IPN-PRL 1956-1958 - Czerwiec, Październik.pdf - Biuletyn IPN dodatki - elso10

Najnowsza

Instytut

Pamięci

Narodowej

Polaków

Oblicza PRL

Nr5

1956 – 1958

Październik

i odwrót

Pochód

pierwszomajowy

1957 roku

w Krakowie

Gomułki

Przed Październikiem był Czerwiec 1956 roku. „Rozstrzelano moje

serce w Poznaniu...” – pisała poetka Kazimiera Iłłakowiczówna.

Bezpieka aresztowała setki demonstrantów; wśród nich był znany

później aktor Zdzisław Wardejn (pierwszy z prawej). Październik

definitywnie zamknął wprawdzie epokę stalinowskiego terroru, ale

Gomułka szybko rozpoczął odwrót od przemian istotnie

demokratyzujących życie w kraju. Trwałą „zdobyczą” okazały się

oddziały ZOMO, utworzone już trzy tygodnie po „przełomie”, oraz

Służba Bezpieczeństwa w miejsce Urzędu Bezpieczeństwa.

historia

11 GRUDNIA 2007

Czerwiec,

> Oblicza PRL

Szkoła tańca, inaczej pic fotomontaż

redaktor

cyklu

dziennikarz

„Rzeczpospo-

litej”

m.rosa-

lak@rp.pl

Dwa kroki w lewo, dwa w prawo, krok wprzód i obrót – to słowa z rosyjskiej piosenki

„Szkoła tańca baletowego”, kontestującej system sowiecki. Dobrze oddają również istotę

przemian tak zwanego polskiego Października, o czym pisze zarówno Marek Nowakowski na początku

tego zeszytu, jak i Robert Przybylski na jego zakończenie.

Październik definitywnie zamknął epokę stalinowską w jej czystej, a właściwie przerażająco brudnej

postaci. Skończyły się masowe aresztowania i zbrodnie sądowe na przeciwnikach politycznych.

Niewinnych ludzi, zwłaszcza żołnierzy Armii Krajowej, wypuszczono z więzień i wielu z nich

rehabilitowano. Poluzowano rygory gospodarki planowej. Wydawano zakazane dotąd książki,

a socrealizm zaniknął w literaturze i sztuce. Większa swoboda objęła takie dziedziny, jak moda,

piosenka, taniec i wypoczynek. Ludzie odetchnęli.

Ale przecież Polska nie przestała być wasalem Sowietów. Nie zlikwidowano policji politycznej, sieci

donosicieli ani cenzury. Ustrój „demokracji ludowej” pozostał totalitaryzmem z dominacją partii

komunistycznej. Nazajutrz po uchwyceniu rządów Gomułka zaczął likwidację niewygodnych gazet,

organizacji i rad pracowniczych. Rychło wyrugowano religię ze szkół i zdjęto w nich krzyże. Zasad

systemu nie zmieniono, co prowadziło do kryzysów, nadużyć i zbrodni. O porwaniu i bestialskim

mordzie Bohdana Piaseckiego piszemy w tym numerze. Winnych – funkcjonariuszy bezpieki – nie

ujęto i nie osądzono.

Tę „szkołę tańca” warszawska ulica nazwała pic fotomontaż. Oficjalna propaganda mówiła

o „socjalizmie z ludzką twarzą”. Ludzie widzieli w nim raczej mordę, tę samą co wcześniej. Mordo ty

nasza – chciałoby się powiedzieć.

—Maciej Rosalak

Październik

MAREK NOWAKOWSKI

pisarz

amiętny wiec na placu Defilad.

Ogromny tłum natym placu. Ludzie

ożywieni iradośni. Mnóstwo podpi-

tych. Śpiewają patriotyczne ireligij-

ne pieśni. „My chcemy Boga”, „Rotę”, „Jesz-

cze Polska”... A Gomułka witany entuzja-

stycznie. – Drugi Sikorski! – ktoś powiada

ztyłu. Inny widzi wnim Andersa. Jakaś ko-

bieta wżałobie płacze ze wzruszenia. Tysią-

ce oczu wpatrzonych wGomułkę.

Pijani też cichną. Jego przemówienie to

był hymn narodowego patriotyzmu. Dawno

zapomniane słowa. Nie damy się. Polska bę-

dzie suwerenna, niepodległa. Z Mocar-

stwem możemy, ale jako równorzędni part-

nerzy. Pięknie wyłożył wszystko Gomuł-

ka. I o złej gospodarce też mówił. I o woj-

skach obcych, które groźnie manewrują

gdzieś wpobliżu Legnicy.

–Mamy Polskę! –wzruszali się ludzie jak

dzieci. –Mamy kardynała nawolności!

Huragan braw dla Gomułki.

Ludzie rozchodzili się powolnie. Jedni za-

myśleni, milczący. Wtym zamyśleniu waga

słów wypowiedzianych przez Gomułkę. Ich

doniosłość. Inni rozkrzyczani, radośni. Pod-

≤ Hymn narodowego patriotyzmu, którym było przemówienie Władysława Gomułki na placu

Defilad, zgromadził tysiące gapiów...

rzucali wgórę czapki, obejmowali się icało-

wali zamaszyście.

Naskraju placu zobaczyłem dwóch zna-

jomych doliniarzy. Obaj w pilśniowych ka-

peluszach, spoceni. Oczy błyszczały im ra-

dosnym ożywieniem. „Ioni tak samo” –po-

myślałem. Pociągnęli mnie zaobelisk zwy-

rytymi odległościami wkilometrach doróż-

nych stolic Europy.

–Ale dziś były trafunki! –powiedział niż-

szy, zwany Kaczorem, był zAnnopola.

– Waluta po prostu sama w graby szła

– dodał drugi, stary tramwajowy fachman.

Pokazali kilka portfeli, kłęby pomiętej for-

sy.

– Jakby zdrętwieli... – dziwił się Kaczor.

–Frajerstwo!

– Gomułka! – skandowano wokół nas

–Gomułka!!!

Najnowsza historia Polaków

Zemsta po latach. Zbrodniarze czekali z porwaniem syna Bolesława Piaseckiego do 1957 roku

Mordercy Bohdana uchodzą

a śmierć wstrząsnęła

opinią publiczną w

Polsce. Makabryczny

mord dokonany na

pierworodnym synu

założyciela PAX nasuwał pytania

o sprawców i powody ich

działania. Przez wiele lat sprawa

uprowadzenia izabójstwa Boh-

dana Piaseckiego była jednak

tematem tabu. Nie chcieli oniej

mówić zarówno zamieszani

wzbrodnię komuniści, jak iśro-

dowiska kształtujące opinie

wIIIRP. Te ostatnie się obawiały,

że ujawnienie, iż sprawcami

zbrodni byli Żydzi, może rozbu-

dzić w Polsce nastroje antyse-

mickie.

8 grudnia 1958 roku dwóch

robotników dokonywało ruty-

nowej kontroli pomieszczeń sa-

nitarnych w schronie przeciw-

lotniczym w wybudowanym

niedawno budynku naal. Świer-

czewskiego 82A w Warszawie

(dzisiejsza al. Solidarności, vis-

-a-vis gmachu sądów). Podczas

kontroli okazało się, że drzwi

prowadzące dojednej zubikacji

zostały zabite gwoździami.

Zdziwieni robotnicy wyważyli

drzwi. Wmaleńkim pomieszcze-

niu leżało zastygłe w przed-

śmiertnym przerażeniu, nawpół

zmumifikowane drobne ciało.

Zpiersi wystawała drewnianarę-

kojeść sztyletu.

Sprowadzonanamiejsce mi-

licja odrazu rozpoznała ubranie

nieżyjącego. Jesionkę wjodełkę

icharakterystyczne zimowe bu-

ty zbiałymi sznurowadłami. Ta-

kie same rzeczy miał na sobie

zaginiony dwa lata wcześniej

15-letni uczeń Liceum św. Augu-

stynanaMokotowie.

Miał naimię Bohdan ibył sy-

nem człowieka przez niektóre

kręgi znienawidzonego: Bolesła-

wa Piaseckiego, przewodniczą-

cego stowarzyszenia PAX, twór-

cy przedwojennego Obozu

Narodowo Radykalnego. –Ojca

natychmiast sprowadzono

na miejsce. Nie miał żadnych

wątpliwości, że to Bohdan

–wspominamłodszy odwa lata

brat zamordowanego Jarosław

Piasecki.

Potwierdził to wkrótce denty-

sta chłopca, który rozpoznał

wstawione przez siebie plomby.

W wyniku sekcji zwłok stwier-

dzono, że młody człowiek zmarł

naskutek pchnięcia wojskowym

nożem w lewe płuco (ostrze

ominęło serce) i potężne ude-

rzenie tępym przedmiotem

w głowę. Zamordowany został

najprawdopodobniej w dniu

swojego porwania.

Który z was nazywa się

Piasecki?

– To była jedna z najwięk-

szych afer PRL. Śledztwem, któ-

re było nabieżąco relacjonowa-

ne wgazetach, żyła cała Polska.

Spektakularne, tajemnicze po-

rwanie, a następnie bestialskie

zabójstwo, i to w dodatku sy-

na tak znanej postaci, było wy-

darzeniem bezprecedensowym

– podkreśla prof. Peter Raina,

autor kilku przemilczanych w

latach 90. przez prasę książek

natemat śmierci Bohdana.

Do dzisiaj zbrodnia owia-

najest tajemnicą. Pomimo trwa-

jącego kilkadziesiąt lat śledztwa

nie wiadomo napewno, ani kto

zlecił zabójstwo, ani kto zadał

śmiertelny cios. Próżno również

szukać wzmianki otym najwięk-

szym politycznym morderstwie

PRL w szkolnych podręczni-

kach. Bohdan, zprzyczyn, októ-

rych później, został skazany

nazapomnienie.

Koszmar zaczął się 22 stycz-

nia 1957 roku o godzinie 13.45.

Dogrupki wychodzących zbu-

dynku szkoły chłopców pod-

szedł nieznajomy mężczyzna

izapytał, który znich nazywa się

Bohdan Piasecki. Następnie po-

kazał chłopcu jakąś legitymację

izaprosił go dostojącej wpobli-

żu taksówki. Po chwili Bohdan

zniknął we wnętrzu samochodu.

–Pamiętam wydarzenia tam-

tego dnia, jakby to było wczoraj.

Jednego zkolegów Bohdanacoś

tknęło iwrócił doszkoły. Ja mia-

łem wtedy siedem lekcji, ojedną

więcej niż Bohdan. Niestety, ten

Przed pół wiekiem komuniści inwigilowali emigrację, próbowali ją skłócić i podzielić, a nawet

Polskie Państwo bez Ziemi

Ziemi przetrwało powojenną biedę

ipozostało wierne opuszczonej oj-

czyźnie. Powodem domanifestacji

była zapowiedź wizyty Chruszczo-

wa wWielkiej Brytanii. „Polski po-

chód wywarł olbrzymie wrażenie

naopinii publicznej Wielkiej Bryta-

nii” – pisały nazajutrz londyńskie

gazety iwymieniały nazwiska idą-

cych na jego czele polskich gene-

rałów: Władysława Andersa, Tade-

usza Bora-Komorowskiego, Grze-

gorza Pełczyńskiego. Wrażenie, ja-

kie wywołała ta manifestacja, było

tak wielkie, że gdy cztery lata póź-

niej ten sam Chruszczow wybierał

się z wizytą do Francji, gen. de

Gaulle kazał zatrzymać ponad800

emigrantów, głównie Polaków, ale

także Ukraińców, Węgrów i Chor-

watów, anastępnie nakilka dni in-

ternować ich naKorsyce.

< Londyński

„Dziennik

Polski”

z planem

manifestacji

PROF.

RYSZARD TERLECKI

były dyrektor IPN w Krakowie

Niepodległa nauka

i kultura

Emigracja nie tylko przetrwała,

ale stworzyła setki instytucji, or-

ganizacji, stowarzyszeń,

czasopism, wydawnictw. Dla

kraju najważniejsza była polska

rozgłośnia Radia Wolna Europa,

zapewniająca dostęp do rzetel-

nej i aktualnej informacji, dla

rozsianej po świecie polskiej in-

teligencji – paryski Instytut

Literacki i wydawany przez nie-

go miesięcznik „Kultura”, dla

emigrantów na Wyspach Brytyj-

skich – ukazujący się

w Londynie „Dziennik Polski

i Dziennik Żołnierza”, a dla żoł-

PIOTR ZYCHOWICZ

dziennikarz „Rzeczpospolitej”

dy w niedzielę

22 kwietnia 1956 roku

liczący ponad20 tysięcy

pochód maszerował uli-

cami Londynu pod bia-

ło-czerwonymi flagami i transpa-

rentami domagającymi się nie-

podległości Polski, jego organiza-

torzy mieli powody do dumy i sa-

tysfakcji. Polskie Państwo bez

> Reportaż z przeszłości

kolega, aby mnie zaalarmować,

czekał, aż skończę zajęcia. Wten

sposób straciliśmy cenną godzi-

nę –opowiada Jarosław Piasec-

ki.

ście zrogami jelenia, stać nazim-

nie zgołą głową. Aż trudno uwie-

rzyć w takie okrucieństwo. To

kolejny dowód, że mieliśmy

do czynienia z zemstą – mówi

prof. Peter Raina.

Otym, że motywem porwania

izabójstwa chłopca była zemsta

na jego ojcu, nikt nie miał i nie

ma wątpliwości. On sam pisał, że

powodem śmierci synabyła jego

„działalność polityczna”. Taką

wersję przyjęły również proku-

ratura i SB, które rozpoczęły

rozpracowywać środowiska je-

go przeciwników.

Wysuwano wówczas rozma-

ite teorie. Bohdanamieli porwać

byli żołnierze Narodowych Sił

Zbrojnych, rozłamowcy z PAX

– na czele z Tadeuszem Mazo-

wieckim (!) – zwykli bandyci,

agenci obcego wywiadu, a na-

wet ojciec. Według ostatniej hi-

potezy Bolesław Piasecki miał

upozorować uprowadzenie

iwywieźć synazagranicę.

Zanajbardziej prawdopodob-

ną wersję wydarzeń uznano jed-

nak, że chłopca uprowadziły oso-

by pochodzenia żydowskiego.

Historyk IPN Jan Żaryn: –Co

dotego nie ma wątpliwości. Lu-

dzie ci nie bez powodu czekali

aż do1957 roku. Wcześniej uwa-

żali, że Piasecki jest pozaich za-

sięgiem, że ma tak silne popar-

cie w Moskwie. Po 1956 roku

uznali, że powiązania te osłabły.

Dowiedziawszy się, co się sta-

ło, pobiegł dodomu, gdzie poin-

formował owszystkim rodzinę.

Zaniepokojony Bolesław Pia-

secki natychmiast zawiadomił

oporwaniu milicję. Jeszcze tego

samego dnia porywacze skon-

taktowali się z ojcem i za uwol-

nienie chłopca zażądali okupu.

Rozpoczęła się gra rodem

zamerykańskich thrillerów. Lu-

dzie Piaseckiego jeździli pomie-

ście z torbą pieniędzy, podąża-

jąc zatajemniczymi wskazówka-

mi pozostawianymi przez pory-

waczy wpudełkach odzapałek.

W końcu po kilku dniach prze-

stępcy zerwali kontakt.

Zabić pierworodnego

–Dziś już wiemy, że była to cy-

nicznagra. Bohdan nie żył, apo-

rywacze po prostu znęcali się

nadojcem. Chcieli go upoko-

rzyć. Kazali mu chodzić pomie-

≤ Od lewej: Jan Dobraczyński, Bolesław Piasecki, Bohdan Piasecki

i Władysław Wójcik (działacz PAX) na wycieczce w górach

Był to również okres, gdy się wy-

dawało, że Piasecki utraci kon-

trolę nadPAX. Mordercy posta-

nowili go dobić.

Nie zdecydowali się jednak

na zamordowanie samego Pia-

seckiego. Uznali, że dużo bar-

dziej bolesnym ciosem będzie

zabicie jego pierworodnego sy-

na. I jasno dali do zrozumienia,

kto zabił chłopca, nadając za-

bójstwu charakter mordu rytu-

alnego: pozostawiony w ciele

nóż, tajemnicze znaki wypalone

we wnętrzu ubikacji.

– Bez odpowiedzi pozostaje

jednak podstawowe pytanie:

czy było to działanie oddolne

szajki żydowskich ubeków ipo-

spolitych przestępców, czy też

rozkaz zapadł wyżej? Czy zaza-

bójstwem stała tak zwana ży-

dowska frakcja wMSW, naczele

której stał wiceminister Antoni

Alster? –mówi Żaryn.

Teoria pierwsza

Na „trop żydowski” prowa-

dzących śledztwo naprowadziła

osoba Ignacego Ekerlinga, zła-

panego przez ludzi Piaseckiego

(milicja nie potrafiła tego zrobić)

kierowcę taksówki, którą upro-

wadzono Bohdana. Szybko się

okazało, że nie był on przypad-

kowym świadkiem przestęp-

stwa, ale uczestnikiem spisku.

Ekerling, który wojnę prze-

trwał na terenie Związku So-

wieckiego, miał szerokie kon-

takty wśród mieszkających

wówczas w Warszawie Żydów.

Uznali, że dużo bardziej

bolesnym ciosem

będzie zabicie jego

pierworodnego syna

przejąć insygnia władzy prezydenta RP

nierzy-tułaczy – ogólnoświato-

we Stowarzyszenie Polskich

Kombatantów (SPK), najpręż-

niejsza spośród społecznych

organizacji.

W Anglii i Szkocji działały

po wojnie polskie szkoły wyż-

sze, a od 1951 roku kształcił

młodzież Polski Uniwersytet

na Obczyźnie (PUNO) w Londy-

nie, uznawany przez uczelnie

całego wolnego świata. Wśród

rozmaitych inicjatyw wymienić

trzeba budowany od końca

lat 60. imponujący Polski Ośro-

dek Społeczno-Kulturalny

(POSK) – serce polskiego Lon-

dynu, mieszczący Bibliotekę

Polską, teatr, sale wystawowe,

lokale licznych stowarzyszeń,

polską restaurację i księgarnię,

a od połowy lat 70. także naj-

bardziej popularny

„pośredniak” pracy dla przyby-

szów z kraju.

Ważne miejsce w niepodległej

polskiej kulturze i nauce ode-

grały Polskie Towarzystwo Na-

ukowe na Obczyźnie, Biblioteka

Polska w Paryżu, Instytut Józe-

fa Piłsudskiego w Nowym Jorku

i Londynie, Instytut i Muzeum

im. gen. Władysława Sikorskie-

go w Londynie, Muzeum Polskie

w Raperswilu, Studium Polski

Podziemnej w Londynie, Galeria

Lambert w Paryżu. Polskie pa-

rafie w Europie i Ameryce stały

się ośrodkami życia religijnego,

ale również centrami kultury,

oświaty i rozmaitych społecz-

nych inicjatyw.

Spośród ponad półtora milio-

na obywateli polskich, którzy

w chwili zakończenia drugiej

wojny światowej znajdowali się

w Europie Zachodniej, około 800

tysięcy – w tym ponad 200 ty-

sięcy żołnierzy – zdecydowało

się pozostać na emigracji. Dołą-

czyli do nich uchodźcy, którzy

opuścili Polskę w latach 1945

– 1950, a kolejne, choć ilościo-

wo skromniejsze, fale

emigrantów pojawiały się w koń-

cu lat 50., od połowy lat 70. oraz

w latach 80. Naturalne zaplecze

polityczne i kulturowe stanowiła

dla nich stara Polonia, mieszka-

jąca przede wszystkim

w Stanach Zjednoczonych, ale

także w Brazylii, Kanadzie czy

Francji.

Rząd nadTamizą

Dla wojennych emigrantów

istotne znaczenie miało zacho-

wanie „legalizmu”, czyli

konstytucyjnej ciągłości władz

Rzeczypospolitej, uosabianych

w osobach prezydenta RP

na uchodźstwie oraz premiera

i ministrów emigracyjnego rzą-

du. Latem 1954 roku emigracja

podzieliła się pomiędzy dwa

ośrodki władzy: jeden tworzyli

August Zaleski, prezydent Rze-

czypospolitej oraz powołany

przez niego rząd, drugi konku-

rencyjna wobec prezydenta

Rada Trzech i powołana przez

nią Egzekutywa Zjednoczenia

Narodowego, również spełniają-

ca funkcje emigracyjnego rządu.

Zaleski był wybitnym dyploma-

tą, byłym posłem w Atenach

i Rzymie, ministrem spraw za-

granicznych po zamachu

majowym w 1926 roku oraz

u boku gen. Sikorskiego w Pary-

żu i w Londynie, a od 1947 roku

prezydentem RP. Radę Trzech

tworzyli Tomasz Arciszewski, je-

den z liderów PPS i premier

wojennego rządu Rzeczypospo-

litej w latach 1944 – 1945, gen.

Władysław Anders, legendarny

dowódca 2. Korpusu Polskiego

i zdobywca Monte Cassino,

od 1946 r. naczelny wódz histo-

rycznej już armii, oraz Edward

Raczyński, w latach 1934

– 1945 ambasador Polski

w Londynie.

Ten podział na kilkanaście lat

przesądził o upadku polityczne-

go znaczenia londyńskiej

emigracji, a od rządowych spo-

IPN-PRL 1956-1958 - Czerwiec, Październik.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: