Mowi Jozef Światło .Za kulisami bezpieki i partii 1940-55.pdf

Zbigniew Błażyński

Mówi

Józef Światło

Za kulisami bezpieki i partii 1940-1955

Warszawa 2003

SŁOWO WSTĘPNE

Książka Mówi Józef Światło stanie się niewątpliwie jednym z najważniejszych źródeł dla historyków epoki stalinowskiej w Polsce. Nie tylko jednak dla historyków.

Chociaż relacje Józefa Światły odnoszą się do wydarzeń sprzed trzydziestu lat, zachowały wciąż aktualność na tle dzisiejszej sytuacji. Trudno znaleźć inny dokument

dający tak głęboki wgląd w tajniki i metody funkcjonowania policji politycznej w totalnym ustroju komunistycznym. Nie znam bardziej wstrząsającego świadectwa

deprawacji i degradacji tego ustroju.

Istota systemu stalinowskiego polegała na tym, że czynnikiem suwerennym w państwie nie były partia i Biuro Polityczne, lecz służba bezpieczeństwa, czyli aparat

represji, którego faktycznym szefem i absolutnym panem był pierwszy sekretarz KC. Szefem NKWD nie byli Jeżow, Jagoda, Beria, lecz sam Stalin, który każdego z nich

mógł posłać pod ścianę. Faktycznym szefem Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego nie był Radkiewicz, lecz Bierut. W rękach dyktatora potężny aparat terroru służył

nie tylko trzymaniu w uległości społeczeństwa, ale przede wszystkim samej partii. W ZSRR periodyczne, krwawe czystki, zwłaszcza na wyższych szczeblach władzy,

paraliżowały biurokrację partyjno-rządową śmiertelnym strachem o życie własne i rodziny. W tej atmosferze powszechnego lęku nie mogło być mowy o jakichkolwiek

walkach frakcyjnych czy nawet różnicy poglądów. Partia była monolitem. Każde słowo Stalina było rozkazem, a najmniejsze nieposłuszeństwo lub nieostrożne słowo

budzące podejrzenia mogło oznaczać zgubę.

Kluczową rolę w tym systemie odgrywał organ, którego zadaniem było śledzenie członków partii, obserwowanie każdego ich kroku, ich powiązań, korespondencji,

rozmów, zbieranie materiałów obciążających każdego, z wyjątkiem pierwszego sekretarza, by móc posłużyć się nimi w odpowiednim momencie jako środkiem szantażu

albo podstawą do uwięzienia. W Polsce takim organem wiedzącym wszystko o wszystkich i o wszystkim, co dzieje się w partii, był X Departament Ministerstwa

Bezpieczeństwa Publicznego. A wszechwiedzącym człowiekiem, przed którym nie było tajemnic, był zastępca dyrektora X Departamentu, płk Józef Światło. Tajemnice te

zostały z datami, nazwiskami i wszystkimi szczegółami ujawnione przez zbiega przed mikrofonem Radia Wolna Europa. Skutki tych rewelacji, a raczej cały ich łańcuch

sięgający aż po październik 1956, można w pełni ocenić jedynie w szerokim kontekście wydarzeń, w ZSRR i w całym bloku sowieckim, które nastąpiły po śmierci Stalina.

Pierwszym odruchem spadkobierców krwawego tyrana było zabezpieczenie na przyszłość samych siebie przed terrorem. Strach zjednoczył wszystkich

członków Biura Politycznego przeciwko Berii, który miał w swym ręku aparat terroru. Strach przed nowym Stalinem nakazywał także zabezpieczenie się z

góry przed tym, by ktokolwiek z kierownictwa nie zagarnął władzy. Likwidacja Berii, krwawy pogrom jego ludzi, rozczłonkowanie NKWD i wreszcie

wprowadzenie zasady zbiorowego kierownictwa - oznaczały w gruncie rzeczy koniec stalinizmu. Policja polityczna przestała być czynnikiem suwerennym,

została podporządkowana partii, ściślej zaś mówiąc, jej kierowniczemu kolektywowi. Nastąpiło rozdzielenie stanowisk premiera i szefa partii, które łączył w

swoich rękach Stalin. Nowa ekipa zabrała się do likwidowania błędów Stalina w polityce gospodarczej, które doprowadziły do załamania planów, i w polityce

zagranicznej, których rezultatem była zimna wojna i zahamowanie sowieckiej ekspansji. W trzy tygodnie po śmierci Stalina ogłoszona została amnestia.

Około 100 tys. więźniów znalazło się na wolności. W sierpniu 1953 premier Malenkow zapowiedział „nowy kurs", polegający na zwolnieniu rozbudowy

przemysłu ciężkiego, zwiększeniu produkcji środków konsumpcyjnych oraz na częściowym zastąpieniu terroru przez system bodźców ekonomicznych

mających podnieść wydajność pracy. W polityce zagranicznej doszło do zawieszenia broni w wojnie koreańskiej i do pojednania z Titą. Gesty pojednawcze

wobec Zachodu, poparte zelżeniem kursu represyjnego, otworzyły drogę do konferencji genewskiej w 1955 r. i polityki koegzystencji.

Po śmierci Stalina blok państw satelickich stanowił w dalszym ciągu monolit kierowany centralnie z Moskwy. W praktyce oznaczało to, że satelici, nie

czekając na rozkazy z Kremla, kopiowali u siebie pośpiesznie każdą zmianę polityki ZSRR. Niemcy Wschodnie były pierwszym państwem satelickim, które

zaczęło ustawiać żagle pod nowe wiatry wiejące z Moskwy. Rozruchy w Berlinie, do których doszło na tle pospiesznych i sprzecznych posunięć władz, nie

przerwały zmian w polityce gospodarczej. Za przykładem Berlina poszły Węgry, a następnie Rumunia, Bułgaria, Albania, Czechosłowacja. PRL pod rządami

Bieruta pozostawała w tyle albo pozorowała zmiany. Podczas gdy gdzie indziej nastąpiło zelżenie terroru, w Polsce w maju 1953, a więc w dwa miesiące po

śmierci Stalina, stracono 19 oficerów skazanych w związku ze sprawą Tatara. Gdy w Niemczech Wschodnich reżym doprowadził do poprawy stosunków z

Kościołem luterańskim, w Polsce Bieruta doszło do zaostrzenia walki z Kościołem, procesu biskupa Kaczmarka i aresztowania Prymasa Wyszyńskiego. Gdy

na Węgrzech premier Imre Nagy pozwolił chłopom opuszczać kołchozy, a w Niemczech Wschodnich liczba ich spadła o jedną czwartą, w Polsce Bieruta

mówiło się o potrojeniu spółdzielni produkcyjnych do 1960 r.

Stało się jasne, że Bierut usiłuje kontynuować stalinizm, gra na zwłokę, stwarzając jedynie pozory stosowania się do generalnej linii. Rozdzielenie funkcji

premiera i pierwszego sekretarza nastąpiło w Polsce dopiero w rok po śmierci

Stalina, ale Cyrankiewicz był szefem rządu tylko na papierze. Zasada kolegialnego kierownictwa nie została wprowadzona w życie i cała władza skupiała się w dalszym

ciągu w rękach Bieruta, Bermana i Minca. Zarządzenia gospodarcze, idące po linii zbliżonej do innych satelitów, miały charakter połowiczny i wprowadzone zostały

dopiero na II Zjeździe PZPR w marcu 1954. Zelżenie kursu ograniczyło się do wypuszczenia pewnej liczby więźniów skazanych za przestępstwa gospodarcze. W 1954 r.

doszło wprawdzie do kilku śmielszych wystąpień niektórych uczonych, zachęconych tym, co oglądali u sąsiadów, ale spotkały się one z ostrą odprawą propagandy

partyjnej.

W tym czasie ukazywanie rozbieżności między polityką Bieruta a zmianami, jakie następowały gdzie indziej, stanowiło główny temat audycji Rozgłośni Polskiej RWE.

Inteligencja partyjna i bezpartyjna była więc świadoma, że Bierut usiłuje płynąć pod prąd, kontynuując stalinowskie metody rządzenia. „Wielki strach" wciąż jednak nie

pozwalał wystąpić narastającym fermentom na powierzchnię. Dopiero rewelacje Światły i ich skutki w postaci reorganizacji i rozczłonkowania bezpieki, czystki na jej

szczytach, wypuszczenie na wolność części więźniów politycznych, w pierwszym rzędzie członków partii, obaliło barierę strachu i zerwało tamy. Audycje Światły stały się

drugim po śmierci Stalina i likwidacji Berii wydarzeniem, które umożliwiło odwilż i otworzyło drogę do polskiego Października. Trzecim katalizatorem był XX Zjazd

WKP(b), „tajne" przemówienie Chruszczowa odsłaniające zbrodnie Stalina oraz śmierć Bieruta. Ten ostatni do końca opierał się naporowi odwilżowej fali, która jeszcze

za jego życia zamieniła się w wiosenną powódź.

Dla Rozgłośni Polskiej RWE ucieczka Światły, a w dwa lata później zdobycie pełnego tekstu tajnej mowy Chruszczowa stanowiły historyczne okazje, największe chyba w

ciągu jej istnienia. A jednak mało brakowało, a zostałyby zmarnowane. Wykorzystanie Światły, naprzód w audycjach, później w broszurze rozrzucanej za pomocą

balonów, natrafiło z początku na opory wśród zespołu polskiego RWE, a następnie wśród emigracji w Stanach Zjednoczonych. Opisuję te trudności dokładnie w moich

wspomnieniach Wojna w eterze.

Opory przeciwko wydobyciu Światły na powierzchnię, a później przeciwko ujawnieniu tajnego przemówienia Chruszczowa (zdobytego zresztą w Polsce) wystąpiły także

w łonie CIA. Każdy wywiad otacza się z konieczności tajemnicą. Zasada przestrzegania tajemnicy staje się zawodowym nawykiem, nieomal celem samym w sobie.

Wysoki urzędnik CIA Ray Cline ujawnił w swojej książce ( Secrets, Spies and Scholars, 1976 r.), że musiał stoczyć walkę ze swym szefem Frankiem Wisnerem o

udostępnienie pełnego tekstu przemówienia Chruszczowa prasie i radiu. Światło trzymany był pod kloszem aż 10 miesięcy, dużo dłużej, niż wymagały tego najwnikliwsze

przesłuchania. Gdyby nie zwykły przypadek, czyjaś pomyłka w adresie, prawdopodobnie świat i Polska nigdy nie dowiedziałyby się o jego istnieniu. Szczególną zasługę w

pokonaniu tych przeszkód mają dwaj młodzi Amerykanie z RWE: William Griffith i Paul Henze. Obaj z miejsca zrozumieli potencjalne znaczenie ujawnienia przez

Światłę jego rewelacyjnych informacji i trzęsienia ziemi, jakie to za sobą pociągnie. Zarówno

o wydobyciu na powierzchnię Józefa Światy, jak i o ogłoszeniu pełnego tekstu przemówienia Chruszczowa zadecydował szef CIA Allan Dulles.

Okolicznością sprzyjającą okazał się wybór Zbigniewa Błażyńskiego jako rozmówcy b. dygnitarza bezpieki. Nie tylko umiał znaleźć podejście do niełatwego klienta,

zadawać mu pytania i słuchać. Okazał wielki talent w odtworzeniu oryginalnego sposobu opowiadania Światły, jego słownictwa i stylu. Dzięki temu Światło wygłaszał

przed mikrofonem swoje teksty w sposób swobodny

i naturalny. Nikt też lepiej od Błażyńskiego nie był przygotowany do opracowania tej książki, zaopatrzenia oryginalnej relacji Światły w komentarz, oparty na własnych

spostrzeżeniach i osobistej znajomości rozmówcy.

Dla mnie na samym początku poważnym problemem były wątpliwości, czy informator zasługuje na pełną wiarygodność. Rozwiały je bardzo szybko reakcje reżymu.

Twierdzenia reżymowej propagandy, że rewelacje Światły są stekiem kłamstw, były całkowicie gołosłowne. Błażyński przeprowadza w tej książce wnikliwą konfrontację

informacji Światły z posunięciami i oświadczeniami reżymu, które w pełni potwierdzały prawdziwość jego miażdżących oskarżeń.

Ostatnio pojawiły się próby zlekceważenia i zakwestionowania świadectwa Światły ze strony spóźnionych apologetów przeszłości „Pax-u" i Piaseckiego. Trudno się temu

dziwić, zwłaszcza jeśli znajdowali się niegdyś na najwyższym szczeblu wtajemniczenia, skoro w świetle informacji b. wicedyrektora X Departamentu MBP Piasecki i

najbliżsi mu ludzie byli po prostu posłusznym instrumentem bezpieki w jej walce z Kościołem. Po latach potwierdził ten zarzut w sposób najbardziej dobitny i

autorytatywny Prymas Polski w liście do Episkopatu Francji.

Po trzydziestu latach od audycji Światły miałem okazję przeprowadzenia jeszcze jednej konfrontacji. Porównałem Zapiski więzienne Prymasa Stefana Wyszyńskiego z tym,

co opowiadał Światło o okolicznościach jego aresztowania, miejscu jego odosobnienia w Stoczku Warmińskim pod Lidzbarkiem i otoczeniu uwięzionego.

Jak wspomniałem na wstępie, książka, którą zasłużona Polska Fundacja Kulturalna oddaje w ręce czytelnika, zachowuje dziś pełną aktualność. Za czasów Gomułki

bezpieka została nie tylko odbudowana, ale rozbudowana do rozmiarów państwa w państwie. Ponieważ wszyscy jej funkcjonariusze należą do partii, a niektórzy dygnitarze

są członkami KC, Sekretariatu i Biura Politycznego PZPR, więc ludzie ze służby bezpieczeństwa stanowią w łonie partii frakcję zmierzającą do odzyskania w państwie

pozycji nadrzędnej, utraconej po śmierci Stalina i po rewelacjach Światły. Za czasów Moczara bezpieka nabrała cech socjologicznych amerykańskiego „gangu", który w

Stanach Zjednoczonych nazywa siebie „rodziną". Tak zwane syndykaty zbrodni w USA zmierzają nie tylko do gromadzenia zysków, ale także władzy i wpływów.

Obowiązuje kodeks wzajemnej solidarności, kult i bezwzględne oddanie oraz posłuszeństwo wobec charyzmatycznego wodza, czyli „ojca chrzestnego". W końcowym

okresie rządów Gomułki Moczar stał się silniejszy od pierwszego sekretarza. Dzielił go od zagarnięcia władzy tylko jeden krok - zgoda Moskwy. Zgody tej najwidoczniej

nie mógł uzyskać.

Zakres władzy i wpływów bezpieki wzrósł niepomiernie od chwili, gdy Jaruzelski, mając przeciw sobie olbrzymią większość społeczeństwa, oprzeć musiał swoje rządy

wyłącznie na stosowaniu środków represyjnych, a więc na aparacie bezpieki. Zagarnięcie przez te elementy pełnej władzy oznaczałoby powrót do wzorca stalinowskiego z

czasów, gdy Józef Światło był wicedyrektorem X Departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Jan Nowak-Jeziorański

OD AUTORA

Książka ta, jak czytelnik z łatwością zauważy, w części jest napisana przeze mnie. W większości są to relacje Józefa Światły, opracowane i nagrane przeze mnie w

Waszyngtonie w formie i treści takiej, w jakiej zostały nadane przez Głos Wolnej Polski, Radio Wolna Europa. Są one obficie uzupełnione zebranym przeze mnie

materiałem, a także i pewnymi nagraniami przeprowadzonymi po moim wyjeździe z Waszyngtonu przez mego byłego kolegę z RWE Stanisława Gackiego.

Wszystko to zawdzięczam w dużej mierze organizacjom i ludziom, którzy nie szczędzili mi pomocy i rady. Dzięki należą się przede wszystkim Rozgłośni Polskiej Radia

Wolna Europa za udostępnienie brakujących mi pewnych materiałów źródłowych oraz za zgodę na wydanie rewelacji Światły w formie książki. Serdeczne dzięki Janowi

Nowakowi w Waszyngtonie za zachętę do napisania tej książki, za dodatkowe materiały i pomoc, w pewnym zakresie nieocenioną, na którą mogłem liczyć w każdej

chwili. I wreszcie dziękuję serdecznie Janowi Radomyskiemu za opracowanie obszernej listy wprowadzającej osoby wymienione przez Józefa Światłę oraz dr. Józefowi

Garlińskiemu za konsultacje związane z wydarzeniami historycznymi. Słowo wstępne Jana Nowaka dopełniło znakomicie całości.

Londyn, wrzesień 1985

OBJAŚNIENIA NIEKTÓRYCH SKRÓTÓW

Armia Krajowa

Armia Ludowa

BCh

Bataliony Chłopskie

BIP Biuro Informacji i Propagandy

BKP Biuro Komunistów Polskich w Moskwie

BP Biuro Polityczne, „politbiuro"

CKKP Centralna Komisja Kontroli Partyjnej

CKR Centralna Komisja Rewizyjna

CKW PPS Centralny Komitet Wykonawczy Polskiej Partii Socjalistycznej

CK SD Centralny Komitet Stronnictwa Demokratycznego

CRZZ Centralna Rada Związków Zawodowych

DOK Dowództwo Okręgu Korpusu

GISZ Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych

GKKFiT Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki

GL Gwardia Ludowa

GUS Główny Urząd Statystyczny

KBW Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego

KC Komitet Centralny

KG Komenda Główna

KPP Komunistyczna Partia Polski

KRN Krajowa Rada Narodowa

KW Komitet Wojewódzki

KZMP Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej

LWP Ludowe Wojsko Polskie

MBP Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

MO Milicja Obywatelska

NIK Najwyższa Izba Kontroli

NKWD Sowiecki aparat bezpieczeństwa

NKW ZSL Naczelny Komitet Wykonawczy Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego

NSZ Narodowe Siły Zbrojne

OMS życie Organizacja Młodzieży Socjalistycznej życie

ONR

Obóz Narodowo-Radykalny

PAN

Polska Akademia Nauk

PCK

Polski Czerwony Krzyż

PGR

Państwowe Gospodarstwa Rolne

PKB

Państwowy Korpus Bezpieczeństwa

PKPG

Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego

PKWN

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

PPR

Polska Partia Robotnicza

PPS

Polska Partia Socjalistyczna

PSL

Polskie Stronnictwo Ludowe

PSZ

Polskie Siły Zbrojne

PZPR

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

RWE

Radio Wolna Europa

Stronnictwo Demokratyczne

SDKPiL

Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy

Urząd Bezpieczeństwa

WiN

Wolność i Niezawisłość

WKP(b)

Wszechrosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików)

WOP

Wojska Ochrony Pogranicza

WRN

Wolność, Równość, Niepodległość

WRN (+na-

Wojewódzka Rada Narodowa w ...

zwa miasta)

ZBoWiD Związek Bojowników o Wolność i Demokrację

Zarząd Główny

ZMP

Związek Młodzieży Polskiej

ZMW

Związek Młodzieży Wiejskiej

ZNMS

Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej

ZPP

Związek Patriotów Polskich

ZSL

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe

ZWM

Związek Walki Młodych

CZĘŚĆ 1. MONACHIUM-WASZYNGTON

1. Monachium: pierwszy kontakt pośredni

Telefon zadzwonił na biurku i wyrwał mnie z zamyślenia. Zasiedziałem się u siebie w biurze w budynku radiowym, mimo że zapadał już wczesny, dość ciepły

wrześniowy wieczór. Przed niespełna godziną nagrałem swój komentarz w rocznicę inwazji sowieckiej na Polskę - w piętnastą rocznicę - 17 września 1954. Przeglądałem

ostatnie depesze i resztki tzw. budżetu, to jest pełnego zestawu wszystkich wiadomości, naświetleń, komentarzy i analiz, które otrzymywałem codziennie rano.

Przeglądałem szybko, byle skończyć, a telefon dzwonił. Podjąłem słuchawkę. Jan Nowak, dyrektor rozgłośni Głosu Wolnej Polski Radia Wolna Europa, chciał mnie

natychmiast widzieć w studiu. Nie pamiętam numeru studia. Pamiętam tylko, że oprócz Nowaka był tam i Jaś Jasiewicz, reżyser, z którym się przyjaźniłem.

Jan Nowak otrzymał właśnie nadesłaną z Nowego Jorku taśmę dźwiękową. Wbrew przyjętej praktyce nie był do niej dołączony ani tekst, ani raport działu realizacji

programu. Wezwał więc Jasiewicza, aby mu natychmiast przegrał tajemniczą taśmę i, jak mi później powiedział: „Nigdy nie zapomnę wrażenia, jakie wywarły pierwsze

słowa, które popłynęły z głośnika". Nie zapomnę i ja, kiedy Jasiewicz przegrał taśmę dla mnie po raz drugi: „Mówi wysoki urzędnik Ministerstwa Bezpieczeństwa

Publicznego" (por.: Jan Nowak Wojna w eterze, Londyn 1985). Oświadczenie tajemniczego uchodźcy było bardzo ogólnikowe. Nie zawierało ani nazwiska, ani funkcji,

którą pełnił. Jasnym było jedno: mówił komunista, być może stary komunista, jeden z dygnitarzy bezpieki, człowiek znający tajemnice partii, rządu i aparatu

bezpieczeństwa. Nie ulegało dla mnie wątpliwości już wtedy, że był to najważniejszy uciekinier „urzędowy" z kraju - spośród ujawnionych i tych, o których wiedzieliśmy.

Pytanie: kto to był? Jak się później okazało, w ten sposób zetknąłem się po raz pierwszy z Józefem Światłą -na odległość i na taśmie dźwiękowej.

Jan Nowak następnego dnia rano zawiadomił swych amerykańskich kolegów, usiłując na próżno uzyskać od nich jakiekolwiek wyjaśnienie. Wiadomością o tajemniczym

uchodźcy byli zaskoczeni nie mniej od niego. Okazało się później, że taśma z jego głosem trafiła do rąk Nowaka przez dziwaczną pomyłkę. „Wysoki urzędnik

bezpieczeństwa" znajdował się pod opieką władz amerykańskich i one nie zdecydowały się jeszcze, czy go ujawnić czy też nie, innymi słowy, czy pokazać go światu

publicznie, na konferencji prasowej. Dopiero w dwa dni później, 20 września, poinformowano poufnie Jana Nowaka, że osobą, o którą chodzi, jest podpułkownik Józef

Światło, wicedyrektor X Departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Zabawne, ale jak to często bywa w doniosłych wydarzeniach, „dziwaczna pomyłka", być może, zaważyła na rozmiarach dostępu, jaki ostatecznie uzyskaliśmy do Światły, i

na roli, jaką ta „radiowa operacja" odegrała. Kiedy liczył się każdy właściwie dzień, dyrektor rozgłośni polskiej ze zwykłą sobie energią i stanowczością mógł o tyle

wcześniej podjąć pierwsze niezbędne kroki.

Ogrom i znaczenie tego wydarzenia były oczywiste dla każdego, kto myślał kategoriami politycznymi. Człowiek ten musiał przecież znać najbardziej strzeżone i

przypuszczalnie najbardziej kompromitujące tajniki działalności i operacji partii. W niezliczonych rozmowach, w długiej wymianie wewnętrznych memorandów Jan

Nowak domagał się pełnego dostępu do Światły dla Radia Wolna Europa i Głosu Ameryki oraz wszelkich ułatwień, które pozwolą na przeprowadzenie z nim wywiadów

radiowych, utrwalenie na taśmie dźwiękowej i wyzyskanie zasobu jego wiedzy. Musiał również przełamać opór i uspokoić głosy protestu w samym zespole polskim. Były

w tym zespole ofiary Światły. Byli więc ludzie, którzy protestowali, aby głos tego człowieka rozlegał się na tej samej antenie obok ofiar. „Rozumiałem doskonale - pisał

Nowak - uczucia moich kolegów, ale byłem równocześnie głęboko przekonany, że rewelacje Światły mogą przynieść rozluźnienie obręczy terroru, a tym samym ulgę

społeczeństwu. W moim przekonaniu wobec tego zasadniczego względu ustępowały wszystkie inne" (Jan Nowak Wojna w eterze).

Biurokracja, tym razem z kluczowym elementem politycznym, zaczęła grać na całego. Wymiana memorandów i dyskusje w Monachium: z jednej strony Jan Nowak, z

drugiej William Griffith, doradca polityczny Radia Wolna Europa, i jego zastępca Paul Henze. Na wyższym torze - wymiana depesz, telefonów i korespondencji między

Monachium, Nowym Jorkiem (siedziba Komitetu Wolnej Europy) i Waszyngtonem, gdzie był Światło i przede wszystkim kompetentne czynniki amerykańskie, a więc i

CIA. W końcu ustalono ramy dostępu do Światły i naszych „zapotrzebowań". Głos Wolnej Polski stanął w obliczu niecodziennej, dynamicznej, wyjątkowej właściwie

operacji radiowej. Po raz pierwszy od czasów wojny, mieliśmy nadzieję, pójdą do kraju na falach eteru zakulisowe, całkowicie nieznane szczegóły mechanizmów i metod

totalitarnego systemu komunistycznego narzuconego społeczeństwu w Polsce.

Przed końcem września Jan Nowak po prostu powiedział mi: „Polecisz do Waszyngtonu". Innymi słowy: miałem być tym, który przeprowadzi rozmowy z Józefem Światłą,

nagra je w formie wywiadów czy też pełnych programów, uwieczni na taśmie opowiadania, powiedziałbym raczej - zeznania człowieka, który wiedział tak wiele. Z

miejsca zabrałem się do roboty, bo trzeba było przecież ustalić listę tematów, wypunktować szereg pytań z okresu lat wojennych i pierwszych powojennych - do końca

1953 r. Trzeba było sięgnąć do starszych materiałów i programów, zwłaszcza do moich rozmów i nagrań ze starymi i rozczarowanymi komunistkami: Ireną Bom i Wandą

Brońską Pampuch. Ta ostatnia zresztą osiadła w Monachium i później wydała tam swe książki zawierające wiele wspomnień osobistych. Pisywała stale do prasy

niemieckiej na tematy polskie w okresie rządów Gomułki i Gierka. Należała do niemieckiej śmietanki intelektualnej.

Józef Światło przeszedł ze wschodniego do zachodniego Berlina i zgłosił się do władz amerykańskich 5 grudnia 1953. Obecność jego w Waszyngtonie ujawniona została

dopiero 28 września 1954 przez prokuratora generalnego Stanów Zjednoczonych, Brownella. Przez cały ten okres nikt poza właściwymi władzami amerykańskimi (i nas

kilku w RWE od 17 września) nie wiedział na Zachodzie o ucieczce Światły. Źródła krajowe zachowały na ten temat grobowe milczenie. Jak się później dowiedziałem w

czasie jednego z moich pobytów w Polsce z ramienia BBC, przez pewien czas kierownictwo partii przypuszczało, że Światło został porwany przez Amerykanów w Berlinie

Zachodnim.

Przed moim wyjazdem do Waszyngtonu zetknąłem się pośrednio ze Światłą. Przesłuchałem taśmę, na której sam się przedstawił słuchaczom:

Jestem Józef Światło, do niedawna podpułkownik JJB i wicedyrektor X Departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie. A więc departamentu,

którego zadaniem jest, jak to się mówi w języku komunistycznym, ochrona czystości i jedności szeregów partii komunistycznej w Polsce. Z tytułu wysokiego i najbardziej

poufnego stanowiska, jakie zajmowałem przez szereg lat w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie, miałem dostęp do najtajniejszych dokumentów i

informacji Biura Politycznego oraz Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Ja osobiście aresztowałem niemal wszystkich najwyższych dygnitarzy partyjnych i rządowych, którzy później znaleźli się w więzieniu. I dlatego między innymi w centrali

bezpieki w Warszawie znają mnie wszyscy i wiedzą jaką rolę odgrywałem. Ale nie tylko w Warszawie. Znają mnie też we wszystkich wojewódzkich organach

bezpieczeństwa. Bo ja głównie podpisywałem instrukcje i rozkazy X Departamentu, wysyłane do terenowych wydziałów wojewódzkich.

To był niewątpliwie dynamit. Zdałem sobie sprawę z tego, że rola moja nie będzie łatwa. Czy trafię do tego człowieka w sposób, który pozwoli na wydobycie z niego

maksimum informacji? Czy zdołam ukształtować jakieś formy współpracy z nim? A jednocześnie rozumiałem doskonale, że dla kraju rewelacje Światły będą bombą,

której konsekwencji nie sposób jeszcze w tej chwili ocenić. Przepaść między społeczeństwem a rządzącym aparatem partii komunistycznej istniała od początku. Więcej niż

przepaść - wrogość i nienawiść. Dlatego też

w Polsce operowanie przez środki masowego przekazu słowem „kontrrewolucja" dla określenia każdego niemal przejawu opozycji czynnej czy pasywnej było i jest

dziecinnym sloganem z cyklu: jak sobie mały Jasio wyobraża marksizm-leninizm. Nie można mówić o kontrrewolucji w kraju, w którym nie było rewolucji, któremu

system polityczno-społeczny został narzucony bagnetami wrogiej armii. Mimo to byłem przekonany, że rewelacje Światły muszą skutecznie i bez reszty skompromitować

kierownictwo komunistyczne nie tylko w oczach szerokich mas - chłopów, robotników, intelektualistów - ale, co najważniejsze, w samej partii komunistycznej. W

rezultacie nastąpi destabilizacja aparatu partii i bezpieczeństwa. Cały więc mechanizm władzy może na pewien czas stać się mniej skuteczny i sprawny, może się

załamywać w zasadniczych ogniwach. Jednocześnie moralny opór społeczeństwa ulegnie wzmocnieniu, stanie się śmielszy. Przyjdzie okres świeżego, pełnego oddechu.

Bez względu na to, co nastąpi później, nie będzie można w pełni wyeliminować przeżyć, które stały się udziałem społeczeństwa.

Z biciem serca wysłuchałem pierwszego programu, który - nagrany głosem Józefa Światły - popłynął do kraju na falach eteru 28 września 1954.

2. Waszyngton: pierwszy bezpośredni kontakt

Poleciałem do Waszyngtonu 6 października przez Zurych, do Londynu i stamtąd amerykańską linią lotniczą PanAm przez Shannon, Gander, Boston do Nowego Jorku. Po

drodze lądowaliśmy wszędzie i leciało się bez końca. Dawne to już czasy, prahistoria epoki przedodrzutowej. Na lotnisku nowojorskim Idlewild czekała już na mnie

koleżanka z nowojorskiego biura radia z biletem lotniczym do Waszyngtonu. Przekąsiłem coś, wypiłem mocnego drinka i już siedziałem w samolocie do Waszyngtonu,

gdzie na lotnisku zostałem z miejsca „odebrany" samochodem przez kolegę z biura waszyngtońskiego. Jak dotąd wszystko szło sprawnie i gładko. Nawet hotel, przyjemny

i wygodny Roger Smith Hotel u zbiegu 18. ulicy i Pennsylvania Avenue, położony był w centrum. Zresztą wszędzie jest niedaleko w Waszyngtonie - pięknym, nawet

frapującym, ale stosunkowo niewielkim mieście. Zdołałem się tylko rozpakować i już miałem telefon z recepcji, że ktoś na mnie czeka. Istotnie czekali: Stanisław

Strzetelski, szef sekcji polskiej Radia Wolna Europa w Nowym Jorku, i „stary" znajomy z Monachium, Paul Henze z biura doradcy politycznego radiostacji. Okazało się,

że jedziemy wprost na spotkanie i dyskusję do CIA dla ustalenia szczegółów: kto, kiedy i jak będzie „miał do czynienia" z Józefem Światłą.

Konferencję 7 października prowadził jeden z oficerów CIA. Było dwóch jeszcze członków Agencji, a poza tym Paul Henze, Strzetelski, ja i Gidyński, kierownik sekcji

polskiej Głosu Ameryki w Waszyngtonie. Bardzo szybko zarysowała się różnica w podejściu do całego zagadnienia zwłaszcza między mną a Strzetelskim. Już w hotelu i

później, w czasie drogi, zachowywał się bardzo kurtuazyjnie, ale jednocześnie traktował mnie właściwie jak intruza, który nie wiadomo po co tu przyjechał. Po pierwsze

RWE już ma pewne materiały, w sumie trzy nie za długie programy, a poza tym nie należy wyolbrzymiać i przesadzać z tym uchodźcą. Odniosłem w pewnej chwili

wrażenie, że przesada w nasyceniu programami Światły może być nawet szkodliwa, że ostatecznie to nic nadzwyczajnego: uchodźca polityczny jak inni, trochę tylko

wyższej rangi i z innego resortu. Strzetelski dawał do zrozumienia, że relacja Światły może odbić się niekorzystnie na sytuacji Polaków w Stanach Zjednoczonych. Nie

zdołał tylko wytłumaczyć, dlaczego. Kiedy po drodze wspomniałem o tym, Paul Henze uśmiechnął się i machnął ręką, jakby pocieszając: nic się nie martw.

Konferencja poszła sprawnie. Głos Ameryki miał, przed moim przyjazdem, znacznie więcej możliwości i przywilejów od nas. Mogli więcej nagrywać, bo nie tylko byli

radiostacją rządową, ale i Światło interesował ich bardziej niż sekcję polską RWE w Nowym Jorku. Może nie całą, w każdym razie Strzetelskiego. Amerykanie byli

wyraźnie zaskoczeni, kiedy w szczegółach wyłożyłem, o co nam idzie i jakie rozmiary ma, zgodnie z naszym planem, przybrać „operacja Światło", jakie, naszym

zdaniem, ma ona znaczenie dla kraju. Strzetelski zamilkł. Gidyński podkreślił, że chce utrzymać dla Głosu Ameryki dostęp do Światły, ustalony już uprzednio. Paul Henze

stanowczo i przekonywająco poparł w pełni moje stanowisko i sugestie. W rezultacie wszystko sprowadziło się do decyzji, że trzeba nasze, tzn. monachijskie, wymagania

zaspokoić.

Problem polegał na tym, jak zmieścić to w czasie. Tutaj strona amerykańska poszła nam bardzo na rękę. Zdecydowano, że zanim będę miał Światłę do własnej dyspozycji,

mogę współuczestniczyć w sesjach Głosu Ameryki. Tak się też stało już następnego dnia, kiedy po raz pierwszy zetknąłem się z Józefem Światłą bezpośrednio, twarzą w

twarz, w czasie sesji Gidyńskiego. Potem korzystałem z tego rzadko. Nie potrzebowałem. Przez szereg tygodni Światło był istotnie do mojej dyspozycji, z wyjątkami

krótkich przerw, kiedy zeznawał, choćby przed komisją senacką Kerstena. I tutaj, jestem przekonany, Paul Henze odegrał kluczową rolę, poprzez interwencje i pośrednie

naciski właściwymi drogami. Był niesłychanie pomocny przez krótki okres, kiedy pozostał w Stanach, i to właśnie w okresie dla nas kluczowym.

Po konferencji 7 października jedliśmy wspólnie ze Strzetelskim kolację w hotelu. Był także z nami i Stefan Gacki, współpracownik sekcji polskiej RWE w Nowym Jorku.

Znałem go jeszcze z londyńskich czasów z MSZ i on wyjątkowo rozumiał i podzielał zarówno nasze, monachijskie zamiary w stosunku do „operacji Światło", jak i nasze

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: