Wydawnictwo Naukowe PWN oddaje do r�k czytelnik�w ksi��k� z serii Ma�a Historia Literatury Polskiej - zamierzonej na dziesi�� tom�w obejmuj�cych ca�o�� literatury od pocz�tk�w po dzie� dzisiejszy. Pomys� tej edycji zrodzi� si� w Instytucie Bada� Literackich Polskiej Akademii Nauk, a zosta� zrealizowany tak, by ka�dy tom zawiera� autorsk� koncepcj� przedstawionej w nim epoki. St�d dyskusyjne nieraz propozycje periodyzacyjne, nowa problematyzacja i hierarchia warto�ci literackich. Ma�a Historia Literatury Polskie/, praca m�odej generacji badaczy, to pr�ba indywidualnego spojrzenia na literatur� i zarazem g�os w sporze o kanon literatury narodowej, kierunki reinterpretacji tradycji literackiej oraz rol� literatury we wsp�czesnej cywilizacji. Ma�a Historia Literatury Polskiej jest przeznaczona dla uczni�w, student�w, nauczycieli i wszystkich zainteresowanych polsk� literatur�. Literatura lat 1945-1975 Ma�a Historia Literatury Polskiej Redakcja naukowa Alina Brodzka El�bieta Sarnowska-Temeriusz Instytut Bada� Literackich Polskiej Akademii Nauk Ma�a Historia Literatury Polskiej Literatura lat 1945-1975 Zbigniew Jarosi�ski Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1996 Ok�adka i strony tytu�owe Bokiewicz. & Freudenreich Redaktor Maria Goszczy�ska Redaktor techniczny Stanis�awa Rzepkowska Ksi��ka zalecana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej do u�ytku szkolnego i wpisana do zestawu ksi��ek pomocniczych do nauki j�zyka polskiego na poziomie szko�y �redniej. Numer w zestawie 62/96 Copyright (c) by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1996 ISBN 83-01-11998-5 Uwagi wst�pne Okres w historii literatury, kt�ry rozpoczyna si� z ko�cem wojny, nie ma w�asnej nazwy. Czasami u�ywano okre�lenia "literatura Polski Ludowej", lecz by�o ono wybitnie niefortunne. Raz dlatego, �e usuwa�o z pola widzenia ca�� tw�rczo�� literack�, kt�ra r�wnolegle powstawa�a na emigracji, po wt�re, poniewa� periodyzacji historycznoliterackiej nie podporz�dkowuje si� jednoznacznie poj�ciom z dziedziny historii polityczno-ustrojowej. Dalej b�dziemy wi�c u�ywa� okre�lenia "literatura powojenna", kt�re jest co prawda zupe�nie neutralne, ale te� zawiera tre�� bardzo ubog�: wskazuje na chronologiczny pocz�tek zakresu zjawisk, jaki jest omawiany, nie za� na jak�kolwiek jego cech� wyr�niaj�c�. Nie przypadkiem. Okres powojenny bowiem nie stanowi epoki historycznoliterackiej w tym sensie, w jakim epokami takimi by�y na przyk�ad barok czy pozytywizm. Nie ma w nim jakiego� pr�du literackiego czy og�lniej - kulturalnego, kt�ry by dominowa� i decydowa� o jego generalnym stylu. Przeciwnie, wyst�puje r�norodno�� pr�d�w, tendencji, d��e� - cz�sto o bardzo kr�tkiej �ywotno�ci, wielokierunkowo�� przemian stylowych, sk�onno�� do ci�g�ej odnowy. By� mo�e, oka�e si� kiedy�, �e tylko z powodu zbyt kr�tkiej perspektywy nie potrafili�my dostrzec w kulturalnej wsp�czesno�ci jej nurtu przewodniego i dominuj�cej tonacji; na razie mamy jednak powody s�dzi�, �e ich brak jest raczej rysem swoistym naszej epoki, a nawet �e z biegiem czasu ujawnia si� w niej coraz wyra�niej. Na literatur� powojenn� sk�ada si� dorobek paru formacji pisarskich. Nie licz�c pisarzy czynnych ju� w Dwudziestoleciu, mo�na wyr�ni� w niej par� - cztery albo sze�� - pokole�, kt�re kolejno wst�powa�y w �ycie tw�rcze, przynosz�c w�asne widzenie �wiata, wyra�nie inne ni� poprzednik�w. Potem pokolenia te �y�y obok siebie: cz�ciowo ich odr�bno�ci zanika�y, cz�ciowo jednak utrzymywa�y si� dalej w ich tw�rczo�ci, przejawiaj�c si� zw�aszcza w r�nicach spo�ecznego i moralnego do�wiadczenia, do kt�rego si� ona odwo�ywa�a. Ponadto po wojnie literatura podzielona by�a na krajow� i emigracyjn�, przy czym obie te jej ga��zie w niewielu miejscach styka�y si� ze sob�. Nie ma powodu uwa�a�, �e istniej� dwie odr�bne powojenne literatury, jak czasem twierdzono - i w Kraju, i na obczy�nie. Literatura polska jest jedna, bo w obu wypadkach wyrasta z tego samego pnia tradycji kulturalnej, pobudzana jest przez te same idee dotycz�ce pos�annictwa i obowi�zk�w pisarza, a wreszcie - niezale�nie od przeszk�d faktycznych - powstawa�a z my�l�, aby przemawia� do ca�ej polskiej spo�eczno�ci kulturalnej. Ale te� i nie ma powodu, aby pomniejsza� r�nice mi�dzy jej ga��zi� krajow� i emigracyjn�. Bycie pisarzem w Kraju prawie zawsze prowadzi�o do jakiej� ugody z krajow� rzeczywisto�ci�, wyb�r emigracji mia� prawie zawsze przyczyn� ideow�, protest przeciw tej rzeczywisto�ci. A poza tym rozmaite �yciowe uwarunkowania i up�yw czasu w naturalny spos�b pog��bia�y odmienno�ci. Zauwa�y� te� trzeba, �e literatura jest wsp�cze�nie obfitsza ni� by�a kiedykolwiek. Dzia�a wi�cej pisarzy, ukazuje si� wi�cej utwor�w, bo te� zapotrzebowania czytelnicze s� silniej zr�nicowane. Nie jest to obfito�� czysto ilo�ciowa. Wykszta�ci�y si� nowe gatunki i formy pisarskie: powie�� kryminalna i fantastycznonaukowa, nowela filmowa, dramat radiowy i telewizyjny. Trudno uchwyci� granic� mi�dzy reporta�em dziennikarskim a literackim. Nast�pi� awans pami�tnika, kt�ry kiedy� nale�a� do dziedziny paraliterackiego dokumentu... By� mo�e tradycyjne wyobra�enie literatury jako "literatury pi�knej" powoli staje si� anachroniczne. Wszystkie te okoliczno�ci sprawiaj�, �e wyk�ad historii literatury wsp�czesnej przynie�� mo�e ustalenia jedynie prowizoryczne. Trudno oczekiwa�, aby mia� walory naukowej syntezy, zarysowywa� ca�o�ciowy proces literacki w jego dynamice. Poprzesta� musi na �ledzeniu poszczeg�lnych jego w�tk�w: przemian temat�w stale w literaturze obecnych, przeobra�e�, jakim podlegaj� najwa�niejsze z literackich gatunk�w, pojawiania si� kolejnych orientacji pisarskich; uk�ada� b�dzie fakty literackie w obrazy mozaikowe, lu�ne konstelacje utwor�w i problem�w. Przyjmuje si� na og� za oczywiste, �e koniec wojny jest pocz�tkiem nowego literackiego okresu. Mo�na opatrywa� to pewnymi zastrze�eniami, niemniej fakt wydaje si� niepodwa�alny. Podobnie te� nie ulega w�tpliwo�ci, �e lata socrealizmu, mi�dzy 1949 a 1956 r., stanowi� w literaturze krajowej ca�ostk� odr�bn� i osobliw�. Wydarzenia Pa�dziernika 1956 r. umo�liwi�y jej powr�t do przerwanego przez socrealizm biegu, a zarazem otworzy�y okres, kt�ry odczuwamy jako czasy literackiej wsp�czesno�ci. Okres ten - to ju� prawie cztery dziesi�ciolecia. Nie s�dz�, aby mo�na wskaza� w nim jakie� wewn�trzne podzia�y periodyzacyjne. Daty politycznych wstrz�s�w: 1968 i 1970, mia�y powa�ne znaczenie, ale przede wszystkim w �yciu literackim, nie wi�za�y si� z przemianami na polu literackiej tw�rczo�ci. Nie znaczy to jednak, �e w ca�ym omawianym okresie przemiany takie nie zachodzi�y. Wprost przeciwnie, by�y bardzo intensywne. Mia�y jednak charakter z�o�ony. W innym rytmie ewoluowa�y proza, poezja i dramat, a tak�e poszczeg�lne sfery tematyczne i artystyczne literatury. Na przyk�ad temat wojenny, w prozie ci�gle �ywy, czy poszukiwania nowatorskie w poezji, kt�re mia�y swe w�asne dzieje, czasem dramatyczne, a podleg�e niew�tpliwej logice. Wychwycenie tej logiki jest jednym z zasadniczych moich cel�w. Nie staram si� wyznaczy� �adnych cezur, dzieli� toku literackich zdarze� na podokresy. Pos�uguj� si� najcz�ciej chronologi� przybli�on�: "prze�om lat pi��dziesi�tych i sze��dziesi�tych", "pocz�tek lat siedemdziesi�tych" - ma ona s�u�y� w�a�nie uwyra�nieniu p�ynnej ci�g�o�ci przemian. Natomiast wydaje si�, �e rzeczywista cezura we wsp�czesnej literaturze polskiej przypada na po�ow� lat siedemdziesi�tych. I. Pierwsze lata. Literatura przed 1949 rokiem Warunki �ycia kulturalnego Kiedy we wrze�niu 1944 r. rozpoczynano rekonstrukcj� polskiego �ycia kulturalnego na ziemiach dot�d wyzwolonych, jednym z pierwszych dzia�a� by�a pr�ba rejestracji ludzi kultury, kt�rzy ocaleli: pisarzy, artyst�w, uczonych. Straty tego �rodowiska by�y bowiem wyj�tkowo du�e, wi�ksze ni� �rodowisk innych, co stanowi�o rezultat planowej polityki okupanta, d���cej do likwidacji polskiej inteligencji tw�rczej. By�y te� nieodwracalne: zniszczon� baz� kultury mo�na odbudowa�, nikt nie zast�pi pomordowanych poet�w. Wojenne �mierci s� zawsze przypadkowe. Niemniej w og�lnym ich bilansie rysowa�y si� pewne prawid�owo�ci, kt�re mia�y w literaturze konsekwencje. Przede wszystkim zgin�a znaczna cz�� pisarzy pochodzenia �ydowskiego. Problem holokaustu znacznie wykracza, oczywi�cie, poza sprawy polskiej literatury, nie jest jednak dla niej oboj�tny. Przez wieki Polska by�a ojczyzn� kultury �ydowskiej, kt�ra rozwija�a si� niemal niezale�nie od polskiej, wydaj�c w�asnych artyst�w, my�licieli, a potem i pisarzy. Wojna przynios�a tej kulturze ca�kowit� zag�ad�. Ci jednak, kt�rzy prze�yli, b�d� po wielokro� powracali wspomnieniem do �ydowskiego �wiata swej m�odo�ci, szukaj�c w nim inspiracji i czuj�c si� stra�nikami grob�w. Wojna przyspieszy�a niew�tpliwie zgony pisarzy z pokolenia najstarszego, wywodz�cych si� z M�odej Polski, kt�rzy nie potrafili przystosowa� si� do okupacyjnych warunk�w, zostali pozbawieni opieki, cz�sto �rodk�w do �ycia. W rezultacie M�oda Polska odsun�a si� w przesz�o��, nale��c� raczej do literackiego archiwum ni� zasob�w �ywej tradycji. Dopiero znacznie p�niej - w latach sze��dziesi�tych - na powr�t przyci�gnie ona uwag�, ale ju� nie pisarzy, tylko historyk�w literatury. Z drugiej strony, szczeg�lnie du�e straty ponios�y �rodowiska najm�odsze. Zgin�li wszyscy wybitni poeci zwi�zani z warszawsk� konspiracj�, stanowi�cy czo��wk� m�odego pokolenia, najaktywniejsi w czasie okupacji i najbardziej obiecuj�cy. Nie zostawili nast�pc�w, ich tw�rczo�� w literaturze powojennej nie znajdzie �adnych kontynuacji. Do fakt�w tych doda� nale�y dwa inne. Po pierwsze, wielu pisarzy o znacznej randze pozostawa�o na obczy�nie. Niekt�rzy wkr�tce wr�c� (Tuwim, S�onimski, Broniewski), ale b�dzie znamienne, �e mimo respektu, z jakim traktowano ich po powrocie, znajd� si� na uboczu �ycia literackiego. Po drugie, pojawi�a si� nowa kadra pisarzy i organizator�w kultury, kt�rzy zajm� w tym �yciu miejsce centralne: to ci, co przyszli w mundurach I Armii. Wi�kszo�� z nich pozna�a radzieck...
igogo