Fasada - elewacja budynku wyróżniona odmienną kompozycją architektoniczną.

Filar - pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca.

Gzyms - element architektoniczny w formie poziomego pojedynczego lub złożonego pasa

występującego poza lico muru; pełniący funkcje ochronne (np. przed ściekająca wodą) i

dekoracyjne; dzielą się na: koronujący (zwieńczający ścianę budowli), cokołowy ( wieńczący cokół

budynku) oraz międzykondygnacyjny kordonowy (dzielący płaszczyznę ściany); występują również

gzymsy pod- i nadokienne oraz naddrzwiowe.

Interkolumnium – odległość między osiami pionowymi następujących po sobie kolumn budowli;

wyrażana w modułach; często w praktyce podawano odległość między krawędziami kolumn.

Kaseton – zagłębienie w drewnianym stropie między odcinkami krzyżujących się belek; mogły

być wykute w kamieniu lub wyrabiane w stiuku.

Kolumna - pionowa podpora na planie koła, pełniąca funkcje konstrukcyjne i dekoracyjne; składa

się z trzech części: głowicy (kapitelu), trzonu i bazy ; wykonana z kamienia, mogła składać się z

połączonych bębnów.

Kolumnada - jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami

arkadowymi; może występować w obrębie budowli lub stanowić odrębną budowlę wolno stojącą.

Koncha (Półkopuła) - sklepienie, które może mieć formę odciętej pionowo połowy bani lub

czaszy.

Kopuła - sklepienie zamknięte o pionowej osi, wznoszone nad pomieszczeniami na planie

centralnym; wykonuje się ją z klińców kamiennych lub ceglanych, czasami z drewna, w arch.

nowoczesnej z żelbetonu i stali; zasadniczą częścią kopuły jest czasza ; kopuła może być osadzona

bezpośrednio na koronie muru lub na bębnie (tamburze) ; może mieć zwieńczenie w formie

latarni ; stosuje się kopuły sferyczne, na bębnie, na trompach lub na żagielkach.

Laskowanie – gotycka dekoracja z wąskich kamiennych lasek, o różnych profilach; stosowano je

w podziałach pionowych otworów okiennych, dekoracji pól elewacji, wimperg czy obramień

otworów.

Latarnia – ażurowa nadbudówka stosowana od renesansu w budowlach kopułowych, jako

zwieńczenie kościołów i kaplic; od zewnątrz często rozczłonkowana arkadami z półkolumnami,

pilastrami lub hermami.

Lizena - płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica, bez głowicy i na ogół bez bazy;

stosowany głównie w celu ożywienia płaszczyzny ściany.

Maswerk – dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla sztuki gotyckiej, składająca się z

elementów geometrycznych, wykonanych w kamieniu, znajdująca się najczęściej w górnej partii

otworów okiennych, rozet, balustrad.

Narteks - kryty przedsionek w formie przybudówki na planie prostokąta lub owalu, poprzedzającej

wejście do nawy; z czasem w okresie średniowiecza przekształcił się w kruchtę.

Nawa – część kościoła przeznaczona dla wiernych; w zależności od ilości naw rozróżnia się

najczęściej kościoły jednonawowe, dwunawowe, trójnawowe, pięcionawowe (korpus nawowy); w

założeniach wielonawowych występuje nawa główna, usytuowana na osi budynku, szersza od naw

bocznych, oddzielona od nich rzędami podpór (filarów, kolumn); nawa poprzeczna przecina nawę

główną pod kątem prostym, tworząc po obu stronach ramiona, lub krzyżuje się z nawą główną przy

prezbiterium.

Pastoforia - niewielkie, czworoboczne pomieszczenia, przylegające symetrycznie do boków

apsydy.

Pendentyw (Żagielek) – narożny sferyczny wycinek sklepienia stosowany w budowlach na planie

kwadratu umożliwiający ich nakrycie kopułą na planie koła por. kopuła na pendentywach.

Pilaster - płaski filar przyścienny pełniący funkcję podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania

ściany.

Pinakiel – charakterystyczny dla sztuki gotyckiej element architektoniczny w formie wysmukłej ,

kamiennej sterczyny, o czworobocznej podstawie, ozdobionej szeregami żabek przy krawędziach,

zwieńczonej ostrołukowo z kwiatonem na szczycie; element ten ozdabiał przypory, szczyty, naroża

wieżyczek, wimpergi, portale itd.

Plan – rzut.

Plinta – płaska, najczęściej kwadratowa płyta umieszczana pod bazą kolumny, filarem,

postumentem.

Porte-fenetre - okno sięgające podłogi, najczęściej oddzielone od niej progiem, może być

zaopatrzone w balustradę zewnętrzną.

Portyk - część zewnętrzna budynku, otwarta z jednej strony kolumnadą lub rzędem filarów,

obejmująca jedną lub dwie kondygnacje, zwieńczona trójkątnym frontonem (przyczółkiem),

wysunięta lub cofnięta (portyk wgłębny).

Prezbiterium (chór) - przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa; oddzielona od nawy,

wyodrębniona również w bryle zewnętrznej budynku zamknięta prostokątną, półkolistą lub

wieloboczną ścianą; w prezbiterium znajdował się ołtarz główny, stalle oraz inne przedmioty

potrzebne przy sprawowaniu obrzędów liturgicznych. Mogło być wzbogacone mniejszymi

apsydami, obejściem i wieńcem kaplic.

Przęsło - przestrzeń między parą podpór dźwigających odrębną konstrukcyjnie część sklepienia;

wyodrębnione, rytmicznie powtarzanymi elementami podziału pionowego, część płaszczyzny

elewacji.

Przypora (Skarpa, Szkarpa) - element konstrukcyjny, pionowy o formie prostego lub

uskokowego filara przyściennego, którego pochyła górna część jest ścięta; wzmacnia ściany

budynku lub wolno stojącego muru; przenosi część ciężaru sklepienia na fundamenty budynku.

Rozeta - kolisty otwór okienny ozdobiony koncentryczną dekoracją, najczęściej maswerkiem,

wypełniony witrażem; również dośrodkowy element dekoracyjny o formach roślinno-kwiatowych

(róży), często wpisany np. w kaseton.

Ryzalit - część budowli wysunięta na całej swojej wysokości przed lico budynku.

Rzygacz – ozdobne zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa wypływa w znacznej

odległości od lica muru; stosowano je od czasów antycznych; niezwykle ozdobne formy przybrały

rzygacze we francuskiej architekturze gotyckiej.

Sklepienie - konstrukcja budowlana służąca do przekrycia określonej przestrzeni w danej budowli.

Tempietto - mała świątynia na planie koła.

Tralka – pionowy element balustrady, złożony z jednej lub dwóch gruszkowatych w kształcie

części, wsparty na bazie, zwieńczony często plintą, dźwigający poręcz.

Transept – nawa poprzeczna.

Trompa – narożny wysklepek w formie wycinka stożka; może się składać z jednego lub kilku

łuków konstrukcyjnych, zmniejszających się uskokowo ku dołowi; kopuła na trompach pozwala

przykryć przestrzeń na planie kwadratu kopułą na planie ośmioboku lub ośmiobocznym

sklepieniem klasztornym .

Tympanon (Fronton, Przyczółek) - szczyt w formie trójkątnego (arch. antyczna, renesans,

klasycyzm) lub półowalnego pola (barok). Wewnątrz może być gładki lub wypełniony

płaskorzeźbą.

Więźba dachowa - szkielet konstrukcyjny dachu.

Wimperga - trójkątny szczyt dekoracyjny umieszczany w zwieńczeniu portalu lub okna, ozdobiony

maswerkiem, pinaklami itp.; element charakterystyczny dla architektury gotyckiej.

Żabka – ozdoba charakterystyczna dla epoki średniowiecza w kształcie zwiniętych liści lub

pączków kwiatów; pojawiła się w romanizmie jako ozdoba baz kolumn; w gotyku elementy były

osadzane na łodydze jako dekoracja gzymsów, głowic kolumn, archiwoltach, przy obramieniach

otworów itd.

Klasyczne porządki architektoniczne

Porządek architektoniczny jest to system konstrukcyjno-kompozycyjny, w którym wszystkie

elementy powiązane są ze sobą określonymi proporcjami według jednostki nazywanej modułem.

Moduł - jednostka miary odpowiadająca wielkości określonego elementu architektonicznego,

służąca do określania proporcji innych części budowli np. w starożytnej Grecji stosowano średnicę

lub promień kolumny.

Porządek dorycki - kolumna postawiona bezpośrednio na stylobacie (brak bazy), ze żłobkowanym

trzonem (18-20 ostro ciętych żłobków), zwężającym się ku górze, z lekkim wybrzuszeniem

(entazis) na 1/2 lub 2/3 wysokości; głowica (kapitel) składa się z echinusa (dolna część w formie

okrągłej poduszki) i abakusa (górna część w formie kwadratowej płyty); belkowanie tworzy gładki

architraw, listwy regula z łezkami oraz tenia, fryz metopowo-tryglifowy, nad fryzem spłaszczona

płytka (mutula) z trzema rzędami łezek (podtrzymująca gzyms), gzyms (geison) zakończony rynną

(sima) ozdobioną rzygaczami i antefiksami; pojawia się w architekturze drewnianej, następnie od

ok. 600 r.p.n.e. stosowano go w architekturze kamiennej (świątynie w Paestum (Posejdonii), na

Sycylii w Akragas, Selinuncie, Segeście).

Porządek joński - z profilowaną bazą; trzon żłobkowany (24 żłobki) smuklejszy; głowica z

motywem ślimacznic(wolut) z abakusem (w formie cienkiej, profilowanej płytki, ozdobionej

rozetą); na belkowanie składa się trójczłonowy architraw, fryz ma charakter ciągły i jest

wypełniony dekoracją reliefową; silnie wysunięty gzyms koronujący całość porządku;

poszczególne części belkowania przedzielone zostały kimationem z astragalem; stosowano

go VI w.p.n.e. ( ok.560 r.p.n.e.). Najsłynniejszą budowlą, w której zastosowano ten porządek była

świątynia Artemidy w Efezie oraz zabudowa Akropolu w Atenach – Erechtejon i świątynia Ateny

Nike

Porządek koryncki – z profilowaną bazą , żłobkowanym, wysmukłym trzonem; głowica (kapitel)

w formie kosza okolonego dwoma rzędami liści akantu; pośrodku i na narożach znajdują się pędy,

które zwijają się pod profilowaną płytą abakusa w woluty; powyżej belkowanie z trójczłonowym

architrawem, fryzem (płaskorzeźbionym); gzymsem w formie ząbkowania kryjącego pierwotnie

czoła belek, rynną z odpływem wody ozdobioną antefiksami; pojawił się w V w.p.n.e. (ok.425

r.p.n.e.) początkowo we wnętrzu świątyni (najstarszy przykład to świątynia Apolla w Bassaj ); w

okresie hellenistycznym stosowany na zewnątrz budowli.

Porządek toskański – rzymska odmiana porządku doryckiego; kolumna bardziej uwysmuklona

została umieszczona na bazie składającej się z cokołu (plinty) i wałka (torus); trzon jest gładki,

z pierścieniem w górnej partii, z echinusem ozdobionym jajownikiem i profilowanym abakusem; na

belkowanie składa się niższy architraw, fryz tryglifowo-metopowy z tryglifami narożnymi na osi

kolumny i dekoracją na polach metop w formie różnych emblematów, rozet i bukranionów;

z gzymsem i rynną.

Porządek kompozytowy – rzymski, łączący cechy porządku jońskiego i korynckiego; kolumna

ustawiona na plincie i profilowanej bazie; ze żłobkowanym trzonem (często dolna część do 1/3

wysokości ozdobiona wewnątrz żłobków laskami), gładkim lub płaskorzeźbionym; kapitel w

formie korynckiego kosza z dwoma rzędami liści akantu i czterema parami wolut jońskich oraz

często z astragalem i jajownikiem pod echinusem; na belkowanie składał się architraw z fasciae,

płasorzeźbiony fryz, profilowany dekoracyjnie ozdobiony gzyms, podtrzymywany przez konsole

wolutowe, z kasetonami w spodniej części gzymsu. Stosowany w rzymskich Łukach Tytusa,

Septymiusza Sewera i Konstantyna.

Akroterion - architektoniczny element dekoracyjny wieńczący wierzchołek lub/i narożniki

frontonu budowli w formie m.in. palmety, ozdobnych liści akantu, przedstawień figuralnych;

charakterystyczny dla budowli antycznych.

Antefiks – element architektoniczny wykonany z kamienia lub terakoty w formie dekoracyjnej

płyty zasłaniającej pokrycie dachu, znajdujący się na gzymsie bocznych ścian budowli.

Astragal – ozdobny profil z perełkowaniem umieszczany między trzonem, a głowicą kolumny;

ornament o formie ciągłej składający się z półwypukłych perełek przedzielonych najczęściej

dwoma pałeczkami.

Baza - podstawa kolumny składająca się z części wypukłej - torusa i części wklęsłej - trochilusa.

Entazis - lekkie wybrzuszenie trzonu kolumny w ok. 1/3 lub 2/3 jej wysokości. Znaczne w

przypadku kolumny doryckiej, nieznaczne w kolumnach jońskich i korynckich.

Fasciae – lekko wysunięta pozioma listwa architrawu w porządku jońskim i korynckim.

Kimation - ornament ciągły, pasowy składający się ze stylizowanych liści; kimation dorycki -

często malowany na elemencie profilowanym w formie podciętego wałka połączonego z leżącym

pod nim krajnikiem o wklęsłym profilu, z liściami w układzie jeden liść wałka przykrywa dwa

liście krajnika; stosowany w podziałach między poszczególnymi częściami belkowania.

Kimation joński (jajownik, wole oczy) – o profilu wypukłym składający się z form owalnych i

lancetowatych.

Kimation lesbijski – o profilu wklęsło-wypukłym składający się z ułożonych naprzemiennie

listków sercowatych z lancetowatymi.

Krepidoma – naziemna część podstawy świątyni antycznej, najczęściej trzystopniowa.

Metopa – kwadratowa lub prostokątna płyta umieszczana między tryglifami na fryzie belkowania

doryckiego (wywodząca się z architektury drewnianej płyta np. terakotowa wypełniająca przestrzeń

między zakończeniami belek stropowych) najczęściej z dekoracją reliefową.

Mutulae – płytki podwieszone pod gzymsem w porządku doryckim.

Naos (cella) - główna część świątyni, miejsce, gdzie znajdował się posąg bóstwa; mogła być

podzielona kolumnami na nawy.

Opistodomos – pomieszczenie znajdujące się w tylnej części świątyni (naosu), oddzielone od

niego murem, otwarte od strony fasady tylnej.

Pronaos ( przedsionek) -

Regula (regulae) – listwa w formie wąskiej płytki z sześcioma łezkami (guttae) umieszczana pod

tenią.

Stereobat – fundament i cokół będące stopniami świątyni.

Stylobat - górny stopień krepidomy.

Tenia - wąska listwa oddzielająca architraw od fryzu w porządku doryckim.

Tryglif – prostokątna płyta z trzema, ostrymi nacięciami (wywodząca się z architektury drewnianej

jako zakończenie drewnianej belki stropowej), w architekturze kamiennej umieszczana między

metopami i na narożach fryzu, w belkowaniu doryckim pod tenią każdego tryglifu regula z

sześcioma łezkami; umieszczanie tryglifu w porządku doryckim określała tzw. zasada tryglifu –

umieszczano je na narożnikach, osi każdej kolumny (tylko nie na narożnych) i na osi

interkolumnium.

Królikowska-Dziubecka M - Historia architektury.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: