Ewa Siemaszko - Bilans zbrodni.pdf - Kresy - MMarkMMark

E WA S IEMASZKO

BILANS ZBRODNI

Działająca na terenie II Rzeczypospolitej od roku 1929 nielegalna

Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, zgodnie ze swym progra-

mem, którego głównym celem było stworzenie niezależnego państwa

– „Ukrainy dla Ukraińców” – w momencie międzynarodowego konﬂ ik-

tu zamierzała wystąpić z akcją zbrojną przeciw państwu polskiemu.

W drugiej połowie lat trzydziestych OUN nasiliła przygotowania or-

ganizacyjne, propagandowe i bojowe. Plany walki o niepodległą

Ukrainę OUN urzeczywistniła podczas II wojny światowej, jednak-

że w stosunkach: Polacy – Ukraińcy nie była to walka w ścisłym tego

słowa znaczeniu.

Po klęsce wrześniowej w 1939 r., na terenach wspólnie zamieszkanych przez Polaków

i Ukraińców, OUN-UPA dążyła do wyniszczenia ludności polskiej metodą mordów (na dużą

skalę), pożogi, rabunku i niszczenia mienia. W ocenie prawnej, sformułowanej w wyniku

śledztw prowadzonych przez Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

IPN, zbrodnie te zostały zakwaliﬁ kowane jako zbrodnie ludobójstwa 1 . Rozmiary zbrod-

ni OUN-UPA na Polakach na terenie czterech przedwojennych województw: wołyńskiego,

lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego, zostały określone drogą sporządzania dro-

biazgowych rejestrów zbrodni dla poszczególnych miejscowości i zdarzeń, z uwzględnie-

niem imiennych list oﬁ ar 2 .

Napady na Polaków w latach 1939–1942

Jakiś czas przed wybuchem wojny w 1939 r. krążyły pogłoski o gotowości bojowej do

ogólnego powstania ukraińskiego w razie przewidywanego przez OUN zbrojnego starcia

polsko-niemieckiego 3 . Ukraińska rewolta była też brana pod uwagę jako jeden z wariantów

opanowywania Polski przez Niemcy, co było uzgadniane z emigracyjną ekspozyturą OUN

1 Zbrodnie przeszłości. Opracowania i materiały prokuratorów IPN , t. 2, Ludobójstwo , red. R. Ig-

natiew i A. Kura, Warszawa 2008, s. 42–45, 50–52.

2 Opublikowano je w następujących pracach: W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo doko-

nane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945 , t. 1–2, Warszawa

2000; H. Komański, S. Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Pola-

kach w województwie tarnopolskim w latach 1939–1946 , Wrocław 2004; S. Siekierka, H. Komański,

K. Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie

lwowskim w latach 1939–1947 , Wrocław 2006; S. Siekierka, H. Komański, E. Różański, Ludobójstwo

dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie stanisławowskim w latach

1939 –1946 , Wrocław 2007; Z. Konieczny, Stosunki polsko-ukraińskie na ziemiach obecnej Polski

w latach 1918–1947 , Wrocław 2006. Podane w dalszych częściach niniejszego artykułu straty ludzkie

w poszczególnych etapach ludobójczej depolonizacji Wołynia i Małopolski Wschodniej zostały obli-

czone na podstawie tych prac.

3 R. Wysocki, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929–1939 , Lublin 2003,

s. 340, 341, 344.

Rysunek napastnika na wieś Hutę Stepańską w pow. kostopolskim w lipcu 1943 r. wykonany

przez nauczyciela – zastępcę komendanta Samoobrony Huty Władysława Kurkowskiego,

zbiory E. Siemaszko

Po napadzie UPA na kol. Taraż w pow. łuckim na Wołyniu,

gdzie zamordowano 20 osób; na tle zgliszcz bezsilni obrońcy,

fot. Tadeusz Wolak, obrońca Taraża i żołnierz 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK

Pomordowani przez UPA w kol. Lipniki w pow. kostopolskim na Wołyniu, marzec 1943,

zbiory E. Siemaszko

(także wcześniej współpracującą z Niemcami) 4 . Wkroczenie 17 września 1939 r. wojsk so-

wieckich na teren Polski spowodowało, że Niemcy wycofały się z inspirowania i wspierania

ukraińskiego powstania. Niemniej jednak odwołanie rebelii nie dotarło do wszystkich ogniw

OUN, doszło więc do dywersji, walk i mordów, co świadczyło, że stan gotowości OUN do

wystąpienia przeciw państwu polskiemu i Polakom był zaawansowany 5 .

Bojówki ukraińskie na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej, oprócz rozbrajania żołnie-

rzy i policjantów, rabunku mienia państwowego i prywatnego (zwłaszcza osób uciekających

przed działaniami wojennymi z Polski centralnej na wschód), mordowały Polaków – nie tylko

osoby pojedyncze, także duże grupy.

Sprawcami zbrodni w Małopolsce Wschodniej, gdzie właśnie OUN przygotowywała po-

wstanie i gdzie najbardziej oddziaływała na ludność ukraińską, byli ounowcy i ich sympaty-

cy, natomiast na Wołyniu Polaków mordowali nacjonaliści i komuniści, wcześniej związani

z Komunistyczną Partią Zachodniej Ukrainy rozwiązaną w 1938 r. ( notabene : niektórzy ko-

muniści później zmieniali orientację na nacjonalistyczną). Zbrodnie te nie są w pełni rozpo-

znane, m.in. z powodu napadów na nieznanych w danej okolicy uchodźców i dokonywania

znacznej ich części w miejscach ustronnych.

Na podstawie dotychczas zebranych danych straty polskie (będące wynikiem mordów

i walk) w 1939 r. wyniosły co najmniej 1036 osób na Wołyniu i 2242 osoby w Małopolsce

Wschodniej. Wydaje się, że oﬁ ar było jednak znacznie więcej, na co wskazywałaby reakcja

sowiecka (o czym dalej). Zbrodnicza ukraińska aktywność uwidoczniła się zwłaszcza w pię-

ciu powiatach: brzeżańskim i podhajeckim w woj. tarnopolskim, w łuckim i lubomelskim

na Wołyniu oraz w drohobyckim w woj. lwowskim. Powiaty brzeżański i podhajecki jesz-

cze przed wojną wyróżniały się agresywnością nacjonalistów ukraińskich wobec Polaków.

Jednakże w innych rejonach zagrożenie było tak wielkie, że polscy żołnierze poddawali się

Sowietom, by nie wpaść w ręce ukraińskie, i prosili o wzmocnioną ochronę, jak np. w Bur-

sztynie w pow. rohatyńskim, woj. stanisławowskim 6 .

Napady na Polaków, do których też chwilowo zachęcał za pomocą ulotek sowiecki agresor,

przybrały rozmiary niespodziewane nawet dla Sowietów. Sądzili oni, że Ukraińcy będą tępić

tylko tzw. panów i półpanów, a nie wszystkich. Jeszcze we wrześniu zostały wydane wojskom

sowieckim odpowiednie instrukcje oraz nowa ulotka, zawężająca „zachętę” do tępienia Pola-

ków do „panów-obszarników” 7 . Po zorganizowaniu władzy na zajętych przez siebie terenach

Sowieci ukrócili wszelkie samodzielne akcje, wziąwszy całość życia społecznego pod swą

kontrolę. Toteż aż do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej Polacy nie byli mordowani przez

Ukraińców, choć negatywny stosunek ukraińskich aktywistów do Polaków nie uległ zmianie.

Ukraińcy donosili na Polaków do władz, przyczyniali się do aresztowań, usuwania z sadyb

polskich osadników i kolonistów, uczestniczyli w zaborze ich mienia i w sporządzaniu list do

deportacji 8 .

4 C. Partacz, K. Łada, Polska wobec dążeń ukraińskich dążeń niepodległościowych w czasie

II wojny światowej , Toruń 2004, s. 278–279.

5 Ibidem , s. 281.

6 R. Szawłowski (K. Liszewski), Wojna polsko-sowiecka 1939. Tło polityczne, prawno międzyna-

rodowe i psychologiczne. Agresja sowiecka i polska obrona. Sowieckie zbrodnie wojenne i przeciw

ludzkości oraz zbrodnie ukraińskie , t. 1, Warszawa 1996, s. 411.

7 Ibidem.

8 Zachowania Ukraińców wobec Polaków podczas okupacji sowieckiej do lutego 1940 r. odzwier-

ciedlają relacje osób deportowanych w głąb Związku Sowieckiego, spisane tuż po opuszczeniu „so-

Następna fala mordów na Polakach wystąpiła po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej.

Wraz z atakującymi Sowietów wojskami niemieckimi podążały tzw. grupy marszowe OUN

( pochidne hrupy ), których zadaniem było przejmowanie władzy (w tym tworzenie milicji

ukraińskiej) oraz inicjowanie „narodowej rewolucji”, tj. mobilizowanie członków OUN i lud-

ności ukraińskiej do niszczenia wszystkich wrogów niepodległej Ukrainy, do których zali-

czeni zostali Polacy, Moskale i Żydzi 9 . W tym czasie, po podziale OUN w 1940 r., istniały

dwie frakcje: OUN Andrija Melnyka (melnykowcy) i OUN Stepana Bandery (banderowcy).

Liczniejsza i bardziej ekspansywna frakcja banderowska zdominowała całkowicie nacjona-

listyczny ruch ukraiński, toteż począwszy od 1941 r., to ona była odpowiedzialna za prawie

wszystkie zbrodnie na Polakach.

Ustalona dotąd łączna, choć z pewnością niepełna, liczba Polaków zamordowanych na

Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej w 1941 r. wynosi 443, tj. znacznie mniej niż w 1939 r.,

kiedy to OUN szykowała powstanie. Najwięcej oﬁ ar ukraińskiego terroru było w woj. tarno-

polskim. Niemożność poznania całości strat z tego okresu sugeruje opis sytuacji na świeżo

zajętych terenach, zawarty w raporcie niemieckim. Stwierdza on dokonywanie przez milicję

ukraińską rabunków, prześladowań i mordów – m.in. Polaków – które władze niemieckie

musiały hamować 10 . Napaści, których dokonywali Ukraińcy w 1941 r., wpisane były w plany

OUN doprowadzenia do ogólnonarodowego zrywu. Miałby on zniszczyć wskazanych przez

nacjonalistów ukraińskich wrogów Ukrainy, w tym Polaków. W tym czasie, po prawie dwu-

letniej okupacji sowieckiej, szeregi OUN na Wołyniu i w Małopolsce (z wyjątkiem dwu-

nastu powiatów woj. lwowskiego, będących od września 1939 r. pod okupacją niemiecką)

były przetrzebione, toteż nie miała ona jeszcze wystarczających sił do „generalnej rozprawy

z Lachami”.

Wszystkie antypolskie działania OUN w latach 1939 i 1941 – morderstwa, pobicia,

rabunki, podpalenia, przeróżne szykany i prześladowania ludności polskiej, zbrodnicza agi-

tacja ludności ukraińskiej – składają się na przygotowania do późniejszego ludobójstwa, sta-

nowiąc tzw. pregenocydalną fazę zbrodni wołyńsko-małopolskiej. Do fazy tej należy zali-

czyć również rok 1942, który dla Małopolski Wschodniej można uznać jeszcze za spokojny

– w trzech województwach niepełna liczba oﬁ ar napadów to co najmniej 85 osób. Natomiast

na Wołyniu nastąpił wyraźny wzrost śmiertelnych oﬁ ar terroru ukraińskiego – co najmniej

trzysta oﬁ ar napadów na pojedyncze osoby i rodziny – co zwiastowało bliski genocyd.

W tym czasie – z czego ludność polska na Wołyniu nie zdawała sobie w pełni sprawy

– OUN banderowska była tam w znacznym stopniu przygotowana do rozpoczęcia na masową

skalę likwidacji bezbronnego „elementu polskiego”. Jeszcze w 1942 r. obie frakcje OUN

tworzyły w leśnych masywach Wołynia oddziały partyzanckie 11 , w których znajdował się

wieckiego raju” z Armią Andersa – zob. kopie akt ze zbiorów Hoover Instytution on War, Revolution

and Peace w Stanford (Ambasada RP w ZSRS, Anders Collection, Ministerstwo Informacji i Doku-

mentacji) w Ośrodku „Karta”.

9 W. Siemaszko, E. Siemaszko, op. cit. , Warszawa 2000, s. 1036, 1288.

10 C. Partacz, K. Łada, op. cit ., s. 294–295.

11 Oprócz partyzantki banderowskiej i melnykowskiej, znacznie wcześniej, bo od 1941 r., w pół-

nocno-wschodnich rejonach Wołynia istniała trzecia formacja nacjonalistyczna, zwana bulbowca-

mi – od jej przywódcy Maksyma Borowca „Tarasa Bulby” – także obwiniana przez ludność polską

o zbrodnicze napady; w drugiej połowie 1943 r. za pomocą terroru wchłonięta przez banderowską

UPA. Tymi samymi metodami banderowcy przyłączyli wówczas do UPA melnykowców. Oddziały

banderowskie stanowiły najliczniejszą i najsilniej obciążoną zbrodniami partyzantkę na Wołyniu.

Ewa Siemaszko - Bilans zbrodni.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: