Kult_Dionizosa_zagrożeniem_dla_judaizmu_w_Palestynie_pod_rządami_Seleukidów.pdf

Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 45-53

Krzysztof Pilarczyk

Uniwersytet Jagielloæski, Krak ó w

KULT DIONIZOSA

ZAGRO ¯ ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE

POD RZ¥DAMI SELEUKID Ó W *

Znany przez wieki kult Dionizosa na Peloponezie z czasem rozprzes-

trzeni‡ siŒ na ca‡„ staro¿ytn„ GrecjŒ, a p óŸ niej, g‡ ó wnie za spraw„ Ale-

ksandra Wielkiego, na AzjŒ. 1 W II w. p.n.e. w‡adcy syryjscy, Seleukidzi,

kt ó rzy po Ptolemeuszach przejŒli w‡adzŒ nad Palestyn„, pr ó bowali go

narzuci æ ¯ ydom, o czym tylko jedna wzmianka znajduje siŒ w literaturze

¿ydowskiej, a mianowicie w Drugiej KsiŒdze Machabejskiej (6,7), pi œ mie

uznanym przez diasporŒ aleksandryjsk„ za œ wiŒte, a przez ¯ yd ó w pales-

tyæskich za apokryf, natomiast w chrze œ cijaæstwie prawos‡awni i katolicy

uwa¿aj„ j„ za ksiŒgŒ natchnion„ i kanoniczn„, za œ protestanci za apokryf.

Tekst z tej ksiŒgi pos‡u¿y nam za punkt wyj œ cia do ukazania œ wi„t dioni-

zyjskich w kontek œ cie polityki Seleukid ó w wobec podbitego kraju o roz-

winiŒtej religii monoteistycznej – judaizmu. Dlatego na wstŒpie w‡a œ -

ciwym bŒdzie przytoczy æ ca‡„ perykopŒ 6,1-9 z 2 Mch, w kt ó rej ta

wzmianka siŒ znajduje:

w. 1 Nied‡ugo potem kr ó l pos‡a‡ pewnego starca z Aten, aby zmusza‡ ¯ y-

d ó w do odstŒpowania od praw ojczystych i od tego, aby nie postŒpo-

wali wed‡ug praw Bo¿ych,

w. 2 ale aby zbezcze œ cili zar ó wno œ wi„tyniŒ w Jerozolimie, kt ó r„ mieli odda æ

Zeusowi Olimpijskiemu, jak i tŒ na Garizim, kt ó r„ – jak sobie ¿yczyli

mieszkaæcy tego miasta – mieli odda æ Zeusowi Kseniosowi.

* Referat wyg‡oszony na sympozjum dionizyjskim zorganizowanym przez Uniwersy-

tet w Symferopolu na Krymie (Sudak, 19 V 2001).

1 A. van den B o r n: Dionysos, w: Bibel-Lexikon, hrsg. H. H a a g, Leipzig 1969,

kol. 338; F. D r „ c z k o w s k i, E. Z w o l s k i: Dionizos, w: Encyklopedia katolicka, Lub-

lin 1979, t. 3, kol. 1334-1336; G. H a u f e: Die Misterien, w: Umwelt des Urchristentums,

Bd. 1: Darstellung des neutestamentlichen Zeitalters, hrsg. von J. L e i p o l d t und

W. G r u n d m a n n, 6. Aufl., Berlin 1986, s. 106-110; M. E l i a d e: Historia wierzeæ i idei

religijnych, t. 1: Od epoki kamiennej do misteri ó w eleuzyæskich, Warszawa 1988, s. 249-259.

KRZYSZTOF PILARCZYK

w. 3 Nap ó r niegodziwo œ ci by‡ ciŒ¿ki i trudny do wytrzymania dla wszyst-

kich.

w. 4 Œ wi„tynia by‡a pe‡na rozpusty i uczt, na kt ó rych poganie zabawiali siŒ

z nierz„dnicami, a na œ wiŒtych dziedziæcach zbli¿ali siŒ do kobiet, po-

nadto za œ jeszcze do wnŒtrza œ wi„tyni wnosili to, czego siŒ nie godzi.

w. 5 O‡tarz by‡ pokryty ofiarami niedopuszczalnymi przez Prawo i niego-

dziwymi.

w. 6 Nie by‡o wolno ani zachowywa æ szabatu, ani obchodzi æ ojczystych

œ wi„t, ani nawet przyznawa æ siŒ, ¿e siŒ jest ¯ ydem.

w. 7 Ka¿dego miesi„ca w dniu urodzin kr ó la gorzka konieczno œæ prowa-

dzi‡a ka¿dego do spo¿ywania ofiar, kiedy za œ przysz‡o œ wiŒto Dioni-

zj ó w, zmuszano do tego, aby w bluszczowych wieæcach bra æ udzia‡

w pochodzie ku czci Dionizosa [podkr. – K.P.] ( … genomn š nhj

Dionus … wn ˜ ort`j ”nagk£zonto kisso Ý j œ contej pompe Ú ein tø

Dion Ú sw).

w. 8 Za namow„ Ptolemeusza zosta‡o wydane dla s„siad ó w miast greckich

rozporz„dzenie, aby one w stosunku do ¯ yd ó w tak samo postŒpowa‡y,

zw‡aszcza co do uczt obrzŒdowych,

w. 9 i aby karano œ mierci„ tych, kt ó rzy nie chcieli przej œæ na grecki spos ó b

postŒpowania. Mo¿na wiŒc widzie æ z tego, jak wielki ucisk wtedy

nasta‡.

1. CHARAKTERYSTYKA � R Ó D£A

2 Mch nie jest, jak mo¿na by s„dzi æ po tytule, kontynuacj„ Pierwszej

KsiŒgi Machabejskiej, cho æ r ó wnie¿ podejmuje temat powstania macha-

bejskiego wznieconego przez palestyæskich ¯ yd ó w przeciw syryjskim

okupantom. Opowiedziano w niej te same wydarzenia, kt ó rych opis znaj-

duje siŒ w 1 Mch 1-7, koncentruj„c siŒ na osobie Judy Machabeusza,

przyw ó dcy powstania, i obejmuj„c okres od 175 r. do 160 r., tj. od wy-

prawy Heliodora przeciw Jerozolimie do zwyciŒstwa Judy nad Nika-

norem, dow ó dc„ syryjskim za Antiocha IV Epifanesa, odniesionego

w 160 r. p.n.e. 2 Zosta‡a ona napisana w Egipcie lub (co wydaje siŒ praw-

dopodobniejsze) w Jerozolimie, po grecku, 3 o czym œ wiadcz„ badania

2 Por. M. D e l c o r: The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Hellenistic Period,

w: The Cambridge History of Judaism, ed. by W.D. D a v i e s, L. F i n k e l s t e i n, vol. 2:

Hellenistic Age, Cambridge 1989, s. 463.

3 Poza dwoma pocz„tkowymi listami (1,1-9 i 1,10-2,18) w‡„czonymi ostatecznie do

ksiŒgi, kt ó re mog‡y powsta æ pierwotnie po hebrajsku lub aramejsku (o ile nie s„ one fal-

syfikatami), a nastŒpnie zosta‡y prawdopodobnie przet‡umaczone na grecki przez autora

2 Mch – por. W.J. H a r r i n g t o n: Klucz do Biblii, Warszawa 1982, s. 287; G. A r a n d a

P Ø r e z: Druga KsiŒga Machabejska, w: MiŒdzynarodowy komentarz do Pisma œ wiŒtego.

KULT DIONIZOSA ZAGRO ¯ ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE

leksykograficzne samego dzie‡a i co potwierdzi‡ staro¿ytny pisarz chrze œ -

cijaæski Hieronim: [liber] secundus machabaeorum graecus est, quod et

ex ipsa phrasin probati potest. 4 Jej wsp ó ‡cze œ ni komentatorzy coraz czŒ œ -

ciej sk‡aniaj„ siŒ ku hipotezie, ¿e powsta‡a ona przed 1 Mch. 5 Samej daty

powstania pisma nie mo¿na precyzyjnie okre œ li æ . Pierwszy list zawarty

w ksiŒdze (1,1-9) datowany jest na 124 r. p.n.e., a ostatnie wydarzenie,

kt ó re zosta‡o w niej opisane – klŒska i œ mier æ Nikanora datowane jest na

160 r. p.n.e. Ponadto nale¿y pamiŒta æ , ¿e 2 Mch jest streszczeniem nie-

zachowanego piŒciotomowego dzie‡a Jazona z Cyreny (zob. 2 Mch 2,23;

por. 1 Mch 8,17), 6 kt ó re zapewne powsta‡o nied‡ugo po 160 r. p.n.e. Przy-

puszcza siŒ, ¿e jej epitomator (osoba, kt ó ra j„ stre œ ci‡a lub dokona‡a z niej

wyci„gu – por. 2 Mch 2,19-32), wychodz„c z innych za‡o¿eæ i kieruj„c

siŒ odmiennymi przes‡ankami ni¿ Jazon, 7 ukoæczy‡ sw„ pracŒ – jak uwa¿a

wiŒkszo œæ badaczy 2 Mch – pod koniec II lub na pocz„tku I w. p.n.e.,

w ka¿dym razie przed podbiciem Palestyny przez Rzymian w 63 r. p.n.e., 8

poniewa¿ Jerozolima jest w niej ukazana, jako miasto pozostaj„ce w rŒ-

kach ¯ yd ó w.

Interesuj„ca nas perykopa (2 Mch 6,1-9) nale¿y do pierwszej czŒ œ ci

ksiŒgi (3,1-7,42) traktuj„cej o faktach poprzedzaj„cych powstanie macha-

bejskie (rozdz. 3 i 4), o intrygach pomiŒdzy w‡adcami syryjskimi a najwy¿-

szymi kap‡anami ¿ydowskimi w Jerozolimie oraz represjach spadaj„cych

Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. naukowy W.R. R a r m e r, Warsza-

wa 2000, s. 637.

4 Œ w . H i e r o n i m: Prologus galeatus, PL 28,556; por. W. T y l o c h: Dzieje ksi„g

Starego Testamentu, wyd. 3 popr., Warszawa 1994, s. 279; T. B r z e g o w y: KsiŒgi his-

toryczne Starego Testamentu, Tarn ó w 1996, s. 252-254.

5 Por. M. D e l c o r, jw., s. 463; N.J. M c E l e n e y: 1-2 Maccabees, w: The New

Jerome Biblical Commentary, ed. by R.E. B r o w n, J.A. F i t z m y e r, R.E. M u r p h y,

Englewood Cliffs, New Jersey 1991 (repr. 1999), s. 423. W. Tyloch utrzymywa‡, ¿e

2 Mch powsta‡a po 1 Mch – por. W. T y l o c h, jw., s. 282.

6 F. G r y g l e w i c z: KsiŒgi Machabejskie. WstŒp – przek‡ad z orygina‡u – komen-

tarz, Poznaæ 1961, s. 245-246; E. S c h ü r e r: The History of the Jewish People in the

Age of Jesus Christ, vol. 3, Edinburgh 1987, s. 531-537; S. M Œ d a l a: Wprowadzenie do

literatury miŒdzytestamentalnej, Krak ó w 1994, s. 260-261.

7 S. G „ d e c k i: Historiografia w 2. KsiŒdze Machabejskiej, „ Ruch Biblijny i Litur-

giczny ” 47: 1994 nr 1, s. 7.

8 W.J. H a r r i n g t o n, jw., s. 287; M. D e l c o r, jw., s. 462; E. Z a w i s z e w s k i:

KsiŒgi Machabejskie, w: WstŒp do Starego Testamentu, red. L. S t a c h o w i a k, Poznaæ

1990, s. 232; S. G „ d e c k i, jw., s. 3; T. B r z e g o w y, jw., s. 254; G. A r a n d a P Ø -

r e z, jw., s. 637. Byli r ó wnie¿ badacze, kt ó rzy chcieli przesun„ æ datŒ powstania 2 Mch do

czas ó w ¿ycia Jezusa (Schunck), a nawet po nim (Zeitlin – czasy Agryppy I, l. 41-44 n.e.)

w przekonaniu, ¿e po epitomatorze mia‡a miejsce jeszcze jedna przer ó bka ca‡ej ksiŒgi –

por. S. G „ d e c k i, jw., s. 4.

KRZYSZTOF PILARCZYK

na wyznawc ó w judaizmu (rozdz. 5 6,1-17), w koæcu o mŒczeæstwie Elea-

zara, uczonego w Pi œ mie, i siedmiu syn ó w machabejskich (6,18-7,72). Po

niej nastŒpuj„ jeszcze dwie czŒ œ ci: druga (8,1-10,9) – traktuj„ca o wal-

kach Judy Machabeusza i jego pierwszych zwyciŒstwach, œ mierci Antio-

cha IV Epifanesa, oczyszczeniu œ wi„tyni i jej dedykacji, oraz trzecia

(10,10-15,36) – ukazuj„ca dalsze walki Judy a¿ do pokonania i zabicia

Nikanora oraz ustanowienia œ wiŒta chanuka upamiŒtniaj„cego te wyda-

rzenia. Do g‡ ó wnego trzonu dzie‡a wprowadzaj„ dwa listy skierowane do

¯ yd ó w w Aleksandrii z uwagami epitomatora o jego pracy (do 2,31),

a koæczy go kr ó tki epilog (15,37-39), okre œ laj„cy cel pisma.

2. KONTEKST HISTORYCZNY

OPISYWANYCH WYDARZE Ñ

Wydarzenia opisane w interesuj„cej nas perykopie 2 Mch 6,1-9 mia‡y

miejsce w Jerozolimie na prze‡omie 167/168 roku za panowania Antio-

cha IV Epifanesa, w‡adcy syryjskiego, pod kt ó rego rz„dami pozostawa‡a

Judea. Podobnie jak i jego poprzednik Antioch III Wielki, kt ó ry kraj ten

podbi‡ i przej„‡ po przesz‡o 130 latach rz„d ó w nad nim egipskich Ptole-

meuszy (ok. 200 r. p.n.e.), pragn„‡ on ze zdwojon„ energi„ rozpowszech-

nia æ w œ r ó d jego mieszkaæc ó w grecki spos ó b ¿ycia, instytucje, normy i idee.

Grecki podb ó j postrzegany by‡ zatem przez ¯ yd ó w zamieszkuj„cych Ju-

deŒ nie tylko jako hegemonia polityczna i obowi„zek p‡acenia podatk ó w,

lecz tak¿e – jak we wszystkich krajach wschodniego wybrze¿a Morza

Œ r ó dziemnego – narzucanie odmiennego stylu ¿ycia – hellenizmu, sprzecz-

nego z ich kultur„, a zw‡aszcza z religi„ – judaizmem. 9 Antioch III Wielki

pozostawa‡ w swych ¿„daniach wobec podbitej Judy umiarkowany, a na-

wet w wydanym edykcie dla ¯ yd ó w jerozolimskich zapowiada‡ utrzyma-

nie tradycyjnego statusu i przyw ó dztwa w mie œ cie, co oznacza‡o, ¿e

starszyzna ¿ydowska, tj. arcykap‡ani i kap‡ani, oraz s‡udzy œ wi„tynni

zostali uznani przez niego za przyw ó dc ó w spo‡eczno œ ci i przyznano im

nale¿ne przywileje.

Jazon, mieszkaniec Jerozolimy z rodu kap‡aæskiego, po przejŒciu

w‡adzy przez Antiocha IV Epifanesa obieca‡ w 175 r. p.n.e. nowemu

w‡adcy, rozpaczliwie poszukuj„cemu pieniŒdzy na op‡acenie corocznego

haraczu Rzymowi, du¿„ sumŒ pieniŒdzy, w zamian za co chcia‡ pozyska æ

sobie stanowisko arcykap‡ana w œ wi„tyni jerozolimskiej, co oznacza‡o

9 L.I.A. L e v i n e: Okres hellenistyczny. Aleksander Wielki. Powstanie i upadek dy-

nastii hasmonejskiej, w: Staro¿ytny Izrael. Od czas ó w Abrahama do zburzenia Jerozolimy

przez Rzymian, Warszawa 1994, s. 247-255.

KULT DIONIZOSA ZAGRO ¯ ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE

jednocze œ nie najwy¿sz„ pozycjŒ w spo‡eczno œ ci ¿ydowskiej w Judzie.

Licz„c na wzmocnienie swej w‡adzy, zaoferowa‡ jednocze œ nie dodatko-

w„ sumŒ za pozwolenie na przekszta‡cenie Jerozolimy w greckie polis.

Poci„ga‡o to za sob„ zmiany spo‡eczno-polityczne (wprowadzenie grec-

kiej konstytucji oraz rady prawodawczej, z kt ó rej wy‡aniano archoi –

przyw ó dc ó w do rozstrzygania spraw bie¿„cych), religijne (do panteonu

miejscowego wprowadzano greckie b ó stwa) i kulturalne (ustanawiano in-

stytucje kulturalne, zw‡aszcza gimnazjon – szko‡Œ œ redni„ i efebion – akade-

miŒ kszta‡c„c„ w sztuce wojskowej). 10 Wkr ó tce Jazon zyska‡ upragniony

urz„d, a miasto nowy status. W dwa lata p óŸ niej (173 r. p.n.e.) odwiedzi‡

je Antioch IV Epifanes, witany owacyjnie przez mieszkaæc ó w, kt ó rzy

w znacznym stopniu przejmowali wzorce kultury hellenistycznej, cho æ

jeszcze powstrzymywali siŒ od sk‡adania ofiar b ó stwom greckiego pan-

teonu, jak np. delegacja sportowc ó w wys‡ana na igrzyska do Tyru, kt ó ra

zamiast ofiary na cze œæ tamtejszych b ó stw opiekuæczych miasta z‡o¿y‡a

datek pieniŒ¿ny na budowŒ floty. 11

Nowe zwyczaje nie niwelowa‡y przekupstwa, kt ó re Antioch IV apro-

bowa‡. Tym razem w 172 r. p.n.e. inny kap‡an jerozolimski, Menelaos,

podobnie jak wcze œ niej jego brat Jazon, ofiarowa‡ w‡adcy z dynastii Se-

leukid ó w nieco wiŒksz„ sumŒ pieniŒdzy ni¿ jego brat w zamian za miano-

wanie go arcykap‡anem w miejsce Jazona. Menelaos, nie mog„c jednak

sprosta æ takim zobowi„zaniom, zmuszony by‡ ukra œæ tŒ sumŒ ze skarbca

œ wi„tynnego, co doprowadzi‡o do ostrych konflikt ó w pomiŒdzy zwolen-

nikami Jazona i nowego pretendenta do pe‡nionej przez niego funkcji.

W rezultacie Jazon musia‡ opu œ ci æ JerozolimŒ. Zamieszki, kt ó rych unik-

niŒto w momencie przejmowania w‡adzy przez Menelaosa, wybuch‡y na

prze‡omie 169/168 r. p.n.e. tym razem za spraw„ samego Antiocha IV,

kt ó ry najpierw ograbi‡ i czŒ œ ciowo zniszczy‡ œ wi„tyniŒ jerozolimsk„, a na-

stŒpnie st‡umi‡ bunty zwolennik ó w Jazona wobec w‡adzy Menelaosa,

niszcz„c naj‡adniejsze dzielnice miasta oraz jego mury i dokonuj„c ma-

sakry jego ludno œ ci (por. Ant. Jud. XII, V, 4). W celu utrwalenia zapro-

wadzonego „ porz„dku ” nakaza‡ wznie œæ obok wzg ó rza œ wi„tynnego twier-

dzŒ, kt ó r„ nazwano Akra, pozostawiaj„c w niej wojskowy garnizon. Dla

wiŒkszej czŒ œ ci ¯ yd ó w twierdza zamieszka‡a przez zhellenizowanych po-

gan i renegat ó w ¿ydowskich by‡a znakiem obrazy. Jednak jej zbudowanie

zapowiada‡o rych‡„ realizacjŒ zmian, kt ó rych mo¿na by‡o siŒ spodziewa æ

10 V. T s c h e r i k o v e r: Hellenistic Civilisation and the Jews, Philadelphia 1959,

s. 160-169.

11 L.I.A. L e v i n e, jw., s. 252.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: