Na ratunek ginacym jezykom.pdf

66 ÂWIAT NAUKI PAèDZIERNIK 2002

Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e musimy powa˝nie przemyÊleç nasze priorytety,

jeÊli nie chcemy, by lingwistyka przesz∏a do historii jako jedyna dziedzina nauki,

której pole dzia∏ania za cichym przyzwoleniem jej przedstawicieli zosta∏o okrojone o 90%.

Michael Krauss „The World’s Languages in Crisis” (1992)

LingwiÊci wiedzà od lat, ˝e istnienie

tysi´cy j´zyków Êwiata jest powa˝nie zagro˝one.

Jednak dopiero od niedawna

usi∏ujà temu zapobiec i mobilizujà fundusze.

W. Wayt Gibbs

PAèDZIERNIK 2002 ÂWIAT NAUKI 67

Michael Krauss zaszokowa∏ 10 lat temu

Êrodowisko lingwistów, przepowiada-

jàc, ˝e w ciàgu stulecia po∏owa z 6 tys.

u˝ywanych na Êwiecie j´zyków zanik-

nie. Krauss, profesor j´zykoznawstwa

w University of Alaska-Fairbanks, jest

za∏o˝ycielem Centrum Badaƒ nad

Rdzennymi J´zykami Alaski (Alaska Na-

tive Language Center). Celem tej pla-

cówki jest zachowanie mo˝liwie naj-

wi´kszej liczby spoÊród 20 j´zyków,

którymi w∏adajà do dziÊ rdzenni miesz-

kaƒcy tego stanu. Dzieci uczà si´ w

szko∏ach tylko dwóch z tych j´zyków.

Kilka innych istnia∏o ju˝ tylko w pami´-

ci garstki ludzi w podesz∏ym wieku,

a pozosta∏e szybko wychodzi∏y z u˝ycia.

W periodyku wydawanym przez Lin-

guistic Society of America Krauss napi-

sa∏, ˝e to, co si´ dzieje na Alasce, jest

typowe wsz´dzie. Ostrzega∏, ˝e jeÊli na-

ukowcy i przywódcy lokalnych spo-

∏ecznoÊci nie podejmà wspólnie wysi∏-

ków, aby powstrzymaç wymieranie lo-

kalnych j´zyków, ró˝norodnoÊç j´zy-

kowa ludnoÊci Êwiata mo˝e zostaç

uszczuplona a˝ o 90%.

Prognoza Kraussa jest jedynie wst´p-

nà hipotezà, ale na alarm bijà tak˝e in-

ni wybitni j´zykoznawcy. Kenneth L. Ha-

le z Massachusetts Institute of Techno-

logy w tym samym numerze wspomnia-

nego periodyku zwróci∏ uwag´, ˝e osiem

j´zyków przesta∏o istnieç w tym krót-

kim czasie, gdy nad nimi pracowa∏ w te-

renie. Badania przeprowadzone w Au-

stralii w 1990 roku wykaza∏y, ˝e spoÊród

90 j´zyków, które przetrwa∏y wÊród Abo-

rygenów, 70 nie jest ju˝ regularnie u˝y-

wanych przez przedstawicieli wszyst-

kich generacji. W 1992 roku Krauss

stwierdzi∏ przed komisjà kongresowà,

˝e podobnie ma si´ rzecz z j´zykami

rdzennych Amerykanów w USA – u˝yt-

kownicy 175 j´zyków, znajàcy je czyn-

nie lub biernie, tylko 20 pos∏ugujà si´ na

co dzieƒ.

Zdawa∏oby si´, ˝e konsolidacja wspól-

nego Êwiatowego j´zyka jest tendencjà

pozytywnà, która z∏agodzi napi´cia et-

niczne i przyczyni si´ do rozwoju glo-

balnego handlu. LingwiÊci dostrzegajà te

korzyÊci i przyznajà, ˝e w wi´kszoÊci

przypadków niewielkie spo∏ecznoÊci

przestawiajà si´ (cz´sto odruchowo) na

j´zyk wi´kszoÊci w nadziei, ˝e wp∏ynie

to na popraw´ ich statusu spo∏ecznego

i ekonomicznego.

Jednak wielu specjalistów ubolewa

z ró˝nych powodów nad wygini´ciem

rzadkich j´zyków. Naukowcom idzie

g∏ównie o w∏asny interes: niektóre z pod-

stawowych pytaƒ w j´zykoznawstwie do-

tyczà granic ludzkiej mowy, które nie zo-

sta∏y bynajmniej w pe∏ni poznane. Wielu

badaczy chcia∏oby wiedzieç, które struk-

turalne elementy gramatyki i s∏ownic-

twa sà prawdziwie uniwersalne i wobec

tego prawdopodobnie znajdujà si´ w mó-

zgu ka˝dego cz∏owieka. Inni naukowcy

próbujà rekonstruowaç wzory dawnych

migracji ludnoÊci, porównujàc zapo˝y-

czone s∏owa pojawiajàce si´ w j´zykach

nie spokrewnionych. W ka˝dym z tych

przypadków im wi´cej j´zyków si´ ba-

da, tym wi´ksza szansa uzyskania pra-

wid∏owych odpowiedzi.

„Sàdz´, ˝e sà to sprawy bardzo istot-

ne – mówi James A. Matisoff, pracow-

nik naukowy University of California

w Berkeley, specjalizujàcy si´ w rzad-

kich j´zykach azjatyckich. – J´zyk jest

najwa˝niejszym elementem kultury ka˝-

dej spo∏ecznoÊci. Kiedy umiera, traci-

my szczególnà wiedz´ o tej kulturze i za-

myka si´ bezcenne okno na Êwiat.”

W 1996 roku lingwistka Luisa Maffi

pomog∏a zorganizowaç grup´ Terralin-

gua, której celem mia∏o byç zwrócenie

uwagi, ˝e w wielu krajach znacznej ró˝-

Przeglàd / Zagro˝one j´zyki

n Najnowsze wydanie Ethnologue zamieÊci∏o list´ 7202 j´zyków, którymi mówi si´ na ca∏ym

Êwiecie. W czasie ˝ycia jednego lub dwóch pokoleƒ 440 z nich zaniknie. Bioràc poprawk´

na to, ˝e niektóre dialekty mogà zostaç nieprawid∏owo sklasyfikowane, wi´kszoÊç

lingwistów utrzymuje, ˝e istnieje obecnie 5–7 tys. odr´bnych j´zyków. Wi´kszoÊç zgadza

si´ tak˝e z przybli˝onym szacunkiem, ˝e przed koƒcem tego stulecia po∏owa, a nawet

wi´cej, wyjdzie z u˝ycia, jeÊli nie b´dzie si´ podejmowa∏o nieustannych wysi∏ków

na rzecz ich ochrony.

n Niewielki odsetek j´zyków zosta∏ udokumentowany tak solidnie, by mo˝na by∏o na

podstawie tej wiedzy weryfikowaç hipotezy o uniwersalnej gramatyce, ewolucji j´zyków

oraz próbowaç odpowiedzieç na wiele innych pytaƒ dotyczàcych lingwistyki i antropologii.

n J´zykoznawcy dopiero niedawno zacz´li podejmowaç usilne starania, aby przyjÊç na

ratunek umierajàcym j´zykom. Na poczàtku przysz∏ego roku ruszy nowy projekt badaƒ

w terenie, na który przeznaczono 30 mln dolarów, czyli 10 razy wi´cej, ni˝ zdo∏ano

przedtem zgromadziç na ten cel.

68 ÂWIAT NAUKI PAèDZIERNIK 2002

ZAGRO˚ONA RÓ˚NORODNOÂå:

J¢ZYKI I FORMY ˚YCIA

NAJWI¢KSZÑ RÓ˚NORODNOÂå biologicznà i j´zykowà

obserwuje si´ cz´sto w tych samych krajach Êwiata,

co sk∏ania niektórych badaczy do wysuni´cia

hipotezy o zwiàzku mi´dzy tymi zjawiskami.

Jednak gdy biologiczne „goràce miejsca”

o najwy˝szym zag´szczeniu endemicznych

gatunków roÊlin i kr´gowców (obszary zaznaczone

kolorami od pomaraƒczowego po czerwony)

zestawi si´ z rejonami, gdzie j´zyki sà zagro˝one

lub niedawno wymar∏y (kropki i krzy˝yki) ,

obraz jawi si´ jako bardziej skomplikowany.

JeÊli istnieje jakiÊ zwiàzek mi´dzy

bioró˝norodnoÊcià i zró˝nicowaniem

j´zykowym, to nie jest on oczywisty.

Endemiczne gatunki roÊlin

i kr´gowców na 100 km 2

Zagro˝one j´zyki

: Niedawno wymar∏e

l Wymierajàce

l Powa˝nie zagro˝one

l Zagro˝one

JOYCE PENDOLA; ˚RÓD¸A: ATLAS OF THE

WORLD’S LANGUAGES IN DANGER OF

DISAPPEARING . II WYDANIE, UNESCO

PUBLISHING, 2001; „BIODIVERSITY HOTSPOTS

FOR CONSERVATION PRIORITIES”.

NORMAN MYERS I IN.; NATURE , TOM 403,

S. 853-858; 24 II 2000

1.2

81.1

NOWY KAMIE¡ Z ROSETTY

HIEROGLIFICZNE PISMO KLINOWE staro˝ytnych Egipcjan by∏o

nieznane a˝ do 1799 roku, kiedy to pewien oficer armii napoleoƒskiej

odkry∏ liczàcà tysiàc lat p∏yt´ bazaltowà w pobli˝u wioski Rosetta

nad deltà Nilu. Na jej czarnym licu wyryto trzy wersje tego

samego tekstu: w piÊmie demotycznym, hieroglificznym i greckim.

Majàc w r´ku ten klucz, naukowcy mogli wreszcie otworzyç

wrota wiodàce do tysiàcleci niezg∏´bionej dotàd historii.

Kamieƒ z Rosetty przetrwa∏ wprawdzie przez przypadek, ale sta∏ si´

êród∏em inspiracji dla niewielkiej grupki in˝ynierów i naukowców,

którzy postanowili celowo stworzyç nowy artefakt, na którym – z myÊlà

o antropologach w odleg∏ej przysz∏oÊci – mo˝na by przechowaç pewne

podstawowe fakty o j´zykach Êwiata. Jim Mason, kierujàcy Projektem

„Rosetta” z ramienia Long Now Foundation w San Francisco mówi,

˝e grupa powinna ukoƒczyç pierwszy „kamieƒ” jesienià tego roku.

Podobnie jak orygina∏ nowy kamieƒ z Rosetty b´dzie zawiera∏ wersje

tego samego tekstu (pierwszego rozdzia∏u Ksi´gi Rodzaju), zapisane

metodà transliteracji, jeÊli dany j´zyk nie ma w∏asnego pisma.

PomieÊci jednak nieporównanie wi´cej szczegó∏ów – 27 stron tekstu

literackiego oraz opis w j´zyku angielskim ka˝dego z tysiàca j´zyków.

Strony b´dà wytrawione jako mikroskopijnej wielkoÊci obrazy

na niklowym krà˝ku o Êrednicy trzech cali (76.2 mm). W Êrodku

krà˝ka umieszczona b´dzie mapa wskazujàca obszar, na którym

mówi si´ danym j´zykiem. Aby odczytaç ten mikrodruk, wystarczy

dysponowaç mikroskopem powi´kszajàcym tysiàc razy.

Fundacja zamierza produkowaç te krà˝ki masowo. Umieszczone

w ochronnych stalowych kulach majà byç rozprowadzone na ca∏ej

Ziemi, co zwi´kszy prawdopodobieƒstwo, ˝e co najmniej

jeden z tych artefaktów przetrwa z korzyÊcià

dla przysz∏ych pokoleƒ. Najwa˝niejszym bodaj

przedsi´wzi´ciem Projektu „Rosetta” b´dzie jednak

nie analogowy krà˝ek, ale cyfrowa baza danych

zawierajàca listy s∏ów zaczerpni´tych z 4–5 tys. j´zyków, którà grupa

chce ukoƒczyç w dalszej kolejnoÊci. „Mamy zapisane w formie

cyfrowej – mówi Mason – listy s∏ów z 2 tys. j´zyków.” Ta baza danych

– dodaje – bardzo interesuje naukowców z Santa Fe Institute,

którzy chcà jà wykorzystaç do wypracowania doskonalszego

obrazu ewolucji j´zyka i migracji ludnoÊci.

Aby wype∏niç luki w bazie danych, zespó∏ Projektu „Rosetta” utworzy∏

w ubieg∏ym roku specjalnà stron´ internetowà (rosettaproject.org),

za której poÊrednictwem osoby w∏adajàce rzadkimi j´zykami b´dà

mog∏y przedstawiç swoje listy s∏ów oraz recenzowaç listy podane

przez innych, prezentowaç nagrania, gramatyki i inne rodzaje

dokumentacji. Do czerwca tego roku 664 ochotników (z których,

jak ocenia Mason, 25–30% to zawodowi lingwiÊci) nades∏a∏o

materia∏y. Teoretycznie ci, którzy sà ju˝ ostatnimi ludêmi w∏adajàcymi

umierajàcym j´zykiem, mogliby w ten sposób podzieliç si´ swojà

wiedzà z myÊlà o przysz∏ych pokoleniach. W praktyce jednak sà to,

niestety, zwykle ludzie w podesz∏ym wieku, biedni i nie majàcy poj´cia

o komputerach. Tylko nieliczni pos∏ugujà si´ pocztà elektronicznà.

70 ÂWIAT NAUKI PAèDZIERNIK 2002

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: