Przywileje ogólnostanowe.pdf

OGÓLNOSTANOWE POLSKIE PRZYWILEJE SZLACHECKIE.

(1374 - 1505)

PRZYWILEJ KOSZYCKI.

KOSZYCE 17 WRZEŒNIA 1374, LUDWIK I ANDEGAWEÑSKI

(RÓD£O: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 55)*

(...) ...baronowie, rycerstwo, szlachta i wszyscy inni... zgodzili siê na wypadek braku

mêskiego potomka na córki nasze, jako na panów i dziedziców Królestwa Polskiego, oraz chc¹

aby sta³y siê one naszymi nastêpcami i otrzyma³y koronê rzeczonego królestwa... . W braku

zatem synów, jedn¹ z córek... , któr¹ my lub... królowe, matka i ¿ona nasza... im wyznacz¹,

bêd¹ mieli za dziedzica i nastêpcê naszego... przeto przyrzekamy... koronê królestwa polskiego

zachowaæ ca³¹, nieuszczuplon¹... i ¿adnych ziem, ani ich czêœci od niej nie odrywaæ... lecz

powiêkszaæ. (...) A poniewa¿ szlachta rzeczonego królestwa... przyjê³a... potomka naszego

¿eñskiego, jak gdyby mêskiego na monarchê i pana, przeto my obdarzaj¹c szczególna ³ask¹

tê¿ szlachtê, miasta, grody, posiad³oœci, miasteczka i wsie, oraz mieszkañców wsi tych¿e

baronów i wszystkiej szlachty... uwalniamy... od wszystkich razem i poszczególnie poborów,

danin, podatków op³at i nale¿noœci tak ogólnych, jak i specjalnych...i od wszelkich pos³ug, robót,

œwiadczeñ i ciê¿arów... i chcemy siê tym tylko zadowoliæ, ¿e dwa grosze... w kraju obieg

maj¹cej monety... p³aciæ siê bêdzie z ka¿dego ³anu osadzonego i posiadanego, nam i naszym

nastêpcom corocznie na œw. Marcina. (...) To jednak podkreœlamy, ¿e gdyby nast¹pi³ napad

nieprzyjació³ na rzeczone królestwo, wówczas szlachta królestwa winna ca³¹ sw¹ moc¹

pospieszyæ dla odwrócenia gwa³tów. (...) Jeœli zaœ... przysz³o... do jakiejœ wyprawy ruszyæ poza

granice królestwa... winniœmy szlachcie daæ pe³ne wynagrodzenie za osoby i rzeczy. (...)

przyrzekamy i obowi¹zujemy siê, ¿e takich zaszczytów, godnoœci, jak województwa,

kasztelanie, sêdziostwa, urzêdy podkomorskie i im podobne, które siê do¿ywotnio zachowywaæ

zwyk³o, nie bêdziemy nadawaæ przybyszom i obcym. Lecz tylko mieszkañcom tego królestwa...

. Przyrzekamy ponadto, ¿e ¿adnego barona, rycerza, szlachcica lub innego stanu cz³owieka,

jeœli jest obcym, przybyszem i cudzoziemcem nie uczynimy starost¹... lecz jedynie takiego,

który jest z pochodzenia Polakiem i to pochodz¹cym z tej¿e korony polskiej, o ile tylko nie

wywodzi siê z ksi¹¿êcego rodu. (... ) Przyrzekamy wreszcie, ¿e ¿adnego zamku ani grodu

rzeczonego królestwa... nie oddamy w zarz¹d lub dzier¿awienie ksiêciu, ani tez cz³owiekowi

wywodz¹cemu siê z ksi¹¿êcego rodu. (...) Przyrzekamy wreszcie... zachowaæ w wolnoœciach

wszystkich baronów mo¿now³adców, szlachtê, miasta, wsie, posiad³oœci i ich lud i kmieci, ani

te¿ ich wbrew tym¿e wolnoœciom nie bêdziemy ciemiê¿yæ...

PRZYWILEJ KRAKOWSKI.

KRAKÓW 18 LUTEGO 1386, W£ADYS£AW II JAGIE££O

(RÓD£O: CODEX EPISTOLARIS SAECULI DECIMI QUINTI, T. II, NR 7)*

(...) Po pierwsze zatwierdzamy wszelkie prawa i przywileje... poszczególnych ziem Królestwa

Polskiego, które obejmujemy. (...) Przyrzekamy, ¿e nie bêdziemy obsadzaæ grodów obcymi. (...)

Obiecujemy, ¿e szlachtê nasz¹, która wpadnie w niewolê na wyprawach poza granicami

pañstwa... wykupimy. (...) W przypadku zaœ w którym wróg królestwa jak¹kolwiek ziemiê

najecha³ a szlachcic tej ziemi z tym wrogiem w jej granicach walczy³ to w wypadku gdyby wpad³

on w niewolê obiecujemy go wykupiæ.

PRZYWILEJ PIOTRKOWSKI.

KRAKÓW 29 LUTEGO 1388, W£ADYS£AW II JAGIE££O

(RÓD£O: CODEX EPISTOLARIS SAECULI DECIMI QUINTI, T. II, NR 12)*

(...) Po pierwsze stwierdzamy, ¿e wszystkie ... miejsca œwiête i koœcio³y we wszystkich ich

prawach i wolnoœciach ...nadal chcemy widzieæ. Mo¿nym œwieckim ziem królestwa naszego

wszystkie prawa... potwierdzamy i utrzymujemy. Je¿eli zaœ jakiœ urz¹d œwiecki czy koœcielny

stanie siê wolny, ¿adnym obcym ziemianinem, ale dobrym szlachcicem ¿yj¹cym w tej ziemi, w

której urz¹d siê opró¿ni³, obsadzimy... Równie¿ ¿adnego zamku, czy twierdzy cz³owiekiem

obcego rodu czy innej nacji... nie obsadzimy. ... Broniæ granic Królestwa Polskiego rzeczona

szlachta ... obiecuje z w³asna strat¹ i w³asnym kosztem. W przypadku gdyby wróg królestwa

naszego ... ziemie rzeczonego królestwa najecha³ i w takiej wojnie w granicach królestwa

odbytej, ziemianin jakiœ bra³ udzia³ , tego¿ ziemianina w razie jego niewoli wykupimy..., jeœli by

zaœ na wyprawie poza granicami pañstwa szlachcic w niewolê wpad³, albo w czasie jego

nieobecnoœci w czasie takiej wyprawy szkoda mu by³a wyrz¹dzona, obiecujemy mu to

wynagrodziæ. ... Potwierdzamy ponadto wszystkim kmieciom naszym, ¿e ... zobowi¹zani s¹ tylko

do p³acenia raz w roku dwóch groszy ...z ³ana... co przez ... Ludwika króla Wêgier zosta³o

postanowione. (...) Ustanawiamy równie¿, ¿e w ¿adnej ziemi naszych sêdziów bez zgody

baronów naszych nie ustanowimy,. (...) Na koniec postanawiamy, ¿e nie bêdziemy odbywaæ

¿adnych postojów, a gdyby kiedyœ zatrzyma³ siê nasz orszak królewski w jakimœ miejscu to

potrzeby nasze w³asnymi pieniêdzmi naszymi pokrywaæ. (...)

PRZYWILEJ CZERWIÑSKI.

CZERWIÑSK 23 LISTOPADA 1422, W£ADYS£AW II JAGIE££O

(RÓD£O: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 82)*

(...) Przyrzekamy... na pocz¹tek, ¿e nigdy... bez corocznej zgody i przyzwolenia pra³atów i

baronów Królestwa naszego, monety, tak bie¿¹cej w Królestwie naszym albo innej obcej, a tak¿e

nowejwybijaæ, ani psuæ nie bêdziemy Pozatem postanawiamy..., ¿e poddanym naszym,

jakiegokolwiek stanu by nie byli, rzeczonego Królestwa Polskiego, jej dóbr nie odbierzemy ani

nie skonfiskujemy, ani my, ani nikt z naszych urzêdników... zanim wpierw sprawy tej sêdziowie

nasi razem ze szlacht¹ i baronami, nie rozs¹dz¹ i wyroku nie wydadz¹. (...) Poza tym... nie

chcemy aby sêdziowie w ziemi w której sprawuj¹ swój urz¹d, zajmowali stanowisko starosty. (...)

Prócz tego... stanowimy, aby... ¿adna inna, oprócz bie¿¹cej i powszechnej w rzeczonym

Królestwie, moneta nie by³a, przez poborców naszych, ¿¹dana.

STATUT WARCKI.

WARKA 28 PADZIERNIKA 1423, W£ADYS£AW II JAGIE££O

(RÓD£O: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 71)*

(...) Gdy kmieæ albo so³tys z roli swej albo z dziedzictwa zbiegnie bez winy pañskiej, to taki

zbieg³y ma byæ trzykrotnie przyzywany przez pana w s¹dzie aby powróci³; gdyby siê jednak

przyzywany nie wróci³, wtedy pan mo¿e jego maj¹tek obsadziæ innym, bez prawa zwrotu. (...)

Gdy pan ma niepos³usznego, krn¹brnego albo niegodnego so³tysa w swych dobrach, mo¿e mu

kazaæ, aby so³ectwo sprzeda³; a gdyby so³tys sobie nie móg³ kupca znaleŸæ , ma wraz z panem

stan¹æ przed s¹dem i wybraæ dwie osoby... które niech oszacuj¹ dobra so³tysa a pan

zap³aciwszy sumê na jak¹ oszacowane zosta³y dobra so³tysa ma je prawnie i dziedzicznie

posiadaæ i u¿ywaæ (...) Ustanawiamy aby wojewodowie, starostowie z innymi urzêdnikami

ziemskimi corocznie... ustalali ceny, tak zbo¿a, jak i chleba oraz innych p³odów ziemnych, które

s¹ przez kmieci na rynek wywo¿one.

PRZYWILEJ JEDLNEÑSKI (TZW. BRZESKO - JEDLNEÑSKO - KRAKOWSKI).

JEDLNO 4 MARCA 1430, W£ADYS£AW II JAGIE££O

(RÓD£O: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 89)*

(...) Oznajmiamy niniejszym pismem... ¿e zwa¿ywszy... wiernoœæ stateczn¹ i przychylnoœæ,

jaka mieszkañcy naszego Królestwa Polskiego zalecili siê nam w wielu wyprawach i wojnach...i z

uwagi na inne zas³ugi godne naszej królewskiej ³aski ... chc¹c zw³aszcza wynagrodziæ...

uprzejme chêci, jakie okazali synom moim, dostojnym ksi¹¿êtom, W³adys³awowi i Kazimierzowi,

z których jednego... przyrzekli po moim zgonie wzi¹æ na króla swego, pana i dziedzica Królestwa

Polskiego, tudzie¿ krajów Litwy i Rusi.... uznajemy i potwierdzamy moc¹ tego¿ przywileju

wszystkie prawa i przywileje: Nasamprzód pragniemy pod ka¿dym wzglêdem zachowaæ

wszystkie œwi¹tynie i koœcio³y we wszystkich ich prawach... . Postanawiamy, ¿e ¿adnego urzêdu

œwieckiego ani koœcielnego obcym nie obsadzimy ale oddamy go szlachcicowi dobrze

zas³u¿onemu... .Przyrzekamy przy tym, ¿e ilekroæ na wezwanie nasze szlachta Królestwa

Polskiego dla odparcia napaœci nieprzyjacielskiej wyjdzie poza granice naszego kraju,

wydzielimy im stosown¹ nagrodê za poniesion¹ niewolê lub inne szkody... . A wszak¿e

pomieniona szlachta obowi¹zana bêdzie strzec granic królestwa od najazdów i napaœci

nieprzyjacielskiej, broniæ ich i wszelkim sposobem zas³aniaæ s³u¿¹c wojskowo o w³asnym

koszcie. W razie zaœ, gdyby wróg jaki nasze królestwo najecha³, a rycerzom naszym przysz³o z

nim do rozprawy w obrêbie tego¿ królestwa, otrzymaj¹ od nas nagrodê za samo tylko jeñstwo;

jeœliby zaœ wojna wytoczy³a siê poza granice kraju, wtedy i za poniesione, czego Bo¿e

uchowaj, szkody stosown¹ przyrzekamy nagrodê.... . Dalej przyrzekamy, za wspomnieniem

synów naszych, ¿e skoro ... jeden z nich wybrany królem przejmie ber³o w królestwie polskim,

nie pozwoli biæ monety z jakiegokolwiek kruszcu, bez zgody i ... pozwolenia pra³atów i baronów

tak jak my ... monety takiej ... nie biliœmy. (...) Dalej porêczamy ¿e w ¿adnej krainie naszego

królestwa polskiego nie ustanowimy sêdziów królewskich ani ich zastêpców... . Przyrzekamy

te¿..., ¿e ¿adnego ziemianina osiad³ego za wystêpek czy winê nie uwiêzimy ani te¿ nie

polecimy uwiêziæ, ani te¿ jakiejkolwiek przeciw niemu nie zastosujemy kary, o ile nie zostanie

przez s¹d s³usznie skazany i wydany do r¹k naszych lub starostów naszych przez sêdziów tej

ziemi, w której jest osiad³y, wyj¹wszy takiego, który by by³ schwytany na kradzie¿y lub jakowym

jawnym przestêpstwie, jak to podpalaniu, rozmyœlnym zabójstwie, porywaniu niewiast, ³upie¿y i

pustoszeniu w³oœci.

STATUT NIESZAWSKI (POWSZECHNY).

NIESZAWA 23 LISTOPADA 1454, KAZIMIERZ IV JAGIELLOÑCZYK

(RÓD£O: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 247)*

(..) Przede wszystkim Naszym s³owem królewskim przyrzekamy w pe³ni utrzymaæ

wszystkich mieszkañców Naszego królestwa przy prawach, danych im przez Poprzedników

Naszych. (...) Przyrzekamy równie¿, ¿e gdy wypadnie Nam wyprawiæ siê poza granice

królestwa, zap³acimy wszystkim towarzysz¹cym nam ziemianom... i wynagrodzimy ich za

poniesione szkody i niewolê pod³ug praw jakie przyznali im nasi poprzednicy. (...) Przyrzekamy,

¿e nie mianujemy starost¹ ¿adnego wojewody ani kasztelana (...) Przyrzekamy, ¿e w ziemiach

godnoœci, kasztelanie i urzêdy rozdzielaæ bêdziemy... osobom osiedlonym i posiadaj¹cym

dobra dziedziczne w tej ziemi. (...) Przyrzekamy równie¿, ¿e ani ¿adnych nowych ustaw nie

wydamy, ani nie polecimy wzywaæ ziemian na wojnê bez zgody sejmiku ziemskiego.

STATUTY PIOTRKOWSKIE.

PIOTRKÓW 1 CZERWCA 1496, JAN OLBRACHT JAGIELLOÑCZYK

(RÓD£O: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 246)*

(...) Tak¿e o przenoszeniu kmieci z miejsca na miejsce... chcemy i zarz¹dzamy aby nad tym

czuwano i nie czyniono nic pochopnie. (...) Postanawiamy aby od tej pory jeden syn kmiecia we

wsi móg³ opuœciæ ojca... i udaæ siê na studia, zachowuj¹c prawa do ojcowizny. (...)

Postanawiamy tak¿e szlachtê, stosownie do przywilejów naszych poprzedników królów Polski z

ce³ za sól, za wszystkie rzeczy w ich posiad³oœciach wytworzone, zwolniæ. (...) Poza tym

stanowimy , aby mieszczanie i plebejusze sk¹dkolwiek by pochodzili, miasta, wsie i pola i

dobra... zas³u¿enie posiadaj¹cy... obowi¹zkowo siê ich pozbyli... aby na wyprawie wojennej czy

w polu bitwy miejsca miêdzy rycerzami nie zajmowali... .

PRZYWILEJ MIELNICKI.

MIELNIK 25 PADZIERNIKA 1501, ALEKSABDER I JAGIELLOÑCZYK

(RÓD£O: IUS POLONICUM, S. 361)*

(...) Gdyby siê sta³o, ¿e byœmy coœ, niesprawiedliwie albo nielegalnie ustanowili, albo

nierozwa¿nie przeciwko komukolwiek z rady albo komukolwiek innemu post¹pili, ... albo

przeciwko prawom pañstwa wyst¹pili ... to wtedy wszystkich w królestwie wolnymi czynimy od

przysiêgi i wiernoœci... . Zobowi¹zujemy siê ponadto i wobec prawa stanowimy, ... ¿e w razie

odwo³ania siê do s¹du naszego, przez poddanego naszego, bez zasiêgniêcia opinii panów

rady, my i nastêpcy nasi, nic nie postanowimy, a decyzja nasza zale¿na bêdzie od decyzji

panów rady... . Ustanawiamy, ¿eby starostwo krakowskie zajmowane by³o tylko przez kasztelana

lub wojewodê krakowskiego... . Ustanawiamy ponadto, aby królewska korona pod opiek¹

pierwszych z rady pozostawa³a ... wojewodów krakowskiego, poznañskiego, sandomierskiego i

kaliskiego. Stanowimy ponadto o pieni¹dzu..., aby król z grzywny srebra czystego, nie wiêcej bi³

monet ni¿ szeœæ florenów. (...) Tak te¿ wszystkie te prawa, ¿adnego nie wy³¹czaj¹c ...

zatwierdzamy i obiecujemy przestrzegaæ ... .

STATUT PIOTRKOWSKI.

PIOTRKÓW 13 MARCA 1504, ALEKSANDER I JAGIELLOÑCZYK

(RÓD£O: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 294)

[W przywileju, zniesiono polityczne postanowienia przywileju mielnickiego. W

poszczególnych statutach zrównano w prawach izbê poselsk¹ i radê królewsk¹ (senat).

Okreœlono uprawnienia izby poselskiej oraz uprawnienia i sk³ad senatu. Ustalono centralne

urzêdy w pañstwie polskim: marsza³ka królestwa, marsza³ka nadwornego, kanclerza,

podkanclerza, sekretarza, skarbnika królestwa, podskarbiego nadwornego oraz okreœlono ich

uprawnienia - m.in. zakazano ich ³¹czenia. W ten sposób ustalone zosta³y polskie centralne

urzêdy administracyjne i wprowadzono tzw. egzekucjê praw. Ustalono równie¿ zwrot bezprawnie

trzymanych przez szlachtê dóbr królewskich (królewszczyzn) tzn. egzekucjê dóbr]

KONSTYTUCJA "NIHIL NOVI".

RADOM 31 MAJA 1505, ALEKSANDER I JAGIELLOÑCZYK

(RÓD£O: VOLUMINA LEGUM, T. I, S. 299)

(...) Poniewa¿ prawa ogólne i ustawy dotycz¹ nie pojedynczego cz³owieka, ale ogó³u

narodu... postanowiliœmy, i¿ odt¹d na potomne czasy nic nowego stanowionym byæ nie ma przez

nas i naszych nastêpców bez wspólnego zezwolenia senatorów i pos³ów ziemskich, co by by³o

ujm¹ i ku uci¹¿eniu Rzeczypospolitej oraz ze szkod¹ i krzywd¹ czyj¹œkolwiek tudzie¿ zmierza³o

ku zmianie prawa ogólnego i wolnoœci publicznej. (...) Gdy to¿ nie wszystkim by³o przystêpne, co

wszystkich obchodzi, gdy¿ przez pewne odzwyczajenie siê i nieuwagê przywileje i ksiêgi

statutów... ca³emu narodowi zamkniête i nieznane by³y, przeto... proszeni byliœmy aby dla ca³ego

królestwa wydali jedn¹ ksiêgê , obejmuj¹c¹ wszystkie ustawy, obowi¹zuj¹ce w tym pañstwie,

przez przodków naszych...wydane z do³o¿eniem innych statutów Naszych, i abyœmy ksiêgê tê

rozes³ali... aby znajomoœæ jego powszechn¹ staæ siê mog³a. (...) Postanawiamy, ¿e ¿aden

szlachcic nie ma byæ wiêziony, który ma dobr¹ s³awê, je¿eli pierwej przekonanym o winie nie

bêdzie, Nie uwa¿a siê zaœ za cz³owieka dobrej s³awy tego, kto trzy razy w spiskach z³oczyñców

zosta³ zanotowany, tak wiêc jako cz³owiek z³ej s³awy bez przewodu s¹dowego, na podstawie tej

ustawy schwytany i uwiêziony byæ mo¿e. (...) Mieszczanie maj¹cy dziedziczne dobra ziemskie,

na których s³u¿ba wojenna ci¹¿y, od s³u¿by tej nie maj¹ byæ uwalniani.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: