SMAK NIEWAŻKOŚCI.pdf

Stephen Angel, wyk¸adowca chemii

w Washburn University, przez ostatnie

pi« lat zasiada¸ w radzie oæwiatowej

okr«gu Auburn-Washburn w Topeka.

Wed¸ug niego trzeba przede wszyst-

kim poæwi«ci tej pracy wiele czasu Ð

w jego przypadku by¸o to oko¸o 20 go-

dzin miesi«cznie. Musia¸o troch« po-

trwa, zanim zdoby¸ autorytet. Jak

zauwaýy¸: ãKiedy my, naukowcy, wy-

chodzimy, spotykamy si« z lokaln spo-

¸ecznoæci, oczekujemy od niej takiego

samego szacunku, do jakiego przywy-

kliæmy w ærodowisku uczelnianym, mi-

mo ýe tej spo¸ecznoæci nie poæwi«ciliæmy

doæ czasu, by sobie na to zapracowa.Ó

Angel, jeden z 27 autorw odrzuco-

nego przez rad« w Kansas programu

nauczania, dodaje: ãWi«kszoæ cz¸on-

kw stanowej rady po prostu nie rozu-

mie istoty nauk przyrodniczych.Ó Kul-

tura nauki, obejmujca zawzi«te, ale

rzetelne dyskusje teý nie zawsze prze-

k¸ada si« na skutecznoæ polityczn.

Cz«sto s¸yszy si« komentarze, ýe w de-

batach na temat kreacjonizmu i ewolu-

cjonizmu naukowcy cz«sto bywaj aro-

ganccy i dogmatyczni.

Niech« do angaýowania si« w tego

rodzaju spory ma rýne przyczyny. To,

ýe ktoæ jest dzia¸aczem lokalnym, rzadko

bywa uwzgl«dniane w awansach i ka-

rierze naukowej, a naukowcy s rwnie

zapracowani jak inni ludzie. Zreszt lu-

dzie nie po to id na uniwersytet, ýeby

pojedynkowa si« potem z tymi, ktrzy

trzymaj si« dos¸ownej interpretacji Bi-

blii. W dodatku odpowiedzi naukowe s

zwykle niepe¸ne lub z¸oýone, std wie-

lu badaczy, zabierajc publicznie g¸os,

niech«tnie zajmuje jednoznaczne stano-

wisko. Jednakýe, jak twierdzi William

Spitzer, kierownik dzia¸u dydaktyki

w bostoÄskim New England Aquarium,

mog im w ten sposb umkn cenne

okazje oæwiecenia spo¸eczeÄstwa. ãJeæli

naprawd« komuæ zaleýy na sprawie, to

nie zawsze drobiazgowa dok¸adnoæ

okazuje si« najskuteczniejsza.Ó

Spitzer przywo¸uje jako przyk¸ad

kampani« z 1998 roku pod has¸em ãGive

Sworfish a BreakÓ (Dajcie odetchn

miecznikowi), w ktrej ramach z menu

niektrych restauracji szefowie kuchni

wykreælili drogie dania z miecznika, aby

umoýliwi odrodzenie si« p¸nocno-

atlantyckiej populacji tej ryby. Bojkot

przycign¸ uwag« spo¸eczeÄstwa, cho-

ciaý nie uwzgl«dnia¸ ca¸ej z¸oýonoæci

problematyki Ð na przyk¸ad w Pacyfi-

ku populacja miecznika ma si« zupe¸-

nie dobrze. ãKiedy chcemy zmieni na-

stawienie spo¸eczne Ð mwi Spitzer Ð

czasem musimy odwo¸a si« do innych

strategii.Ó

Chociaý po decyzji rady z Kansas pra-

wie wszystkie organizacje naukowe wy-

da¸y stosowne oæwiadczenia, wi«kszoæ

tych organizacji nie jest wyranie obec-

na na szczeblu lokalnym. ãNie s po

prostu przygotowane do takiej pracy

u podstaw, jaka jest teraz potrzebnaÓ Ð

uwaýa Eugenie C. Scott, wicedyrektor-

ka National Center for Science Edu-

cation, organizacji powo¸anej z zamia-

rem propagowania znaczenia ewolucji

w edukacji przyrodniczej.

Kilka oglnokrajowych organizacji

podejmuje starania majce zaradzi te-

mu niedostatkowi. American Geophy-

sical Union rozsy¸a swym cz¸onkom

elektroniczne listy i biuletyny, cz«sto

wzywajc ich do skontaktowania si« ze

stanowymi politykami. American Che-

mical Society od zesz¸ego roku w¸czy-

¸o si« do finansowania programu State

Capidal Day (Dnia Stolicy Stanu), w kt-

rego ramach cz¸onkowie lokalnych od-

dzia¸w towarzystwa poæwi«caj jeden

dzieÄ na dialog ze stanowymi ustawo-

dawcami. W stanach wprowadzajcych

reform« oæwiaty odby¸o si« juý szeæ ta-

kich spotkaÄ w tym roku, a w przy-

sz¸ym b«dzie ich zapewne pi«.

Parafrazujc s¸owa fizyka Luisa Alva-

reza, moýemy powiedzie, ýe ãw nauce

nie ma demokracjiÓ. Demokratyczne s

jednak procedury finansowania nauki,

a w tej dziedzinie niedostateczne zaan-

gaýowanie naukowcw w sprawy pu-

bliczne moýe mie negatywne skutki.

ãUæwiadomi¸em sobie teraz, ýe nauki

przyrodnicze s w paÄstwie demokra-

tycznym bardzo zagroýone. W ogrom-

nej mierze jesteæmy zaleýni od tego, jak

nauk« postrzega opinia publicznaÓ Ð za-

uwaýa Angel.

David Appell

LOTNICTWO

studentw i paru dziennikarzy ma oka-

zj« posmakowa (cz«sto dos¸ownie) sta-

nu niewaýkoæci.

Zesp¸ z University of Alabama w

Birmingham, do ktrego zosta¸em przy-

dzielony, b«dzie bada¸ zjawisko kon-

wekcji ciep¸a w warunkach sztucznej

grawitacji. Pi«ciu studentw wydzia-

¸u mechaniki zbudowa¸o wirwk« wy-

twarzajc si¸« odærodkow w komorze

doæwiadczalnej. Urzdzenia termo-

elektryczne b«d w niej podgrzewa¸y

i och¸adza¸y powietrze, czujniki tempe-

ratury zaæ zarejestruj, w jaki sposb

przechodzi przez nie ciep¸o.

Przed lotem musimy odby krtkie

szkolenie na temat przemian gazowych,

fizyki atmosfery oraz fizjologii narzdu

rwnowagi i choroby lokomocyjnej,

a takýe awaryjnej aparatury tlenowej.

Aby si« upewni, czy damy sobie rad«

w przypadku nag¸ej dekompresji kabi-

ny, przejdziemy trening w komorze ni-

skich ciænieÄ, poznajc reakcje naszych

organizmw na rozrzedzone powietrze.

Jak moýna si« spodziewa, sprawa

torsji wciý wisi w powietrzu. Od czasu

do czasu wraca si« do niej. ãNa trzech

ludzi leccych po raz pierwszy jeden nie

choruje, drugi ma umiarkowane dole-

gliwoæci, trzeci natomiast cierpi dotkli-

wieÓ Ð mwi John Yaniec, ktry jako kie-

rownik badaÄ zaliczy¸ 353 loty.

W zwizku z tym lotnicy i instrukto-

rzy opracowali ca¸ epistemologi« cho-

roby lokomocyjnej, ktra æmia¸o moýe

konkurowa z wiedz zgromadzon

przez wulkanologw. ãJeæli ktoæ wygl-

da na chorego, to uciekajcie od niego Ð

radzi Charles Shannon, prelegent z ze-

spo¸u NASA przeprowadzajcego testy

dla astronautw. Ð W stanie niewaýko-

æci rozprysk jest naprawd« duýyÓ. I ja-

koæ nikt si« nie æmieje.

Nudnoæci spowodowane s trajekto-

ri lotu samolotu, przypominajc tor

kolejki grskiej w weso¸ym miasteczku.

ãWasze organizmy zostan poddane

doæwiadczeniom, jakich jeszcze nigdy

nie przeýywa¸y Ð t¸umaczy Sharon

Sands, kolejna wyk¸adowczyni. Ð Wzrok

mwi wam, ýe si« nie poruszacie, ale

b¸«dnik czuje coæ zupe¸nie innego.Ó Sa-

molot lata po parabolach, a stan niewaý-

Smak niewaýkoæci

Kometa do Rygi

Ð laboratorium badawcze NASA

w Houston grup« studentw Ð

zarumienieni i podnieceni ma-

rz o karierze astronauty lub o napisa-

niu pierwszego artyku¸u naukowego.

I prawie wszyscy po cichu licz na to,

ýe nie pojad do Rygi. Naleý do w-

skiego grona szcz«æliwcw: zaplanowa-

ne przez nich eksperymenty wybrano

do realizacji w laboratorium do badaÄ

w niewaýkoæci na pok¸adzie samolotu

KC-135A.

Naleýca do NASA maszyna, wojsko-

wa wersja Boeinga 707, znana jest po-

wszechnie pod nazw Komety do Rygi

(Vomit Comet). Dwa razy w roku agen-

cja kosmiczna udost«pnia j na kilka ty-

godni m¸odym badaczom w programie

prowadzonym przez Texas Space Grant

Consortium. W kaýdym locie kilkunastu

å WIAT N AUKI StyczeÄ 2000 15

S chy¸ek upalnego lata gromadzi

W SKRîCIE

Och¸odzenie spowodowane s¸odk wod

Naukowcy donosz (w Nature z 22 lipca),

ýe najwi«ksze och¸odzenie w cigu

ubieg¸ych 10 tys. lat nastpi¸o po

przedostaniu si« pot«ýnej iloæci s¸odkiej

wody do morza, powodujc ozi«bienie

Grenlandii o blisko 8¡C, a Europy

Zachodniej o 3¡C. Badacze wysun«li

tez«, ýe dwa zastoiska polodowcowe,

leýce w obszarze topniejcego ldolodu

laurentyjskiego (obecnie w Kanadzie)

sp¸ywa¸y w miar« wytapiania si« lodu.

S¸odka woda, ktra wyla¸a si« na s¸one,

a zatem bardziej g«ste wody Morza

Labradorskiego, podzia¸a¸a jak warstwa

izolujca. To przyczyni¸o si« do zmiany

w cyrkulacji wd i do ograniczenia

oddawania ciep¸a oceanicznego

do atmosfery. Ozi«bienie nastpi¸o

8400Ð8000 lat temu.

Dinozaur-ýyrafa

W listopadowym Science z ub.r. zesp¸

amerykaÄskich paleontologw pod

kierunkiem Richarda Cifellego zamieæci¸

opis nowego dinozaura, najwyýszego

ze znanych zwierzt. Odkryty

w 1994 roku w Oklahomie zauropod

naleýy do rodziny brachiozaurw

(przywieziony z Afryki szkielet jego

jurajskiego kuzyna, majcy 12 m wzrostu,

stoi w berliÄskim Muzeum Przyrodniczym

im. Humboldta). Nowy dinozaur, nazwany

Sauroposeidon (tzn. jaszczur Ð bg

trz«sieÄ ziemi) ýy¸ we wczesnej kredzie,

mniej wi«cej 110 mln lat temu. Osadzon

na rekordowo d¸ugiej szyi g¸ow mg¸

si«ga do ga¸«zi rosncych na wysokoæci

18 m Ð a musia¸ skuba je doæ intensywnie,

by wyýywi 60-tonowe cielsko. By¸

jednym z ostatnich tego typu gigantw

na p¸kuli p¸nocnej. Wielkie zauropody

zosta¸y w pnej kredzie zastpione

przez liczne stada dinozaurw rogatych

i kaczodziobych o wyranie mniejszych

rozmiarach, niewiele wi«kszych od s¸onia.

FRUWAJCY REPORTER Glenn Zorpette wykonuje salto mi«dzy

fotografk Crystal Embrey a Michaelem Bellem, ktry trzyma

mi«dzy nogami aparatur« doæwiadczaln.

koæci odczuwany jest przez blisko 25 s,

kiedy maszyna przechodzi przez ich

wierzcho¸ki. Wzbiwszy si« na wysokoæ

oko¸o 10 400 m, samolot schodzi w nur-

kowaniu 3000 m z kad¸ubem pochylo-

nym w d¸ pod ktem 40¡. Po wypro-

wadzeniu z nurkowania znw zaczyna

si« wznosi z kad¸ubem zadartym do

gry pod ktem 50¡, poddajc przy tym

swoj konstrukcj« oraz pasaýerw prze-

ciýeniu dochodzcemu do 1.8 g . Jeden

taki cykl trwa oko¸o minuty.

Kiedy wchodzimy w stan niewaýko-

æci, 5 mln lat ewolucji nagle przestaje

by waýne i czuj« si« jak ma¸pa, ktra

straci¸a rwnowag« na ga¸«zi drzewa.

Na jakieæ 3 s, dok¸adnie tak, jak zapo-

wiada¸a Sands, ogarnia mnie panika.

Ale kiedy powraca zdolnoæ racjonal-

nego myælenia, znika obawa, ýe to po-

czucie przeraýenia b«dzie trwa¸o przez

ca¸y okres niewaýkoæci, a pojawia si«

euforia. Mj mzg nagle doszed¸ do

wniosku, ýe nie spadam, tylko p¸ywam.

Ta zmiana postrzegania rzeczywistoæci

jest doprawdy zdumiewajca.

Przy pitej czy szstej paraboli na po-

cztku stanu niewaýkoæci znika ca¸ko-

wicie przeraýenie, jest tylko radoæ.

Studenci gorliwie rozpocz«li swoje eks-

perymenty. Jednak gdzieæ ko¸o 10 para-

boli choroba lokomocyjna zaczyna zbie-

ra ýniwo.

Przy 25 paraboli przestaj« si« martwi,

ýe si« rozchoruj«, i radoænie pozwalam

sobie na kilka salt do ty¸u i par« innych

obrotw. Nast«pnie, podp¸ynwszy do

kabiny pilotw, widz« przez przedni

szyb« niebieskie niebo, kiedy si« wzno-

simy. W warunkach symulowanej gra-

witacji ksi«ýycowej ko¸o wierzcho¸ka

paraboli obserwuj«, jak uæmiechni«ty in-

ýynier pok¸adowy upuszcza o¸wek na

ma¸ p¸eczk« przed sob. O¸wek spa-

da nienaturalnie powoli, niczym na

zwolnionym filmie.

Przez szyb« kabiny obserwuj«, jak

chmury i horyzont wyskakuj do gry,

gdy nos samolotu opada w d¸ po prze-

leceniu przez wierzcho¸ek paraboli.

Potem widz« g¸«bszy b¸«kit Zatoki Mek-

sykaÄskiej, gdy nurkujemy w jej kierun-

ku. Patrz« na wysokoæciomierz: kr«ci si«

jak oszala¸y, gdy spadamy w stron« oce-

anu. Trudno cokolwiek porwna z od-

czuwan wtedy eufori.

W sumie spoærd 21 uczestnikw te-

go lotu chorowa¸o 10. Niestety, jeden

z niedysponowanych dozna¸ szoku i zo-

sta¸ wyniesiony z samolotu na noszach.

Ktoæ z za¸ogi NASA powiedzia¸, ýe taka

reakcja jest bardzo rzadka.

Leccy ze mn Michael Bell i Richard

Shunnarah czuli si« dobrze, ale ich apa-

ratura doæwiadczalna z nieznanych

przyczyn nie zarejestrowa¸a ýadnych

sensownych sygna¸w z czujnikw tem-

peratury. Mimo tego niepowodzenia

Bell uzna¸ lot za ãspe¸nienie marzeÄÓ.

A Shunnarah doda¸: ãGdybym mg¸ po-

wtrzy to jutro i pojutrze, na pewno

bym si« zdecydowa¸.Ó

Nowy chromosom

Wycinanie i dodawanie genw to dla

bioinýynierw juý ýaden problem, wi«c

ostatnio pokusili si« o coæ nowego.

Kanadyjczykom z firmy Chromos Molecular

Systems z Burnaby uda¸o si« stworzy

nie jakiæ tam pojedynczy gen, ale ca¸y nowy

chromosom, i tak skutecznie wprowadzi

go do mysiego jdra komrkowego,

ýe przekazywany jest z pokolenia na pokolenie.

Oznajmiono to na ¸amach New Scientist

z 23 padziernika ub.r. Fakt ten oznacza¸by,

ýe zyskano niewyobraýalne wr«cz

moýliwoæci manipulowania genomem.

Rzecz w tym, ýe taki ãpustyÓ, z¸oýony

wy¸cznie z nieaktywnych odcinkw DNA

chromosom moýna Ð bez groby

przypadkowego spowodowania

w mechanizmach dziedzicznoæci

niepoýdanych zmian Ð wype¸ni dowoln

informacj genetyczn. Uýyto by go

do leczenia wielu chorb, ale by moýe takýe

do innych, juý mniej zboýnych, celw.

Ciekawe, do czego to jeszcze dojdzie...

Glenn Zorpette

Rozszerzon wersj« tego artyku¸u moýna

znale na stronach WWW Scientific Ame-

rican pod adresem: www.sciam.com

Cig dalszy na stronie 18

16 å WIAT N AUKI StyczeÄ 2000

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: