Historia Archiwum Państwowego w Toruniu

Archiwum toruńskie należy do najstarszych w kraju: jego początki sięgają średniowiecza i związane są z lokacją miasta Torunia w 1233 roku. Mieściło się ono w ratuszu staromiejskim, a powstawało stopniowo, w miarę napływu do niego ważnych dla miasta dokumentów i ksiąg. Pierwsze wzmianki o zorganizowanym archiwum miejskim pochodzą dopiero z 1570 i 1587 roku. Część dokumentów i ksiąg miejskich przechowywana była w wieży ratuszowej, reszta zaś rozproszona po innych pomieszczeniach ratusza. Oprócz właściwego archiwum miejskiego, w ratuszu znajdowały się również: Archiwum Ziem Pruskich oraz księgi chełmińskiego sądu ziemskiego. Stopniowo, w nieznanych bliżej okolicznościach, do ratusza trafiły także, jako depozyty, akta okolicznych miast: Brodnicy, Chełmna, Chełmży, Golubia, Kowalewa, Wąbrzeźna i in.

Pierwsze poważne straty poniosło Archiwum w 1703 roku, kiedy to podczas oblężenia szwedzkiego w wyniku bombardowania ratusza spłonęła część toruńskich akt miejskich, w tym m.in. acta consularia, księgi rachunkowe kamlarii miejskiej, missiva oraz depozyty, a wśród nich część Archiwum Ziem Pruskich oraz wszystkie akta chełmińskiego sądu ziemskiego.

Zabór pruski w 1793 r. i wprowadzenie przez Prusy nowego ustroju administracyjnego spowodowały, że archiwum toruńskie nabrało charakteru już tylko historycznego. W 1812 roku podczas ewakuacji ratusza, zamienionego na rozkaz Napoleona na lazaret dla żołnierzy francuskich, Archiwum zostało w bezładzie przeniesione do jednej z kamienic przy ulicy Szczytnej. Po kilku latach akta ponownie przemieszczono do ratusza i przez następne dziesiątki lat wielokrotnie podejmowano próby ich uporządkowania. Udało się to uczynić dopiero pod koniec XIX wieku. Zasadnicze prace porządkowe wykonali wówczas: Ernest Kestner i Józef Tietzen pod kierownictwem syndyka Jerzego Bendera. Dokonali oni podziału całego zasobu Archiwum, łącznie z depozytami, na 4 katalogi: I-Dokumenty i listy, II-Księgi i akta, III-Listy cechowe, IV-Akta cechów. W 1899 roku magistrat toruński utworzył stanowisko archiwisty miejskiego, które przez wiele lat piastował Artur Semrau, profesor gimnazjum toruńskiego.

Od 1927 roku, już w niepodległej Polsce, Archiwum kierowała nauczycielka gimnazjum toruńskiego, Helena Piskorska. Do momentu wybuchu II wojny światowej Archiwum było samodzielną instytucją publiczną z otwartą dla użytkowników pracownią naukową, z aspiracjami przejęcia funkcji centralnego ośrodka archiwalnego północnej Polski. Przechowywano w nim, oprócz akt wymienionych wyżej, akta miast do 1920 r., akta polskich organizacji i stowarzyszeń oraz tłoki pieczęci miejskich i cechowych i in. W okresie międzywojennym w Archiwum nastąpiło znaczne ożywienie w zakresie prowadzonych prac naukowych. Podjęto również intensywne prace inwentaryzacyjne, w wyniku których uporządkowano m.in. zbiory kartograficzne miasta Torunia.

Po wybuchu II wojny światowej kierownictwo Archiwum, przy którym utworzono Urząd do Spraw Genealogicznych (Sippenamt), objął H. Strehlau z Norymbergi. W tym okresie zasób Archiwum był przez Niemców wielokrotnie przemieszczany, a najcenniejsze akta trafiły ostatecznie do kopalni soli w Grasleben. Wywieziono również część zgromadzonych w Archiwum dla potrzeb wspomnianego Urzędu do Spraw Genealogicznych ksiąg metrykalnych z terenu miasta i powiatu toruńskiego. Większość wywiezionych dokumentów i akt udało się odzyskać po 1947 roku.

W 1951 roku Archiwum zostało upaństwowione i włączone do państwowej sieci archiwalnej, początkowo jako Oddział Terenowy Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Bydgoszczy. Dopiero po reformie administracyjnej Archiwum w 1976 roku uzyskało status samodzielnej placówki i nosiło nazwę: Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Toruniu. Upaństwowienie Archiwum w zasadniczy sposób zmieniło zakres i profil jego działania. Do zadań placówki należało odtąd: gromadzenie, przechowywanie, opracowanie i udostępnianie materiałów archiwalnych o wartości historycznej, w tym nadzór nad narastającym zasobem archiwalnym (archiwa zakładowe). Archiwum stało się również ważną bazą źródłową dla powołanego w Toruniu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Zasób wzbogacił się o nowe typy zespołów akt: akta administracji ogólnej i specjalnej, przedsiębiorstw i instytucji gospodarczych, instytucji wymiaru sprawiedliwości, szkół oraz innych instytucji państwowych. Terenem działania Archiwum były miasto i powiat Toruń, powiaty: chełmiński, wąbrzeski i golubsko-dobrzyński (od 1956 r.), a także do 1954 r. miasto i powiat Inowrocław oraz powiat mogileński. Archiwum posiadało ekspozyturę w Wąbrzeźnie i oddział w Grudziądzu, zlikwidowane kolejno w roku 1990 i 1999.

Od 1960 roku Archiwum mieści się przy Pl. Rapackiego 4. W 1996 roku po otrzymaniu nowego budynku po byłym kinie "Flisak" zmianie uległa struktura organizacyjna Archiwum. Obecnie przy Pl. Rapackiego 4 mieszczą się: Dyrekcja, Oddział I - Akt wytworzonych do końca XVIII wieku, Pracownia informacji archiwalnej i ewidencji, Pracownia konserwacji oraz dział administracyjno-gospodarczy i dział finansowo-księgowy, natomiast w budynku przy ul. Idzikowskiego 6 funkcjonują: Oddział II - Materiałów archiwalnych z XIX-XXI w. oraz Oddział III - Do spraw archiwów zakładowych. Archiwum toruńskim po II wojnie kierowali kolejno: Helena Piskorska, od 1958 r. - Franciszek Paprocki, w l. 1961-1965 Irena Janosz-Biskupowa, w l. 1966-1984 Karola Ciesielska i od 1984 r. Maksymilian Grzegorz. W latach 1989-2004 dyrektorem Archiwum był dr hab. Jarosław Porazinski. Od 2004 r. Archiwum kieruje dyr. mgr Beata Herdzin.

Oddział we Włocławku

Pierwszą państwową instytucją, powołaną do gromadzenia dokumentacji ze zlikwidowanych urzędów na terenie miasta Włocławka, był utworzony 1 VIII 1950 r. Oddział Powiatowy Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Bydgoszczy. W 1951 r. Oddział przekształcony został w Powiatowe Archiwum Państwowe we Włocławku, obejmując terenem swego działania powiaty: aleksandrowski, lipnowski, włocławski, miasto Włocławek, a od 1956 r. nowoutworzony powiat radziejowski. Po reformie podziału administracyjnego kraju w 1975 r. Powiatowe Archiwum Państwowe we Włocławku z dniem 1 I 1976 r. przekształcone zostało w Oddział Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Bydgoszczy. Od 1975 r. Oddział we Włocławku terenem swego działania objął nowoutworzone województwo włocławskie. W 1982 r. Oddział Włocławski podporządkowany został Wojewódzkiemu Archiwum Państwowemu w Toruniu, a następnie (od 1984 r.) Archiwum Państwowemu w Toruniu. Kierownikiem oddziału w latach 1976-2007 była mgr Marianna Gruszczyńska. Od 2007 r. kierownikiem Oddziału jest dr Tomasz Dziki.

Archiwum Państwowe w Toruniu − jedno z najstarszych archiwów państwowych w Polsce. Zadaniem instytucji jest gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie materiałów archiwalnych oraz nadzór nad zasobem archiwalnym. Archiwum obejmuje swym działaniem miasto i powiat Toruń oraz powiaty: chełmiński, wąbrzeski, golubsko-dobrzyński, miasto i powiat Grudziądz, miasto i powiat Włocławek, powiat aleksandrowski, powiat lipnowski, powiat radziejowski, a także powiat nowomiejski w województwie warmińsko-mazurskim

Oddział I (Centrala)

Przy Pl. Rapackiego mieszczą się:

·         Dyrekcja,

·         Oddział I – Akt wytworzonych do końca XVIII w.,

·         Pracownia informacji archiwalnej i ewidencji,

·         Pracownia konserwacji,

·         Dział finansowo-księgowy,

·         Dział administracyjno-gospodarczy.

Oddział II (Flisak)

Adres – ul. Idzikowskiego 6c; 87-100 Toruń.

Zasób Oddziału II obejmuje materiały archiwalne z XIX-XXI w.

Oddział III (Nadzór)

Adres – ul. Idzikowskiego 6c; 87-100 Toruń.

Zadaniem Oddziału III jest nadzór nad archiwami zakładowymi z terenu:

·         miasta Torunia

·         miasta Grudziądza

·         miasta Włocławka

·         powiatu aleksandrowskiego

·         powiatu brodnickiego

·         powiatu chełmińskiego

·         powiatu golubsko-dobrzyńskiego

·         powiatu lipnowskiego

·         powiatu grudziądzkiego

·         powiatu radziejowskiego

·         powiatu rypińskiego (z wyjątkiem gminy Wąpielsk)

·         powiatu toruńskiego

·         powiatu wąbrzeskiego

·         powiatu włocławskiego

·         powiatu nowomiejskiego.

Oddział we Włocławku

Oddział w Grudziądzu (nieistniejący)

Oddział w Grudziądzu zlikwidowany został w 1999 roku.

Ekspozytura w Wąbrzeźnie (nieistniejąca)

Ekspozytura w Wąbrzeźnie przestała istnieć w 1990 roku.

Zasób Archiwum Państwowego w Toruniu

Informacje o naszym zasobie możesz znaleźć w następujących bazach danych znajdujących się na serwerze Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych

·         SEZAM - System Ewidencji Zasobu Archiwalnego

·         PRADZIAD - Akta Metrykalne i Stanu Cywilnego

·         IZA- Inwentarze

·         Ela - Ewidencja ludności

Dział nadzoru

Dział nadzoru Archiwum Państwowego w Toruniu swoim działeniem obejmuje:

miasta na prawach powiatu:

·         Toruń

·         Grudziądz

·         Włocławek

na terenie województwa kujawsko-pomorskiego wszystkie gminy wchodzące w skład powiatów:

·         aleksandrowskiego

·         brodnickiego

·         chełmińskiego

·         golubsko - dobrzyńskiego

·         lipnowskiego

·         grudziądzkiego

·         radziejowskiego

·         rypińskiego (z wyjątkiem gminy Wąpielsk)

·         toruńskiego

·         wąbrzeskiego

·         włocławskiego

na terenie województwa warmińsko-mazurskiego:

·         wszystkie gminy wchodzące w skład powiatu nowomiejskiego