Wydawnictwu
FRANZ STEINER VERI~AG ze Stuttgartu
dziękujemy za nieodpłatne udostępnienie nam
prawa do wydania niniejszej książki.
Wydawnictwo Poznańskie
HISTORIA SPOŁECZNA
STAROŻYTNEGO RZYMU
GEZA ALF~LDY
Przekład
ANNA GIERLIŃSKA
Do druku podał
LESZEK MROZEWICZ
Wydawnictwo Poznańskie am
Tytuł oryginału:
Geza Alftildy, Rómische Sozialgeschichte. .
3., Voellig ueberarbeitete Auflage.
Franz Steiner Verlag GmbH, Wiesbaden 1984
(Wissenschaftliche Paperbacks 8. Sozial- und Wirtschaftsgeschichte.
Herausgegeben von Hans Pohl).
Franz Steiner Veriag GmbH, Wiesbaden 1984
Copyright for the Polish translation by Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o.,
Poznań 1998
Projekt okładki:
Jacek Pietrzyński
Redaktor techniczny:
Jacek Grześkowiak
Redakcja naukowa wydania polskiego:
Leszek Mrozewicz
Przy cytowaniu dzieł autorów antycznych wykorzystano istniejące w literaturze
polskiej przekłady. Fragmenty kilku tekstów, specjalnie dla potrzeb niniejszej
książki, z języków greckiego i łacińskiego przełożył:
Witold Maciejewski
Plany miasta Rzymu i mapy wykonał:
Ludwik Fijał
Indeks, korekta:
Waldemar Dejnega
Spis treści
Słowo wstępne (Leszek Mrozewicz) l9
Przedmowa do wydania polskiego / 11
Przedmowa do trzeciego wydania niemieckiego / 13
Przedmowa do pierwszego wydania niemieckiego / 15
1. Społeczeństwo wczesnego Rzymu / 19
Podstawy i początki wczesnorzymskiego porządku społecznego / 19
Struktura archaicznego społeczeństwa Rzymu /23
Walka stanów w okresie wczesnorzymskim /32
2. Społeczeństwo rzymskie od początku ekspansji
do drugiej wojny punickiej /42
Rozpad archaicznej struktury społecznej: ugoda stanów i ekspansja /42
Ustrój społeczny Rzymu w III wieku p.n.e. /53
3. Zmiany strukturalne w II wieku p.n.e. /68
Przesłanki i charakterystyka ogólna /68
Warstwy wyższe /71
Warstwy niższe, Italikowie, ludność prowincji /80
Ku kryzysowi /90
4. Kryzys republiki a społeczeństwo rzymskie /98
Konflikty społeczne w Rzymie u schyłku republiki /98
Powstania niewolników, mieszkańców prowicji oraz Italików / 100
Główne konflikty okresu późnorepublikańskiego
i ich uwarunkowania społeczne / 108
Skutki kryzysu a społeczeństwo rzymskie / 122
8
5. Ustrój społeczny Rzymu w okresie pryncypatu / 133
Stare i nowe przesłanki / 133
Warstwy społeczne / 146
Stan senatorski / 158
Inne stany i warstwy wyższe / 166
Niższe warstwy ludności miejskiej / 179
Niższe warstwy ludności wiejskiej / 190
Struktura stanowo-warstwowa i jej skutki / 195
6. Kryzys Imperium Rzymskiego a przemiany
struktury społecznej /209
Kryzys Imperium Romanum a społeczeństwo rzymskie /209
Przemiany w warstwach wyższych /216
Proces przemian społecznych w łonie warstw niższych /228
Zmiany strukturalne / 232
7. Społeczeństwo późnego Rzymu /243
Przesłanki i charakterystyka ogólna /243
Warstwy wyższe /251
Warstwy niższe /262
Społeczeństwo późnorzymskie a rozpad Impeńum Romanum /271
Uwagi uzupełniające /284
Przypisy /289
Wykaz ważniejszych prac prof. Gezy Alftildyego /323
Indeks osób /325
Słowo wstępne
Historia społeczna starożytnego Rzymu Gezy Alfóldyego, prze-
łożona na większość języków zachodnioeuropejskich, w tym na tak
dla nas egzotyczne, jak portugalski i nowogrecki, zrobiła karierę świa-
tową. W RFN ukazała się trzykrotnie, co już jest ewenementem.
Powszechnie czytana, tak przez naukowców, jak i niefachow-
ców, wywiera zasadniczy wpływ na kształtowanie się naszego wi-
zerunku społeczeństwa rzymskiego - od jego początków (VIII - VI w.
p.n.e.) po upadek (V w. n.e.). Jej oddziaływanie w tym względzie
porównać możemy, bez cienia przesady, z rezonansem, jaki swego
czasu stał się udziałem głośnej Historii rzymskiej (Rómische Ge-
schichte) Teodora Mommsena.
Dlatego też ukazanie się tej pracy w języku polskim (a jest to
pierwsza jej edycja w krajach Europy Środkowowschodniej!)
przywitać należy z najwyższym uznaniem. Szczególnie, że auto-
rem jej jest wybitny specjalista, uczony cieszący się olbrzymim
autorytetem na całym świecie, wyznaczający - jeśli idzie o Rzym
cesarski - główne kierunki badań i ich metodę, skupiający wo-
kół siebie liczne grono uczonych, rzesze studentów. Do Heidel-
bergu w Niemczech, gdzie mieszka i pracuje, przyjeżdżają ucze-
ni z całego świata, aby go obserwować, z nim współpracować
i korzystać z jego osobowości.
Geza Alfóldy jest z pochodzenia Węgrem. Urodził się w roku
1935 w Budapeszcie, gdzie spędził młodość i odbył studia na tam-
tejszym Uniwersytecie. Studiował archeologię, filologię klasyczną
i prahistorię. Tu się doktoryzował i habilitował. W roku 1965 opu-
ścił Węgry i osiedlił się - ze statusem uciekiniera politycznego -
w Republice Federalnej Niemiec.
10
W Niemczech Zachodnich Geza Alfóldy zrobił błyskotliwą karierę.
Zatrudniony początkowo w Rheinisches Landesmuseum w Bonn,
już w 1965 roku rozpoczął wykłady na Uniwersytecie Bońskim.
W 1970 roku objął stanowisko profesora zwyczajnego (ordinańus)
na Uniwersytecie w Bochum, a w 1975 na Uniwersytecie w Heidel-
bergu: najstarszej i cieszącej się sławą jednej z najlepszych uczelni
niemieckich. W międzyczasie ( 1973/ 1974) jako temporary member
przebywał w Institute for Advanced Study w Princeton (USA), co
w świecie nauki uważane jest za szczególne wyróżnienie.
W 1986 roku G. Alfóldy otrzymał bardzo cenioną, prestiżową
nagrodę Niemieckiego Towarzystwa Badań (Deutsche Forschungs-
gemeinschaft), im. Gottfrieda Leibniza, przyznawaną najwybitniej-
szym uczonym za szczególne osiągnięcia. Jest członkiem wielu
międzynarodowych towarzystw naukowych i akademii nauk, dok-
torem honoris causa Uniwersytetów w Barcelonie ( 1988), Peczu
( 1992), Budapeszcie ( 1992) i w Lyonie ( 1997). Jest zagranicznym
członkiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (od 1996).
Napisał kilkanaście monografii i niezliczoną ilość rozpraw, ar-
tykułów, not dyskusyjnych i recenzji. Każda z jego książek stawa-
ła się wydarzeniem naukowym, wywoływała żarliwe dyskusje. Jest
niekwestionowanym autorytetem na polu epigrafiki i prozopografii
rzymskiej, jednym z gorących zwolenników traktowania onoma-
styki jako źródła historycznego, z jednoczesnym wykorzystywa-
niem tych dziedzin wiedzy do strukturalnego badania dziejów -
przez pryzmat "historii społecznej", tj. przemian dokonujących się
w poszczególnych grupach społeczeństwa rzymskiego, zarówno je-
go elit, jak i "dołów", mobilności społecznej, awansu społecznego
i politycznego, społecznej i politycznej roli określonych grup zawo-
dowych etc. Jest przeciwnikiem marksistowskich koncepcji poj-
mowania dziejów i społeczeństwa.
Historia społeczna starożytnego Rzymu, napisana z niezwykłą
pasją, prezentuje w przystępnej formie naukowe poglądy G. Alfól-
dyego. Na gruncie polskim wypełnia ona wyraźną lukę w piś-
miennictwie dotyczącym starożytnego Rzymu*. Oznacza zarazem
kontakt polskiego czytelnika - a książka adresowana jest do sze-
rokiego odbiorcy - z nauką światową na jej najwyższym poziomie.
* Zob. T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa
1987; tenie, Zarys dziejów społecznych Cesarstwa Rzymskiego, Lublin 1989.
W obu pracach zestawiona jest obszerna literatura przedmiotu, także
polskojęzyczna.
Przedmowa do pierwszego wydania
niemieckiego ( 1975)
Niniejsza książka przeznaczona jest w pierwszym rzędzie
dla czytelników zajmujących się studiami nad starożytnością, his-
torią ogólną oraz naukami społecznymi. Jej zasadniczym celem
jest wprowadzenie ich w najważniejsze problemy rzymskiej histo-
rii społecznej. Takie sformułowanie celu usprawiedliwia pewne
uogólnienia i powtórzenia, cytowanie jedynie wybranych źródeł ja-
ko ilustratywnych przykładów, a ponadto niezbyt rozbudowany
aparat bibliograficzny, w którym pierwszeństwo dano literaturze
najnowszej (która nie jest bynajmniej równocześnie literaturą
najlepszą, można w niej jednak znaleźć wskazówki, co do piś-
miennictwa starszego). Stosownie do swego celu książka zawie-
ra bardzo wiele faktów doskonale znanych fachowcom, często
znacznie lepiej niż samemu autorowi. Własny wysiłek autora
skoncentrował się głównie na tym, by fakty te w ramach
monografii zebrać i historycznie sklasyfikować na podstawie
spójnej koncepcji historii społeczeństwa rzymskiego. Poza tym
wykorzystano rezultaty własnych badań autora, głównie w od-
niesieniu do rozdziałów dotyczących okresu wczesnego Cesar-
stwa. Dlatego też mam nadzieję, że niniejsza książka nie tylko
będzie służyć jako pomoc dydaktyczna, lecz stanie się również
inspiracją do dalszych dyskusji na temat charakterystycznych
# Wymienić tu należy przede wszystkim prace P. Garnsey'a (przyp. I 11 ), T. P.
Wismana (54), P. A. Brunta (22), E. Badiana (58), P.R.C. Weavera (150), J. H. W.
G. Liebeschuetza (225), R. Duncan-Jones'a (99), R. MacMullena (99), R. Teja'ego
(204), a ponadto znakomitą syntezę podstaw antycznej ekonomii M. I. Finley'a
( 109).
16
cech społeczeństwa rzymskiego w poszczególnych epokach i całej
rzymskiej historii.
Uzasadnione jest wszakże pytanie o to, w jakim stopniu uda się
jej rzeczywiście cel swój osiągnąć. "Obiektywne" trudności przy jej
pisaniu nie polegały bynajmniej na braku źródeł do historii sto-
sunków społecznych antyku. Ogólnie rzecz biorąc grecko-rzymskie
źródła antyczne dotyczące zagadnień społeczno-historycznych nie
są bynajmniej - wbrew niezmiernie rozpowszechnionemu przeko-
naniu, iż jest odwrotnie - bardziej skąpe niż te, które odnoszą się
do innych centralnych problemów historycznych. O tym, jaką wie-
dzę o społeczeństwie rzymskim źródła te przynoszą, świadczy nie
tylko klasyczna rozprawa M. Roztowcewa o społeczeństwie i gos-
podarce rzymskiej w okresie Cesarstwa, lecz również liczne znako-
mite monografie z samych tylko ostatnich pięciu lat.' Mimo to nie
napisano dotychczas syntetycznej rzymskiej historii społecznej.
Podczas gdy autor ogólnej, konwencjonalnej rzymskiej historii ma
do swej dyspozycji dowolną liczbę wzorców i skorzystać może przy
tym z doświadczenia bogatej tradycji historiograficznej, twórca
pierwszej rzymskiej historii społecznej jest w tej dziedzinie pionie-
rem.
Już sam tytuł książki implikuje trzy zasadnicze problemy. Pró-
ba ich rozwiązania podejmowana jest z pełną świadomością faktu,
iż wywoła ona zarówno krytykę, jak i obszerne dyskusje teoretycz-
ne. Przede wszystkim nasuwa się pytanie, czym w ogóle jest rzym-
ska historia społeczna? Z całą pewnością nie jest ona po prostu
tym, co pozostałoby po wykreśleniu z podręcznika historii
politycznej. Nie jest ona jednakże również historią społeczeństwa
pojmowaną jako suma wszystkich sytuacji i stosunków, będących
wynikiem wzajemnego oddziaływania, współżycia i obcowania lu-
dzi ze sobą, bowiem w takim przypadku jej przedmiot badań pok-
rywałby się z przedmiotem historii ogólnej. Zgodnie z koncepcją
tej książki przedmiotem historii społecznej są struktury społecz-
ne, a więc trwałe czynniki, określające charakter danego społe-
#~ Zgodnie z tym poglądem historia ekonomiczna jest jedynie o tyle przedmio-
tem "histori społecznej", o ile życie gospodarcze determinuje podział
społeczeństwa
i charakter poszczególnych jego warstw. Powodem tego, że w niniejszej pracy
rzym-
skiemu życiu gospodarczemu poświęcono mniej miejsca, niżby to nawet wynikało z
tego założenia, jest fakt, że równocześnie z tą książką i w tej samej seńi ukaże
się
"histońa gospodarcza antyku" Th. Pekary'ego (por. Th. Pekary, Die Wirtschaft der
gńechisch-rómischen Antike, wyd. 1 - Wiesbaden 1976, wyd. 2 - tamże 1979).
17
czeństwa. Uwidaczniają się one w podstawach i kryteriach podzia-
łu społeczeństwa na poszczególne człony, w samym systemie po-
działu, obejmującym poszczególne warstwy, stany lub też klasy,
na koniec wreszcie we wzajemnych stosunkach poszczególnych
grup w ramach społeczeństwa, zdeterminowanych więziami
społecznymi, konfliktami i napięciami, drożnością systemu war-
stwowego, jak również istniejącym ustrojem politycznym oraz obo-
wiązującym systemem wartości.** Takie określenie przedmiotu za-
kwestionowane zostać może -jako niewyczerpujące lub też mylące
- zarówno z pozycji nauk społecznych, jak i z punktu widzenia his-
torii starożytnej. Jednakże jako model heurystyczny służyć może
z powodzeniem do czasu powstania koncepcji uznanej za lepszą.
Drugie pytanie dotyczyłoby przedmiotu rzymskiej historii spo-
łecznej. Najprostsza i najbardziej uzasadniona odpowiedź brzmia-
łaby, że "rzymska" historia społeczna utożsamiana jest z historią
struktur społecznych, występujących w aktualnych granicach po-
litycznych państwa rzymskiego. Jednakże ramy takie nie pozwala-
ją na uwzględnienie stosunków lokalnych, na przykład struktur
społecznych Egiptu pod rzymskim panowaniem lub też organiza-
cji rodowych plemion na północnym Bałkanie lub też w północno-
zachodniej Hiszpanii. Podobnie rzecz się ma z historią sztuki
antycznej, która pod hasłem "sztuka rzymska" nie może uwzględ-
nić w sposób wyczerpujący na przykład sztuki Palmiry. W stu-
diach takich na plan pierwszy wysuwają się ogólne lub też co naj-
mniej ponadregionalne zjawiska w życiu społeczeństwa na
terenach znajdujących się aktualnie pod panowaniem rzymskim,
przy czym częstokroć niezmiernie trudno jest z pewnością odgra-
niczyć zjawiska jeszcze regionalne od już ponadregionalnych.
Pytanie trzecie dotyczyłoby na koniec sposobu ujęcia "rzym-
skiej historii społecznej" jako histori.. Analizy strukturalne dostar-
czają nam, że tak powiem, "migawek historycznych", składających
się na przekrojowy obraz danego społeczeństwa w określonym
czasie, przy czym istnieje niebezpieczeństwo, że będzie to obraz
statyczny. Z punktu widzenia studium, którego przedmiotem jest
trwający ponad tysiąc lat proces rozwoju historycznego, koniecz-
nych jest wiele takich "migawek historycznych", przynajmniej po
jednej dla każdej epoki. Rzymska historia społeczna obejmuje
okres archaicznego społeczeństwa Rzymu, historię republiki od IV
wieku p.n.e. mniej więcej do drugiej wojny punickiej, zmiany
strukturalne w II wieku p.n.e., kryzys republiki, okres wczesnoce-
18
sarski, kryzys Cesarstwa w III wieku n.e. oraz okres późnocesarski.
Jednakże periodyzacja procesu społecznego jest - w przeciwieństwie
do historii politycznej - niezmiernie trudna, bowiem elementy struk-
tur politycznych ani jednocześnie nie powstają, ani też nie zanikają.
Aby w żadnym razie nie stwarzać wrażenia, jakoby rzymska histo-
ria społeczna była jedynie łańcuchem następujących po sobie
"momentów historycznych", starano się w miarę możliwości pod-
kreślać fakt, że stosunki społeczne danej epoki mają swe korzenie
w epoce wcześniejszej, a zarazem stanowią podstawę dalszych
przemian społecznych. Stosunkowo szerokie potraktowanie okre-
su wczesnocesarskiego spowodowane jest nie tylko faktem, iż jest
to dziedzina szczególnych zainteresowań ...
Noane