W poszukiwaniu uniwersalnej metody poznania..pdf

Piotr Sakowicz

W poszukiwaniu uniwersalnej metody poznania.

Świat się zmienia, zmienia się mentalność ludzi, ich potrzeby również. Tym dynamicznym

zmianom towarzyszy rozwój nauki, doskonalenie techniki, przeobrażenia myśli. Dzisiaj, kiedy prawie

wszystko można udowodnić, kupić albo zrozumieć, chcemy jednak choć na chwilę zatrzymać czas,

przez chwilę zastanowić się, czym jest otaczający nas świat. Czy więc warto patrzeć w przeszłość i

analizować myśli sprzed stuleci, myśli filozofów, którzy w najśmielszych oczekiwaniach nie mogli

przewidzieć wyglądu dzisiejszego życia? Być może ktoś powie, że filozofia jest uniwersalną dziedziną

wiedzy. Faktycznie: powstało już tyle teorii, że znalezienie innej, różniącej się od pozostałych i

przekonanie do niej ludzi jest bardzo trudne. Ludzie wierzą bowiem w to, co już wiedzą. Jeśli

natomiast taka faktycznie powstanie i po wielu trudach zostanie zaakceptowana, mamy dowód, że całą

filozofię wymyślają zwykli ludzie, a nasze przekonania nie zależą w żadnym stopniu od uniwersalnych

metod opisujących świat i człowieka, a raczej od tymczasowego stanu świadomości, w jakim znajduje

się nasz umysł. W rozważaniach filozofów różnych szkół i kierunków mówi się o trzech rodzajach

źródeł poznania: doświadczeniu, rozumie oraz źródle przekraczającym sferę dociekań rozumowych.

Już sam termin "źródło" jest dwuznaczny; albo wskazuje na pochodzenie wiedzy, albo na drogę jej

zdobywania. I choć wydawać by się mogło, że mamy trzy całkowicie odmienne stanowiska w kwestii

źródeł poznania, nie zawsze jednak stanowiska te występowały w czystej postaci i nie zawsze dany

filozof reprezentował wyłącznie jedno z nich.

Trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem, że ogromną ilość informacji, jakie mamy

o świecie zawdzięczamy zmysłom. Prawdopodobnie to wzrok jest najważniejszym zmysłem u

człowieka, a inne: słuch, węch, dotyk, czy smak tylko poszerzają sferę wrażeń wzrokowych. Faktem

oczywistym była i jest niezawodność udziału zmysłów w procesie poznania. Już Arystoteles twierdził,

że gdy rodzi się człowiek, jego umysł jest jak tabula rasa , czyli niezapisana tablica, a pierwsze znaki

pochodzą właśnie z doświadczenia zmysłowego. Niezbędnym więc jest kontakt ze światem za pomocą

zmysłów od początku naszego życia; jak ważne jest przecież poczucie bezpieczeństwa małego dziecka

w objęciach matki nawet nie poprzez wzrok, ale czuły dotyk od samych jego narodzin. Również w

średniowieczu empiryzm miał swoich zwolenników, a pogląd ten sformułowano w postaci tezy: "Nie

ma niczego w umyśle, czego by uprzednio nie było w zmysłach". Jednak samo doświadczenie też

można różnie pojmować. Sensualistami nazywamy zwolenników poglądu, że tylko doświadczenie

zewnętrzne może dać nam pełne informacje o otaczającym nas świecie. Condillac, jeden z

przedstawicieli tego nurtu w swoim "Trakcie o wrażeniach" przybliża wizję kształtowania się całego

życia wewnętrznego, przeżyć, wyobraźni, pamięci i myślenia u martwego dotychczas posągu,

na skutek stopniowego ożywiania jego poszczególnych zmysłów. Inne poglądy miał Locke. Rozróżniał

on dwa rodzaje doświadczenia: zewnętrzne i wewnętrzne, zwane refleksją. Według niego to drugie

powiadamia nas, co się dzieje w psychice. W koncepcji Locke'a działalność rozumu sprowadza się do

łączenia idei prostych w bardziej złożone, podczas gdy właśnie doświadczenie jest źródłem całej

wiedzy jak i poznania. I choć argumenty empirystów brzmią raczej rozsądnie, to jednak kontrast tych

poglądów z rzeczywistością okazać się może zadziwiająco duży. Nasze zmysły są w rzeczywistości

bardzo zawodne, ulegamy wielu złudzeniom, a obraz obiektu, nad którym prowadzimy nasze

rozważania, w dużej mierze zależy od warunków, w których się znajdujemy. Nie bardzo można

przecież wierzyć zmysłom, skoro odcień przedmiotu tak bardzo zależy od oświetlenia, a barwa

dźwięku od otoczenia, w którym przyszło nam się znaleźć.

Obok nurtu empirystycznego w filozofii, niemal od jej zarania istniał również nurt racjonalistyczny.

Sam racjonalizm jest stanowiskiem raczej jednolitym, jedyne zróżnicowanie bierze się ze stosunku

danego filozofa do doświadczenia. Wielu myślicieli, np. Platon, odrzucali je całkowicie postrzegając

jako źródło bezwartościowe dla tego, kto stara się zgłębić naturę bytu. Platon uważał za byt tylko idee,

które zgodnie z definicją istnienia, nie mogły przestać istnieć. Tylko rozum może być źródłem ich

poznania. Dochodzenie do prawdy może odbywać się na dwa sposoby. Skomplikowany i czasami

długotrwały proces polega na dokonaniu szeregu czynności myślowych, znacznie prostszy może

okazać się akt intelektualny zwany intuicją, którą to Platon cenił najwyżej. Również Kartezjusz

uważał, że zmysły nie posiadają funkcji poznawczej, a tylko odgrywają rolę czysto praktyczną.

Niestety całkowite pomijanie roli zmysłów w procesie poznania prowadzi do koncepcji, w których

obraz świata staje się sztuczną konstrukcją. Jak bowiem człowiek ma dojść do wiedzy, jeśli żaden

składnik poznania nie opiera się na doświadczeniu? Według Kartezjusza człowiek rodzi się

z wiedzą, a wrodzone umiejętności uaktywniają się dopiero po pewnym czasie. Prawdy są już zapisane

w umyśle każdego z nas, trzeba tylko zdać sobie z nich sprawę. Tylko w takim razie, gdyby stanowisko

Kartezjusza było prawdziwe, to wiedza pojawiła by się zarówno u dzieci, ludzi pierwotnych i

umysłowo chorych. Platon, którego poglądy w tej kwestii niewiele się różniły, już wcześniej

wypracował własną teorię. Według niego dusza przed wcieleniem przebywa w świecie idei i tam

nabywa wiedzę. Niemal natychmiast nasuwa się stwierdzenie: w ten oto sposób racjonalista

genetyczny ucieka się do mitu.

Tak wiele pytań i wątpliwości otworzyło usta irracjonalistom, który odrzucali zarówno wartość

poznawczą zmysłów, jak również rozumu uważając, że w odkryciu prawdy pomagają nam wyłącznie

szczególne przeżycia człowieka albo nawet ponadludzkie siły, których niekiedy użycza człowiekowi

istota boska. Irracjonalizm zaznacza się wyraźnie w koncepcji świętego Augustyna. Ośrodkiem

wszelkich jego dociekań – czy metafizycznych czy etyczno-społecznych, czy nawet

epistemologicznych - był Bóg. Tylko on, oprócz duszy ludzkiej, jest jedynym przedmiotem godnym

naszej działalności poznawczej. To właśnie w umyśle boskim zawarte są wszystkie prawdy, idee,

których poznanie powinno być celem człowieka. Jednak poznanie prawdy jest możliwe tylko wówczas,

gdy Bóg sam oświeci nasz rozum. Jest to akt łaski boskiej, dlatego nie każdy staje przed taką

możliwością. Z naszej strony potrzebna jest wiara, czego skutkiem jest słynne twierdzenie Augustyna:

" credo ut intelligam " (wierzę, abym zrozumiał). W tej koncepcji zmysły nie liczą się wcale,

a rozum nie jest samodzielnym instrumentem poznawczym. Funkcjonuje on tylko jako bierne

narzędzie. Myślenie w ten sposób dowodzi, że ten sposób poznania dotyczy tylko niewielkiej grupy

osób – wiernych. I choć w średniowieczu katolicy chrześcijanie stanowili znaczną większość

mieszkańców Europy, z dzisiejszego punktu widzenia trudno nazwać tę metodę uniwersalną.

Wszystkie te teorie rozpatrywane oddzielnie wyraźnie cechuje wiele niedoskonałości. I może to

skłoniło Bacona i Milla do znalezienia złotego środka i połączenia idei empiryzmu z uwzględnieniem

znaczenia, jakie odgrywa rozum. I tak Bacon uważał, że właśnie poprzez eksperyment i obserwację da

się zdobyć konieczne informacje o przyrodzie, by potem przy pomocy rozumu odkryć pewne związki i

prawidłowości między faktami. Działalność rozumu jest jednak bardzo ograniczona, gdyż "nie

skrzydeł trzeba, lecz ołowiu". Dopiero wtedy, gdy działalność rozumu będzie wtórna wobec zmysłów i

zależna od nich, będzie można przypisać mu pozytywną rolę w procesie poznania.

Każdy z nas mógłby być filozofem. Jednak nie wystarczy pomyśleć sobie "o, jaki miałem

ciężki dzień" na parę minut przed zaśnięciem, aby móc nazwać się myślicielem ludzkości. Filozofia to

nie jest tylko myślenie o świecie, ludziach. To coś znacznie więcej. Klasyczny filozof poświęcał nawet

całe życie, żeby przekonać ludzi do swojej wizji, żeby ją poprzeć odpowiednimi dowodami. To, czy

mu się udawało zależało od sposobów, jakich używał, jak również od przydatności społecznej jego

wizji. Taki człowiek cały czas starał się wypracować metodę uniwersalną, która wiernie mogłaby

odwzorować rzeczywistość. Jednak zagłębiając się w tajniki wiedzy filozoficznej szybko można dojść

do wniosku, że jest to chyba najbardziej subiektywna z nauk. A subiektywizm w tym wypadku rodzi

niepokój. Dlaczego więc nie można by wypracować sobie własnej "uniwersalnej metody poznania".

Przy odrobinie zaangażowania to, dzięki czemu do tej pory pamiętamy największych filozofów, może

stać się naszą własną prawdą, naszym sposobem na ogarnięcie świata wcale nie gorszym. I ja chyba tak

zrobię. Znacznie lepszym sposobem jest w tym wypadku "kopanie własnego ogródka", niż sztuczne

powielanie myśli uważanych za jedyne słuszne. Uniwersalizm nie istnieje i mam nadzieję, że nigdy nie

będzie. Świat jest piękny i pozwólmy każdemu poznawać go na swój sposób.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: