Ludobójstwo ukraińskie na Wołyniu.pdf

Ludobójstwo ukraińskie na Wołyniu

Pojęcie i termin zbrodni określanych mianem ludobójstwa sformułowane zostały w

latach czterdziestych ub. wieku przez przedwojennego polskiego podprokuratowa i

adwokata Rafała Lemkina. Było to wynikiem prac prowadzonych przez niego od

początku lat 30. Początkowo czyny, które później zostały określone jako ludobójstwo,

były przez niego nazwane ,,przestępstwami barbarzyństwa". Przedstawił je w 1933 r. w

raporcie o terroryzmie na międzynarodowej V Konferencji dla Unifikacji Prawa Karnego

w Madrycie w 1933 r., oraz wydanej w tym samym roku broszurze pt. Czyny stanowiące

niebezpieczeństwo ogólne (międzypaństwowe) uznane za przestępstwa prawa narodów.

Wymieniał tam: akcje eksterminacyjne przeciw grupom etnicznym, wyznaniowym lub

społecznym z jakichkolwiek motywów (politycznych, religijnych itp.), tj. masakry,

pogromy, akcje niszczące egzystencję gospodarczą członków pewnej grupy, wszelkiego

rodzaju akty brutalności, które naruszają godność jednostki, a są przejawem walki

eksterminacyjnej, skierowanej przeciw grupie, której ta jednostka jest członkiem.

Lemkin stwierdzał: ,,Wzięte w całości, wszystkie akty tego rodzaju stanowią

przestępstwo prawa narodów, które oznaczamy nazwą barbarzyństwa". Dalej Lemkin

wskazuje, że te przestępstwa dotyczą nie tylko moralnego rozstroju pomiędzy

poszczególnymi grupami, ale także rozstroju gospodarczego, bowiem Ľemigrację lub

niezorganizowaną ucieczkę ludności z jednego państwa do drugiego". W tak

sformułowanym w 1933 r. pojęciu przestępstwa barbarzyństwa, które jednak nie zostało

wtedy wprowadzone do prawa międzynarodowego, znajdują się podstawowe elementy

przedstawionego później pojęcia ludobójstwa. Dalsze prace Lemkina i kształtowanie

pojęcia ludobójstwa odbywały się pod wpływem wielkich eksterminacji nazistowskich

podczas II wojny światowej. W 1944 r. Lemkin ogłosił w Stanach Zjednoczonych swe

przełomowe dzieło Axis Rule in Occupied Europe. Laws of Occupation, Analysis of

Government, Proposals for Redress (New York, reprint 1973), w którym po raz pierwszy

używa terminu ludobójstwo i formułuje jego pojęcie, zaznaczając, że jest to nowy termin

i nowa koncepcja (więcej szczegółów o pracach Lemkina i kształtowaniu pojęcia

ludobójstwo można znaleźć w: Ryszard Szawłowski Rafał Lemkin twórca pojęcia

,,ludobójstwo" i główny architekt Konwencji z 9 Na podstawie tego dzieła i dzięki

intensywnym zabiegom Lemkina, 9 grudnia 1948 r. na Zgromadzeniu Ogólnym ONZ

została uchwalona Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa.

XII 1948 /w czterdziestolecie śmierci/, ,,Państwo i Prawo", nr 10 /październik/ 1999).

Artykuł II tej Konwencji mówi o następujących zbrodniczych czynach (wymienię tylko

te, które dotyczą ludności polskiej Kresów Wschodnich) dokonanych w zamiarze

zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych

jako takich, tj.: a) zabójstwo; b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub

rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy; c) rozmyślne stworzenie dla członków

grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego

zniszczenia fizycznego. W polskim kodeksie karnym z 1997 kategorie ofiar ludobójstwa

są rozszerzone o członków grup politycznych i grup o określonym światopoglądzie.

Podczas II wojny światowej na ziemiach polskich (polskich w sensie przynależności

państwowej) dokonywane były zbrodnie ludobójstwa na Polakach, Żydach, Cyganach

przez okupantów oraz przez ukraińskie organizacje polityczne. Powojenna historiografia

zajmowała się przede wszystkim zbrodniami niemieckimi. Zbrodnie sowieckie weszły do

literatury w kraju dopiero od końca lat 80. (inna sytuacja była na Zachodzie, gdzie polska

emigracja opublikowała kilka opracowań i szereg wspomnień). Najmniej uwagi

ĽWschodnich, tj. na ziemiach, które nie weszły w skład Polski w jej pojałtańskich

granicach. Zbrodniczą i antypaństwową działalnością ukraińskich nacjonalistów

zajmowano się w PRL-u tylko w odniesieniu do terenów obecnej południowo-wschodniej

Polski. Nie powinny więc dziwić wyniki sondażu opinii publicznej z bieżącego roku, z

którego wynika, że - poza świadkami i ich rodzinami - większość Polaków nic nie wie o

ludobójstwie ukraińskim na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej w latach 1939-1945. A

właśnie na ten rok przypada 60. rocznica apogeum tych zbrodni na Wołyniu.

Berezne, rok 1942. Pogrzeb zamordowanych 4 stycznia przez nacjonalistów ukraińskich mieszkańców kolonii

Zalesie w gminie Berezne. Ofiarami byli: sparaliżowane małżeństwo Felicjan i Anna Żarczyńscy, ich syn

Antoni z żoną Natalią i Tadeusz Dyzio

Ludność polska na Wołyniu była mniejszością narodową. W 1931 r. na Wołyniu żyło 346

tys. Polaków, którzy stanowili 16,6% ogółu ludności. Byli to głównie Polacy żyjący od

pokoleń (np. polskie wsie Ostrówki i Wola Ostrowiecka w powiecie lubomelskim zostały

założone w końcu XVI lub na początku XVII w.) oraz Polacy osiedleni w okresie

międzywojennym - osadnicy cywilni i wojskowi na wsi (łącznie około 60 tysięcy) oraz

zatrudnieni poza rolnictwem (urzędnicy, nauczyciele, policjanci, pracownicy przemysłu).

Powiększenie polskiej grupy narodowościowej w okresie międzywojennym (o ponad 150

tysięcy) nie wpłynęło istotnie na narodowościowy obraz Wołynia Ľstanowiąc 68 % ogółu

ludności (1 418 tysięcy). Polacy żyli głównie na wsi w rozproszeniu wśród ludności

ukraińskiej. Osiedli czysto polskich było niewiele. Trzecia pod względem liczebności

grupa narodowościowa na Wołyniu to wówczas Żydzi - 10% (205 tysięcy). Ponadto

Wołyń zamieszkiwały też inne narodowości, z których dwie najliczniejsze to Niemcy (47

tys.) i Czesi (około 30 tysięcy) Ludobójstwo na Wołyniu (ale także w Małopolsce

Wschodniej) nie było zjawiskiem spontanicznym - poprzedzało je szereg wydarzeń i

procesów, których autorami była powstała w 1929 r. Organizacja Ukraińskich

Nacjonalistów. Jako ideologię OUN Kongres przyjął, w formie uchwały, skrajnie

faszystowską doktrynę nacjonalizmu ukraińskiego sformułowaną przez Dmytra

Doncowa. Zgodnie z tą doktryną OUN działała według następujących zasad:

podporządkowanie organizacji wodzowi, a narodu tzw. inicjatywnej mniejszości jako

elicie ,,lepszych ludzi, których zadaniem jest stosowanie twórczej przemocy", ekspansja,

bezwzględność, fanatyzm, nienawiść. Na użytek codzienny zasady te zostały ujęte w

będącym zaprzeczeniem ogólnie przyjętych zasad moralnych Dekalogu Ukraińskiego

Nacjonalisty i były jeszcze przed powstaniem OUN szeroko rozkolportowane. OUN

stawiała sobie za cel wywalczenie drogą. rewolucyjną niepodległego soborowego

narodowego państwa ukraińskiego w granicach etnicznych, tj. państwa obejmującego

również terytoria, na których Ukraińcy żyją będąc w mniejszości. W praktyce miało to

oznaczać państwo ukraińskie obejmujące nie tylko współczesną Ukrainę, ale także

ziemie należące do powojennej Polski, tj. Podlasie, Chełmszczyznę, Zamojszczyznę,

Nadsanie i tereny zamieszkałe przez Łemków. Przyszłe państwo miało być jednolite pod

względem narodowościowym, w związku z czym zakładano usunięcie z tych ziem

wszystkich ,,zajmańców" (zajmanciw), tj. obcych, którzy według oceny nacjonalistów

wzięli w posiadanie ukraińską ziemię. Założenie to zostało sformułowane już w uchwale

kongresu założycielskiego OUN. W okresie międzywojennym OUN działała najsilniej

na terenie Małopolski Wschodniej. Podjęta przez nią w 1929 r. walka z Ľna poczty,

ścinaniu słupów telefonicznych, niszczeniu mostów, torów i urządzeń kolejowych,

paleniu dworów i zagród polskich, stogów zboża i siana, terrorystycznych napadach na

Polaków, w których obok bicia, rabunku i niszczenia mienia, dochodziło nawet do

zabójstw. Hasłem akcji terrorystycznych, zgodnie z założeniami OUN, już wtedy było

ĽIntensywnie prowadzona wśród ludności ukraińskiej podziemna antypolska agitacja,

pełna nienawiści do wszystkiego co polskie, tworzyła odpowiedni klimat dla

późniejszych zbrodniczych wystąpień na wielką skalę. Na Wołyniu rozwój OUN

następował pod koniec lat 30., pod wpływem małopolskich działaczy, ale nie dochodziło

do aktów dywersyjno-terrorystycznych na taką skalę, jak w Małopolsce Wschodniej. Do

ważniejszych przejawów antypaństwowej i antypolskiej działalności OUN należy

zaliczyć nieudany zamach na wojewodę wołyńskiego Henryka Józewskiego, wybitnego

rzecznika współpracy polsko-ukraińskiej i zdarzające się ulotki z wezwaniem do

wyrżnięcia Lachów, którym - jak twierdził ordynariusz diecezji łuckiej bp Adolf Szelążek

- nie przypisywano wówczas specjalnej wagi. Krótko przed wojną pojawiały się też

Ľgeneralnie był spokój. Na co dzień napięcia pomiędzy władzą a obywatelami

narodowości ukraińskiej nie były przenoszone na kontakty międzyludzkie Polaków i

Ukraińców. Przejawami dobrego współżycia było zawieranie związków małżeńskich

polsko-ukraińskich, wzajemne świadczenie sobie przez Polaków i Ukraińców różnych

przysług, zapraszanie na święta i uroczystości rodzinne, występowanie w roli rodziców

chrzestnych, drużbów i drużek na ślubach, wzajemne poszanowanie świąt religijnych

przez niewykonywanie w tym czasie prac polowych. W szkołach, do których chodziły

dzieci różnych narodowości, a nauczycielami byli Polacy, Ukraińcy, Żydzi, wszyscy

uczniowie byli traktowani równo, niezależnie od narodowości i pochodzenia

społecznego. Wybuch II wojny światowej ujawnił na Kresach Wschodnich nie

odczuwany wcześniej przez Polaków silny potencjał nienawiści ze strony Ukraińców,

będący wynikiem prowadzonej przez 20 lat nacjonalistycznej agitacji, najpierw przez

nielegalną i terrorystyczną Ukraińską Wojskową Organizację (UWO) i następnie jej

kontynuatorkę OUN. Na Wołyniu antypolskie nastroje były też zasługą komunistów,

którzy mieli tam większe wpływy niż w Małopolsce Wschodniej. Zamieszanie wojenne

września 1939 r., gdy wszystkie siły bezpieczeństwa i administracja były zaangażowane

w obronę państwa przed wrogiem zewnętrznym, okazało się dobrą okazją do działań

wroga wewnętrznego. O ile żołnierze ukraińscy w armii polskiej toczącej walki z

Niemcami na terenie Polski centralnej, nie mając zaplecza w mieszkańcach-Ukraińcach,

na ogół postępowali lojalnie, to na Wschodzie na porządku dziennym były dezercje i

dywersje. Wokół dróg grasowały bandy ukraińskie rabujące i mordujące. Pierwsze akty

agresji były skierowane wobec uciekinierów przed hitlerowskim najeźdźcą z Polski

zachodniej i centralnej, ewakuowanych urzędów i instytucji. Dalej ofiarami padali

policjanci, służba leśna, lokalni urzędnicy, żołnierze pojedynczy i w małych grupach,

których rozbrajano i mordowano, osadnicy wojskowi, ziemianie i chłopi. Palone były

gospodarstwa, niszczone urzędy. Zjawiska te nasiliły się po agresji sowieckiej 17

września 1939 r. pod wpływem odezwy dowodzącego Frontem Ukraińskim Semena

Timoszenki, w której nawoływał ,,braci Ukraińców" do mordowania ich odwiecznych

wrogów polskich ,,panów i półpanków". Oto kilka przykładów:

Majątek Grabów w gm. Niesuchoiże, pow. Kowalskim

20 września 1939 r., jeszcze przed wkroczeniem wojsk sowieckich do tej miejscowości,

miejscowi chłopi ukraińscy ze wsi Grabów wymordowali właścicieli i mieszkańców

majątku. Zginęli: właścicielka majątku Maria Noskowska z d. Nieczuja-Wierzbicka z

dwojgiem dzieci, jej siostra z dzieckiem, z dalszej rodziny 4 kobiety i dwoje dzieci oraz

rządca majątku Włodzimierz Fijałkowski. Ukraińcy opowiadali, że są dumni z tego, że

,,panów polskich zniszczyli z korzeniami".

Kolonia Helenówka (Stara, Nowa?) w gm. Rożyszcze, pow. Łuckim

Z 14 na 15 września 1939 r. chłopi ukraińscy utopili w rzece Styr Jana Stępkowskiego, lat

ok. 50, a następnie obrabowali jego gospodarstwo.

W. Horodyszcze, w gm. Połonka, pow. Łuckim

W 1939 r. na drodze pomiędzy Horodyszczem a Łuckiem miejscowi Ukraińcy

wymordowali ewakuujących się na rowerach elewów ze szkoły policyjnej (z

Bydgoszczy?).

Wieś Myślina w gm. Niesuchoiże, pow. kowelskim Wieś polska szlachecka założona w

XVII wieku. We wrześniu 1939 r. Ukraińcy z sąsiedniej wsi Obłapy, którzy wcześniej

rozstrzelali tam żołnierzy WP i policjantów, napadli w nocy na wieś, strzelając do ścian

domów na wysokości łóżek.

Wieś Nawóz w gm. Trościaniec, pow. Łuckim

Jesienią 1939 r. na tzw. Popowskim Ostrowiu (nieużytki i bagna należące do wsi)

miejscowi chłopi ukraińscy wymordowali około 100 Polaków, uciekinierów z centralnej

Polski, którzy zatrzymali się w zagrodach wsi Nawóz, miasteczku Sokul oraz w innych

okolicznych miejscowościach. Mordercy występowali pod szyldem "polskiego komitetu

pomocy uciekinierom", proponując lepsze warunki mieszkaniowe. Umawiano

uciekinierów na godziny wieczorne, wywożąc w kierunku Popowskiego Ostrowa i tam

mordowano, zabierając dobytek ofiar.

Wieś Puzów w gminie Korytnica, pow. Włodzimierskim

W 1939 r. Ukraińcy z Puzowa mordowali przemieszczające się w okolicy oddziały WP

oraz uchodźców z centralnej Polski, m.in. pracowników jednego z warszawskich teatrów.

Począwszy od 17 września 1939 r. samorzutnie organizowały się tzw. Ľu Polaków i przy

tej okazji grabieży mienia oraz aresztowań, by zatrzymanych przekazać później NKWD.

Pomoc Ukraińców NKWD w aresztowaniach Polaków i wskazywaniu osób i rodzin do

deportacji w głąb Związku Sowieckiego miała miejsce także w latach 1940 i 1941.

Rozmiary antypolskich wystąpień w 1939 r. nie są w pełni rozpoznane, a stopień

ustalenia mających miejsce w tym czasie aktów terroru i zabójstw jest znacznie niższy

niż w pozostałych okresach. Większość morderstw dokonywano poza osiedlami

ludzkimi, na wsiach ukraińskich oraz terenach, gdzie mieszkało bardzo mało Polaków,

co znacznie zawęziło potencjalną liczbę świadków. Ofiarami byli głównie ludzie nieznani

w miejscowych środowiskach, przybysze, a więc ofiary anonimowe, co sprzyjało zatarciu

się w pamięci osób mieszkających na Wołyniu szczegółów dotyczących takich

przypadków. Wielu świadków, spośród grup najczęściej wówczas będących obiektem

ukraińskiej agresji, tj. deportowanych w głąb Związku Sowieckiego, nie dożyło końca

wojny, jak i czasów, gdy zaistniały warunki do przekazania relacji. Odnośnie Wołynia z

materiału źródłowego uzyskanego do pracy Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów

ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945 wynika, że w 1939 r. doszło do: 155

oraz dokładnie niesprecyzowanej liczby (+?) różnego rodzaju aktów terroru, jak rabunki,

podpalenia, usiłowania zabójstw i napadów; 113 i dokładnie niesprecyzowanej liczby (+?)

napadów ze skutkami śmiertelnymi, w których zginęło 1036-1136 oraz dokładnie

niesprecyzowana liczba (+?) Polaków. Zabójstw dokonano w co najmniej 86 jednostkach

administracyjnych najniższego szczebla przedwojennego podziału administracyjnego.

Wśród zamordowanych było: 222 żołnierzy WP, 130 uchodźców z Polski centralnej i

północno-zachodniej oraz dokładnie nieprecyzowana (+?) liczba ofiar z obu grup i około

70 osadników wojskowych. W przypadku zamordowanych żołnierzy i uchodźców z

Polski centralnej wykazane liczby ofiar są dalekie od rzeczywistych. Znacznie

gwałtowniejsze antypolskie wystąpienia były na terenie Małopolski Wschodniej, toteż

liczba ofiar śmiertelnych na tamtym terenie była wielokrotnie wyższa. Podczas okupacji

sowieckiej, po krótkim okresie zbrodniczych napadów ukraińskich na Polaków we

wrześniu i w początkach października 1939 r., nastąpił pod tym względem spokój,

zakłócany jedynie szykanami ukraińskich komitetów, wiejskich rad i zarządów,

rabunkami i donosami Ukraińców do władz sowieckich. Jakkolwiek we wrześniu

sowiecki agresor podżegał do ludobójstwa, ale trwało to krótko i miało na celu

wywołanie dywersji utrudniającej stawianie oporu i prowadzenie walk obronnych, a tym

samym ułatwienie opanowania terenu. Miał to być jednakże stan przejściowy, bowiem

sowiecka władza chciała mieć monopol na wszystko, łącznie z terrorem i zbrodnią.

Później Sowieci nie tolerowali działań pozostających poza ich kontrolą, a więc

nacjonaliści ukraińscy nie mieli możliwości działania w stosunku do Polaków na własną

rękę, a więc działania nacjonalistów zmierzające do wyniszczenia Polaków zostały

przerwane. Podczas okupacji sowieckiej 1939-1941 na Wołyniu ubyło 45 tys. Polaków,

głównie wskutek deportacji w głąb Związku Sowieckiego, aresztowań, rozstrzeliwań.

Ludność polska na Wołyniu została w tym czasie pozbawiona najbardziej aktywnego

elementu, a więc jej zdolność obronna, tak potrzebna w latach 1943-1944, w czasie

właściwego ludobójstwa, została poważnie osłabiona22 czerwca 1941 r. okupacja

sowiecka została zamieniona na okupację niemiecką. Ludność ukraińska entuzjastycznie

witała wojska niemieckie. Budowano bramy powitalne, delegacje ukraińskie witały

nowych okupantów chlebem i solą. Niektórzy działacze ukraińscy z okresu okupacji

sowieckiej, deklarujący się komunistami, przechodzili metamorfozę i stawali się

działaczami nacjonalistycznymi. Wraz z wojskami niemieckimi na Wołyń przybyli

działacze OUN jako tzw. grupy marszowe (pochidni grupy). Członkowie tych grup

dokonywali mordów na Polakach i Żydach (np. w koloniach Olganówka Nowa i Stara w

gm. Rożyszcze, pow. łuckiego; w mieście Kostopol), organizowali ukraińską Ľokupacji

niemieckiej w materiałach konspiracyjnych zrelacjonowano następująco: ,,Zanim jeszcze

władze okupacyjne zdołały wydać jakiekokolwiek deklaracje w odniesieniu do

okupowanych terenów OUN (Banderowcy), [na Wołyniu] podobnie jak w Małopolsce

Wschodniej, plakatowali odezwy, zapowiadali tworzenie państwa i rządu ukraińskiego

oraz wzywające ludność ukraińską do walki z Polakami, Żydami i Moskalami jako

wrogami narodu ukraińskiego". Z chwilą wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej na

wezwanie OUN, która chciała przejąć władzę w swe ręce, prawie na całym Wołyniu

natychmiast samorzutnie zorganizowała się policja ukraińska, zwana najpierw milicją.

Po opanowaniu terenu latem 1941 r. władze niemieckie zorganizowały policję ukraińską

w tzw. Schutzmannschaften, do którego masowo wstąpili działacze OUN, w tym

członkowie grup marszowych (pochodnych) tak na stanowiskach komendantów

posterunków, jak i szeregowych policjantów. Policja ta, oprócz uzbrojenia i

umundurowania niemieckiego, miała szerokie uprawnienia, jak dokonywanie rewizji,

aresztowań, przesłuchań, przetrzymywania w aresztach, ściągania kontyngentów,

odstawiania do transportu wyznaczonych na przymusowe roboty do Niemiec. Chociaż

policja ukraińska podlegała Niemcom, w zasadzie nie wtrącali się oni w jej działania w

stosunku do Polaków. Tak więc praktycznie policja ukraińska miała możność

realizowania celów OUN. Władza administracyjna niższego szczebla, którą Niemcy

pozostawili Ukraińcom, również była opanowana przez OUN. Z punktu widzenia

wojskowego Niemcy na Wołyniu nie dysponowali pokaźnymi siłami bezpieczeństwa. W

terenie wiejskim sprawowali więc władzę z pomocą i za pośrednictwem policji

ukraińskiej rozlokowanej w co najmniej 200 posterunkach. Te fakty postawiły ludność

polską w szczególnie niekorzystnej sytuacji. Z jednej strony okupant, którego represyjny

stosunek był skierowany głównie przeciw Polakowm (i Żydom), a z drugiej strony w

większości niechętna lub wroga ludność ukraińska, której sprawujący władzę w imieniu

okupanta liczni przedstawiciele byli popierani przez jej większość. Będąca w mniejszości

ludność polska (na jednego Polaka przypadało sześciu Ukraińców), w dodatku na wsi

przeważnie rozproszona pośród Ukraińców, znalazła się w osaczeniu. Była pod stałą

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: