Sztuka romańska i gotycka.doc

Sztuka romańska (styl romański, romanizm) - pojęcie odnoszące się do stylu w sztukach plastycznych wykonywanych z kamienia XI – XIII wieku. Najwcześniej formy stylistyczne zostały ukształtowane na terenach zajmowanych obecnie przez dzisiejsze północne Włochy, Francję i zachodnie Niemcy (XI – XII wiek). Wkrótce (X w. – XIII w.) zasięgiem nowego stylu objęte zostały kolejne tereny Europy i wraz z prowadzonymi wyprawami krzyżowymi przeniknął na Bliski Wschód.

Romanizm w Europie [edytuj]

Architektura romańska rozwijała się od X– XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy. Termin "romańska" został wprowadzony dopiero w XIX wieku, naprzód w filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu. Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek.

Po przekroczeniu 1000 roku, który wydawał się ludziom żyjącym w na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę: były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli. Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska, a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar.

Malarstwo i rzeźba [edytuj]

Rzeźba romańska wykonywana była najczęściej w kamieniu, rzadziej z drewna i brązu. Charakterystyczną jej cechą było to że była nierozerwalnie związana z architekturą. Najczęściej wypełniała miejsca na portalach, w tympanonach i zagłębieniach muru. Umieszczano ją również na kapitelach i trzonach kolumn. Tematyką rzeźby romańskiej była przede wszystkim hagiografia oraz sceny ze starego testamentu przeplatane motywami roślinnymi i zwierzęcymi. Często rzeźbiono również Biblia Pauperum. W rzeźbie romańskiej stosowano tzw. prawo ram które kazało komponować postacie ludzkie tak aby mieściły sie one w kwadracie. Efektem tego prawa były nierealistyczne proporcje przedstawianych sylwetek.

Rzeźba jest podporządkowana architekturze. Głównym jej zadaniem staje się ukazanie boskiego tryumfu nad złem. Koncentrowała się przede wszystkim w tympanonach nad portalami, gdzie zazwyczaj przedstawiano postać Chrystusa. Bogata i ekspresyjna oraz silnie zróżnicowana powstała we Francji ( np. Moissac, Vézelay, Souillac) czasem obejmowała całą fasadę (Poitiers). Szczytowym osiągnięciem stylu romańskiego jest dekoracja rzeźbiarska katedry w Autun, dzieło Gislibertusa. Znakomitym twórcą późnoromańskiej rzeźby we Włoszech był B. Antelami. W Niemczech pojawiły się rzeźby nie związane z architekturą (brązowy krucyfiks z Werden).

Malarstwo także pozostawało na usługach doktryny kościoła. Malowidła ścienne wypełniały ściany kościołów, we Włoszech popularne były przedstawienia w postaci mozaik. Pozostałości są zachowane w licznych kościołach Francji (Saint-Savin-sur-Gartempe), Niemiec (Schwarzrheindorf), północnej Hiszpanii (Tahull), Włoch (S. Angelo in Formis, mozaiki w Wenecji i Palermo).

Również rękopisy wykonywane i ozdabiane w skryptoriach osiągnęły wysoki poziom artystyczny, zwłaszcza popularne iluminacje reprezentacyjnych dziel

Romanizm w Polsce [edytuj]

Architektura romańska w Polsce [edytuj]

Zobacz więcej w osobnym artykule: architektura romańska w Polsce.

W Polsce jest to najstarsza architektura, związana z początkami państwowości, stąd często jej surowsza i prostsza forma - przeważnie spotykamy u nas małe kościoły salowe kryte stropem, z prosto zamkniętym prezbiterium. Architektura romańska w Polsce kształtowała się pod wpływami niemieckimi i czeskimi. Początek rozwoju sztuki romańskiej przypada na okres po restytucji monarchii przez Kazimierza I Odnowiciela (1038–58). W XI w. Powstały, zachowane w niewielkim stopniu, katedry: w Poznaniu, II katedra w Gnieźnie i dwuchórowa II katedra w Krakowie, kościoły Benedyktynów w Tyńcu i Mogilnie, kolegiata Św. Andrzeja w Krakowie. Jej moment szczytowy to XII wiek, powstały wówczas kolegiaty w Kruszwicy, Opatowie, Tumie koło Łęczycy, kościoły: Kanoników Regularnych w Czerwińsku i Norbertanek w Strzelnie, niewielkie kościoły możnowładcze z emporą po stronie zachodniej (Żarnów, Inowłódz); okres schyłkowy przypada na pierwszą połowę XIII wieku. Największy rozmach miało budownictwo realizowane przez cystersów (Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) i odmienne stylistycznie na Śląsku (Trzebnica); w tym czasie powstały pierwsze budowle ceglane (kościół Św. Jakuba w Sandomierzu, Kościół św. Andrzeja w Szprotawie); najwybitniejsze dzieła rzeźbiarskie to dekoracja portalu w Czerwińsku, tympanony fundacyjne ze Strzelna, Wrocławia i Trzebnicy, a przede wszystkim kolumny z kościoła Norbertanek w Strzelnie oraz brązowe Drzwi Gnieźnieńskie. Do unikatowych dzieł zaliczana jest ryta i impastowana posadzka w krypcie kolegiaty wiślickiej. W dwóch polach otoczonych bordiurą ozdobioną ornamentem o motywach roślinnych i zwierzęcych przedstawiono modlące się trzy postacie. W polu bliżej ołtarza przedstawia kapłana o otoczeniu starca i chłopca. Obok widnieje napis: "Ci pragną być deptani, aby kiedyś móc wznieść się do gwiazd." Na drugim polu wyryto postać mężczyzny, kobiety i dziecka. Najprawdopodobniej jest to fundator posadzki z żoną i synem. Płyta wykonana jest z gipsu a ryty wypełnia masa barwiona węglem drzewnym.

Malarstwo [edytuj]

W Polsce malarstwo ścienne raczej się nie zachowało, nielicznym przykładem jest np. Czerwińsk. Doskonale przetrwały natomiast iluminowane rękopisy (Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmeramski, Kodeks Pułtuski); przykładami sztuki złotniczej są kielichy z Trzemeszna i Czerwińska, kielich i patena Konrada I Mazowieckiego z Płocka oraz rękojeść miecza zwanego Szczerbcem i oprawa Ewangeliarza Anastazji. Milka był pierwszym malarzem sztuki romańskiej.

Termin architektura gotycka odnosi się do stylu w architekturze europejskiej okresu późnego średniowiecza, od około połowy XII do początku XVI wieku. Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę, choć w rzeczywistości był to również okres rozwoju architektury świeckiej (mieszczańskiej i rezydencjonalnej). Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga. Strzelista i ogromna bryła kościoła stała się symbolem czasów, w których religijność łączyła w sobie wyprawy krzyżowe i pragnienie wzniesienia się ku Bogu. W bryle dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie. Barwne światło przenikające do wnętrza przez wysokie witraże stwarza wrażenie uduchowienia a powtarzające się we wnętrzu wertykalne linie i znaczna odległość do sklepienia kieruje wzrok ku górze.

Etymologia nazwy stylu: [edytuj]

Architektura i styl gotycki nie mają żadnego historycznego związku z plemieniem Gotów. Dla ludności italskiej gotyckie formy architektoniczne były równie obce i niezrozumiałe, jak poprzedzający go romanizm. Była to nazwa pogardliwa nawiązująca do plemion najeżdżających kraj w V i VI wieku. Określenie to było synonimem barbarzyństwa opisującym wytwory kultury uważanej za prymitywną, użyte po raz pierwszy w połowie XV wieku przez L.B. Albertiego. Negatywną ocenę stylu gotyckiego potwierdził Giorgio Vasari w XVI w.

Styl gotycki był nazywany także stylem ostrołukowym. Jednak i to określenie nie jest właściwe. Ostry łuk występował nie tylko w architekturze gotyku. Występował już (i to wcześniej) w stylu romańskim oraz w architekturze islamu.

Historia powstania: [edytuj]

Gotyk powstał około 1120 roku we Francji, następnie był stopniowo przejmowany przez pozostałe państwa (najwcześniej, ok. 1175 przez Anglię, po 1200 roku przez Niemcy). Miejscem narodzin gotyku był region Ile-de-France, jednak pewne rozwiązania konstrukcyjne umożliwiające jego powstanie (np. sklepienie krzyżowo-żebrowe) zaczęły pojawiać się już na przełomie XI i XII wieku w Normandii (Évreux, Jumièges, Lessay), północnych Włoszech (kościoły w Rivolta d'Adda i w Mediolanie) i Anglii (katedra w Durham, lata budowy 1093-1128). Łuk ostry pojawia się np. w Burgundii, m.in. w sklepieniu kościoła benedyktynów w Cluny z przełomu XI i XII wieku. Etapy bezpośrednio poprzedzające ukształtowanie się architektury gotyckiej mogą ilustrować kościoły klasztorne w Saint-Germer-de-Fly (dep. Oise) i Saint Martin-des-Champs (Paryż).

Łuk ostry, złożony zazwyczaj z dwóch odcinków kół, wraz z rozwojem gotyku staje się niejednokrotnie coraz bardziej skomplikowany. W Anglii pojawił się tzw. łuk Tudorów, łuk przybiera postać tzw. oślego grzbietu, a nad niewielkimi otworami występuje tzw. łuk kotarowy. Sam fakt pojawienia się coraz ostrzej budowanego łuku nie jest najistotniejszą cechą gotyku. Większe znaczenie miało odejście od przestrzeganej wcześniej rygorystycznej zasady wiążącej wysokość strzałki łuku z jego rozpiętością. Zmianie ulega także sposób konstruowania sklepień krzyżowych przez zastosowanie żeber podpierających kolebki. To z kolei, w połączeniu ze zmianami kształtu łuku, pozwala na znaczną dowolność w kształtowaniu rozwiązań sklepień przekrywających nawy. Dla odciążenia filarów część sił przenoszących się ze sklepienia przerzucono za pośrednictwem łęków na stawiane poza obrysem bryły kościoła tzw. wieże sił. Po raz pierwszy takie rozwiązanie zastosowano we Francji w XII wieku, w opactwie St-Denis pod Paryżem podczas przebudowy katedry przeprowadzonej w latach 1140 – 1144 według projektu opata Sugera. Części zrealizowane za życia opata obejmowały dwuwieżową fasadę zachodnią z przedsionkiem i część wschodnią (obejście prezbiterium). Ideą Sugera było stworzenie ziemskiego odpowiednika Niebieskiej Jerozolimy, budynku o wysokim stopniu linearności i przenikniętego światłem, inspirowanego pismami Pseudo-Dionizego Aeropagity. Cienkie kolumny, okna z witrażami i ogólne wrażenie wertykalizmu i lekkości złożyło się na architekturę, której elementy ulegną nasileniu w ciągu dalszego rozwoju stylu gotyckiego.

Charakterystyka stylu: [edytuj]

Gotyk w architekturze i sztuce - ilustracja z "Petit Larousse Illustre", 1912

...