Próba uporządkowania krzyżówek X i XI wieku.doc

(196 KB) Pobierz

Próba uporządkowania krzyżówek X i XI wieku

PN 1/1997 nr 16

Autor: Marek Jarosz

PN 1/1997

Próba uporządkowania typowych odmian i wariantów krzyżówek X i XI wieku

Celem tej pracy jest próba takiego uszeregowania krzyżówek i dokonania ich podziału, aby uzyskać przejrzysty układ umożliwiający łatwe odszukanie określonej monety i uzyskanie odpowiedzi na pytanie czy nowa moneta /a raczej taka sama jak nowa/ znajduje się już w zbiorze.

Zamierzenie tego rodzaju jest więc ściśle związane z potrzebami numizmatyka - kolekcjonera, który mając przed sobą kilkadziesiąt lub nawet tylko kilkanaście krzyżówek, niejednokrotnie nie ma jasnego obrazu elementów charakterystycznych dla poszczególnych monet, co utrudnia ich opis i wprowadzenie do zbioru.

Próba, którą podjąłem oparta jest na analizie danych dotyczących 120 monet, będących przedmiotem bezpośredniego badania, oraz - 500 monet opisanych w literaturze i udokumentowana fotografiami.

Analizując materiały do tej pracy mogłem raz jeszcze przekonać się o walorach dzieła Edmunda Kopickiego. które zawiera, jak wiadomo, charakterystykę systemów klasyfikacyjnych wyłożoną obszernie w IX tomie "Katalogu .... ” /4/. Obszernie i bardzo jasno. Mając na względzie zamierzenia tego artykułu należy podkreślić, że zmierzają one co najwyżej do ukształtowania podstaw zarysu klasyfikacji.

Przyczyną, która bezpośrednio skłoniła mnie do przygotowania tej pracy był artykuł A. Kędzierskiego "Obole krzyżowe ze skarbu w Słuszkowie koło Kalisza" /3/, który ukazał się w końcu 1996 roku. Moje relacje nie dotyczą wprawdzie oboli lecz denarów, ale monety te bliskie są sobie okresem, rysunkiem i zapewne pochodzeniem. Zarazem podzielam zdanie autora wspomnianego artykułu, iż o ile denary krzyżowe należą do monet pospolitych wystepujących w licznych skarbach, to obole krzyżowe należą do monet bardzo rzadkich.

W znanej pracy K. Stronczyńskiego z 1847 roku „Pieniądze Piastów", /7/ autor opisuje szereg denarów posiadających po obu stronach krzyż i charakterystyczne wywinięte brzegi. W swoich badaniach Stronczyński opierał się w znacznej mierze na analizie skarbów, do których względnie często zyskiwał bezpośredni dostęp, co zdaje się stanowić szczególnie istotną cechę prac tego numizmatyka badacza. Natomiast co do ewentualnego podziału denarów krzyżowych ułatwiającego ich opis i układ w zbiorze, Stronczyński ograniczył się do wyodrębnienia dwóch rozległych grup, które nazwał "główniejszymi typami". Do pierwszego z nich zaliczył monety mające po obu stronach krzyż różnego kształtu, do drugiej - monety, na których widać po jednej stronie berło i pastorał "na krzyż ułożone", a po drugiej krzyż kawalerski.

W „Podręczniku Numizmatyki Polskiej" z 1914 roku M. Gumowski /1/ nie przeprowadza jeszcze podziału krzyżówek na typy i ich odmiany, lecz podkreśla ich polskie pochodzenie i bardzo liczne występowanie w wykopaliskach na ziemiach polskich. Nawiasem mówiąc nazwę "krzyżówki" wprowadził właśnie Gumowski, autor obszernej i źródłowej pracy na temat tych monet: „Corpus Nummorum Poloniae” /2/. Dzieło to wydane w 1939 roku zawiera cenne informacje na poruszany tu temat.

Autor przypomnianej pracy przyjął podział krzyżówek na osiem grup: I. Duże denary ze świątynią; II. Średnie denary z kapliczką, III. Denary typów pośrednich /monety, których nie udaje się zaliczyć do innych, już wyodrębnionych grup/; IV Denary typu dewenterskiego /naśladujące monety cesarza Henryka III; V. Denary z krzyżem perełkowym; VI. Denary z krzyżem prostym; VII. Denary z pastorałem; VIII. Małe denary z wyobrażeniem ręki lub głowy.

W prawie każdej z tych grup występują nieliczne półdenary, a więc obole. Należy podkreślić, że podział ten, bez żadnych zmian, został wprowadzony do nowoczesnego "Leksykonu numizmatycznego" A. Mikołajczyka /6/ wydanego w pół wieku od ukazania się dzieła Gumowskiego. Różnica dotyczyła zapatrywań co do przynależności tych monet. Zdaniem Gumowskiego, a także Stronczyńskiego były to polskie monety biskupie. Mikołajczyk, podobnie jak J. Kurpiewski /5/ i in. stał na stanowisku, że denary krzyżowe były monetami saskimi. Można jednak przypuszczać, że ich geneza była złożona i niejednolita.

Dążąc do opracowania układu ułatwiającego uszeregowanie krzyżówek według przyjętych założeń - postępowałem w sposób następujący.

Każdą monetę którą dysponowałem oraz monety znane mi z fotografii, opisywałem w sposób szczegółowy próbując wyodrębnić cechy zasadnicze i zyskać orientację co do cech drugo- i trzeciorzędowych. W ten sposób powstał podział, który przedstawiam poniżej. Obejmuje on najobszerniejsze grupy wg założeń Gumowskiego, tj. grupę V, VI i VII.

Charakterystyka przyjętego układu Awers

I. Krzyż prosty

1. zakończony tępo

2. zakończony perełkami /kulkami/

3. z ozdobami między ramionami krzyża

a. perełki

b. pierścienie

c. inne ozdoby

II. Krzyż perełkowy

1. niepełny /ilość perełek mniejsza od 12/

2. pełny /zamknięty, 12 perełek/

3. patriarchalny /po 3 perełki na końcu każdego ramienia/

III. Pastorał

1. Spirala /krzywień/

a. zaczątkowa

b. półspirala

c. spirala pełna

2. Berło

a. pastorał skrzyżowany z berłem prostym /zwykłym/

b. pastorał skrzyżowany z berłem ozdobnym /perełkowym/

3. Perełki wokół pastorału

a. pojedyncze

b. okrąg niedomknięty

c. okrąg zamknięty /pełny/

Rewers

IV. Krzyż kawalerski

1. zwykły /pusty, bez ozdób/

2. typowy niepełny /miedzy ramionami krzyża od 1 do 3 kulek/

3. typowy /miedzy ramionami krzyża 4 kulki, z tego 2 ujęte jakby literą "v "/

4. zdobiony inaczej

V. Obrzeże /dotyczy awersu i rewersu/

1. puste

2. drobne elementy "klinowe"

3. perełki, pierścienie, "płotki" i in.

4. znaki podobne do liter

5. litery, najczęściej R, X i E, znacznie rzadziej V, C, A- zwykle jedna lub dwie, rzadziej więcej

Dość istotną cechę tego podziału, "klucza do krzyżówek", jest przyjęcie zasady, że w każdym przypadku elementu różniącego, tj. krzyża prostego, perełkowego, pastorału, krzyża kawalerskiego czy obrzeża, opis uwzględnia spostrzegane cechy biorąc za punkt wyjścia cechy nikłe i postępując do wyraźnych i zróżnicowanych, np. od spirali zaczątkowej /III-1-a/ do spirali pełnej /III-1-c/ lub od obrzeża pustego /V-1/ do obrzeża zawierającego litery /V-5/.

Większość punktów "klucza" nie wydaje się wymagać objaśnień, podaje je tylko w stosunku do kilku.

II-1 i II-2. Przyjąłem arbitralnie ilość 12 perełek dla krzyża perełkowego, wydaje się bowiem, że ich liczba może być jednoznacznie określona, sądząc tak na podstawie opisu monet, a zarazem, bo to też miałem na względzie, krzyż patriarchalny ma 4 razy po 3 elementy zdobiące zakończenia ramion krzyża, co można uważać za liczącą się wskazówkę.

III-1. Porównując liczne krzyżówki daje się zauważyć, że kształt spirali /krzywienia/ jest różny, niejednakowy, laska bywa ledwo ugięta lub, przeciwnie, zawinięta. Dlatego też przyjąłem trzy określenia, jakby klasy: spirala zaczątkowa, półspirala i spirala pełna.

Przy badaniu wymienionej powyżej grupy monet napotyka się niekiedy krzyżówki z rzekomym pastorałem, który tworzy płaska perełka o widocznych brzegach podobnych do spirali, zwłaszcza do spirali niepełnej .

III-3. Pewne znaczenie różnicujące ma układ perełek wokół pastorału. Perełki te bywają pojedyncze, ale w części przypadków tworzą okrąg w obrębie którego znajduje się pastorał, względnie okrąg jest niedomknięty.

IV. Krzyż kawalerski występuje z reguły na krzyżówkach i jest szczególnie charakterystyczny dla tych monet. Dotyczy to zwłaszcza krzyża, który określono w omawianym "układzie" jako krzyż typowy. Krzyż taki odznacza się obecnością między ramionami 4 kulek, z których 2 ujęte są znakiem "v".

Monety z krzyżem kawalerskim "typowym niepełnym" występują znacznie rzadziej, a także z krzyżem "zdobionym inaczej" /krzyżyki, małe pastorały, pierścienie/.

V-1,2. Obrzeże bywa puste, ale znacznie częściej występują "elementy klinowe" w kształcie trójkątów i elementów nieregularnych, które w części przypadków zdają się pełnić,jak sądził Stronczyński, rolę niemych znaków oddzielających litery.

V-3. Perełki i pierścienie nie wymagają objaśnień, z tym może, że pierścienie te bywają traktowane jako oznaka władzy biskupiej.

„Płotkami" nazywam 2-3 równoległe odcinki połączone pośrodku jednym pionowym. Nie znam ich znaczenia i nie wspomina o nich Gumowski /2/, mimo, że na niektórych krzyżówkach demonstrowanych w jego monografii występuje ten element obrzeża.

V-5. Istotne znaczenie mają litery. Wiąże się z nimi niemal legenda. Najczęściej występuje zwrócona w przeciwną stronę litera R, która pojawia się zarówno na awersie, jak i na rewersie, a nawet bywa, że występuje na obu stronach monety lub dwa razy na jednej stronie, co stanowi pewną rzadkość.

Dość często stwierdza się także znak X, a również literę E w postaci: ? Litera ta jest łatwa do odczytania, ale należy zachować pewną ostrożność. Otóż czasem 3 kulki nie są częścią litery tylko osobnym elementem otokowym. Z kolei dostrzeżenie całej litery bywa utrudnione - może ona bowiem być przysłonięta przez brzeg monety. Wobec tego rodzaju wątpliwości dobrze jest, jak wiadomo, posłużyć się światłem punktowym, które może ujawnić mało widoczne i drobne elementy.

Na niektórych monetach daje się zauważyć V, C oraz zmienioną w swym kształcie literę A, tj. zwykle otwartą od góry i przez to podobną do H, względnie do U.

Litery te były w numizmatyce polskiej /i niemieckiej/ przedmiotem dociekań i polemik. I tak np. Stronczyński stał zdecydowanie na stanowisku, że litery te układają się często w słowo RIXA /RYXA/ - imię małżonki Mieszka II, która po śmierci króla sprawowała przez pewien czas rządy w imieniu nieletniego Kazimierza. Pewna dowolność tej interpretacji wiąże się z przyjmowaniem założenia, że litery na krzyżówkach można czytać również wspak i że mogą być rozrzucone "jakkolwiek", byle łącznie tworzyły słowo /imię/,

Domniemanie dotyczące imienia Rixa nie utrzymało się, a Gumowski /2/ przedstawił i uzasadnił pogląd, w myśl którego słowo względnie często dające się odczytać na krzyżówkach to VU /VERA/ - prawdziwy, prawdziwy krzyż: VERA CRUX.

Uwagi te dotyczyły słów, natomiast pojedyncze litery widoczne na krzyżówkach są być może jedynie symbolami, pojęciami skrótowymi, a nie elementami słów.

Kilka przykładów skrótowych zapisów monet:

1-2; IV-3; V Aw - 2, 4 /do A/; V R - 2,5 /, X/

Zapis ten oznacza: na awersie krzyż prosty zakończony perełkami /I-2/, na rewersie krzyż kawalerski typowy /IV-3/. Na awersie w otoku drobne elementy klinowe /V Aw - 2/ i znak podobny do litery A /V Aw - 4/, na rewersie drobne elementy klinowe /V R - 2/ i litery i X /V R - 5/.

II-1 /9/; IV-1; V Aw - 3 - /2 pń./; V R - 5 /, C/.

Na awersie krzyż perełkowy niepełny, 9 perełek /II-1/, na rewersie krzyż kawalerski zwykły /pusty/ /IV-1/. Na awersie w otoku 2 pierścienie /V Aw-3/2 pń./, na rewersie litery i C. /V R - 5/.

III-1 b; III-2a, 3a; IV-4 /3 xxx/; V Aw - 2,5 /,,/.

Na awersie pastorał z krzywieniem w kształcie półspirali

/III-1b/, pastorał skrzyżowany z berłem prostym /zwykłym/

/III-2a/, pojedyncze perełki wokół pastorału /III-3a/. Na rewersie krzyż kawalerski zdobiony 3 krzyżykami /IV-4 13 xxx/, na awersie w otoku drobne elementy klinowe /V Aw - 2/ i litery, , , /V Aw - 5/.

Taki zapis pozwala na dość szybką i łatwą orientację, jak się ma nowa moneta do będących już w zbiorze.

Każda klasyfikacja, a także orientacyjny układ porządkujący /„klucz"/, wymaga uzupełnień i poprawek. Zachęcam Kolegów do wymiany spostrzeżeń nad przedstawionym projektem.

Marek Jarosz

Zdjęcia: W. Pohorecki

Piśmiennictwo:

1. Gumowski M.: Podręcznik Numizmatyki Polskiej. Tow.Num .. Kraków 1914.

2. Gumowski M.: Corpus Nummorum Poloniae. tom I. Monety X i XI w. PAU. Kraków 1939.

3. Kędzierski A.: Obole krzyżowe ze skarbu w Słuszkowie kolo Kalisza. Przegl. Num .. 1996. 15.4.

4. Kopicki E.: Katalog podstawowych typów monet. .. tom IX. cz. 4. Pol. Tow. Arch. Num., Warszawa 1989.

5. Kurpiowski J.. Zarys historii pieniądza polskiego. Pol. Tow. Arch. Num.. Warszawa 1994.

6. Mikołajczyk A .. Leksykon numizmatyczny, PWL. Warszawa 1994.

7. Stronczyński K .. Pieniądze piastów od czasów najdawniejszych do roku 1300. Warszawa 1847.

Katalog:

1 Krzyż prosty zakończony tępo

2 Krzyż prosty zakończony tępo, między ramionami krzyża 4 pierścienie, na obrzeżu X

3 Krzyż prosty zakończony tępo, na obrzeżu X i liczne elementy R klinowe

4 Ramiona krzyża zakończone perełkami, na obrzeżu 2 pierścienie i mało widoczna litera R

5 Krzyż perełkowy. niepełny, obrzeże puste (drobne elementy klinowe)

6 Krzyż perełkowy niepełny, między ramionami krzyża 2 pierścienie, na obrzeżu R

7 Krzyż perełkowy niepełny, na obrzeżu 2 pierścienie i litera R; litera ? częściowo widoczna

8 Krzyż perełkowy częściowo widoczny, na obrzeżu litery R i ?.

9 Krzyż perełkowy pełny (zamknięty) na obrzeżu litera R

10 Krzyż perełkowy pełny, na obrzeżu litera R i pierścień

11 Krzyż perełkowy pełny, na obrzeżu litera R występująca 2 razy, częściowo widoczna litera ?

12 Pastorał, spirala zaczątkowa, pastorał skrzyżowany z berłem ozdobnym, pojedyncze perełki wokół pastorału

13 Pastorał, spirala zaczątkowa, pastorał skrzyżowany z berłem ozdobnym, pojedyncze perełki wokół pastorału tworzą niepełny okrąg

14 Pastorał, pólspirala, pastorał skrzyżowany z berłem ozdobnym

15 Pastorał, spirala pełna, pastorał skrzyżowany z berłem prostym, wokół pastorału perełki tworzące okrąg zamknięty; 2 małe pierścienie. Na obrzeżu litera R i litera ? (widoczna częściowo)