duch-dziejc3b3w-polski-antoni-choc582oniecki.pdf

Antoni Chołoniecki

sach „obłędu i występków politycznych”, o

tem, ze warstwy nieszlacheckie w Polsce prze-

żyły „okres istotnie ciężkiej i twardej niedoli”,

ze były liczne „wynaturzenia” naszego ustroju

państwowego, ze ogólnemu obrazowi wzrostu i

upadku naszej ojczyzny odpowiada „nierówny

poziom duchowej i moralnej wartości pokoleń”.

To wszystko istotnie zostało wypowiedziane

skrótami myślowymi, jeśli kto chce – tylko po-

bieżnie. Dlaczego?

Miarodajnymi były dla autora dwa

względy.

Po pierwsze, ponieważ te wszystkie

ciemne strony państwowego życia polskiego są

dostatecznie znane polskiemu ogółowi, nie tyl-

ko wykształconemu. Trzem czwartym częściom

naszego narodu od szeregu pokoleń szkoła mo-

skiewska i pruska wpajała z pilnością nic nie

zostawiająca do życzenia wszystkie saskie i nie

saskie nasze upadki, wszystkie czarne i przy-

czernione fragmenty obrazu naszej przeszłości.

Nie nazbyt w tyle pozostawała w tej pracy i

szkoła galicyjska. Przyrzuciły do niej swą

cząstkę wreszcie liczne podręczniki i liczni hi-

storycy, na których wszyscyśmy się kształcili;

wszak to o jednym z najwybitniejszym z nich i

to właśnie o tym, który przez długie lata kiero-

wał wychowaniem publicznem całej polskiej

dzielnicy, mówi prof. Konopczyński: „Wyro-

zumiały dla wszelkich wrogów polskości, a nie-

litościwy” dla przeszłości własnego narodu.

Zdawałoby się zatem chyba, że mówiąc do tak

przygotowanego pokolenia wystarczy, nie tra-

cąc słów, zamarkować „nasze cienie” dziejowe

choćby tylko w najlżejszy sposób, aby obraz

ich wystąpił od razu z całą plastyką w umyśle

czytelnika.

Ale był drugi wzgląd, istotniejszy.

Rzecz niniejsza nie jest wszak zarysem

historii, - jest próbą charakterystyki duszy dzie-

jowej. Jedno i drugie zakreśla piszącemu od-

mienne nieco obowiązku i prawa. Wychodząc z

obranego założenia autor nie tylko nie potrze-

bował, ale nie mógł zajmować się tym, jakie

sumy wypłacił był Ponińskiemu Stackelberg, a

Branickiemu Katarzyna, ani zapuszczać się w

las obskurantyzmu szlacheckiego za Sasów ani

zatrzymywać się szczegółowo przy zbrodniach

popełnianych przez możnowładców, którzy

świadomie działali na szkodę ojczyzny. Tak

samo, chcąc scharakteryzować ducha dziejów

Duch dziejów Polski

Wydanie drugie przejrzane i rozszerzo-

ne Kraków 1916 r. nakładem towarzystwa

imienia Stefana Buszczyńskiego Kraków Basz-

towa 17. Cena 6 koron (4 marki) Drukarnia Na-

rodowa w Krakowie.

Pamięci Stefana Buszczyńskiego autora

„Upadku Europy”

Żeby wskrzesić naród, trzeba wynaleźć jego

utracone jestestwo, z bacznym względem na

modyfikacje, któremi je czas zmienił i prze-

kształcił.

Nie improwizujemy Polski, ale z grobu wy-

wołujemy ojczyznę. Nie sporządzamy bez

planu i architektów fantastycznego gmachu,

ale wygrzebujemy z gruzów starożytna bu-

dowlę

We wskrzeszeniu ducha owych instytucji,

owych praw i obyczajów, które niegdyś

zdobiły republikańska monarchię polskiego

narodu, miesi się wielka myśl politycznej

restauracji.

Mochnacki

Ogłoszona niespełna przed rokiem praca

niniejsza znalazła wśród polskich kół czytelni-

czych żywy oddźwięk – czego wyrazem mie-

dzy innymi, że stosunkowo znaczny nakład jej

został wyczerpany w ciągu kilku miesięcy.

Wywołała jednak z paru stron zarzuty. Korzy-

stając ze sposobności drugiego rozszerzonego

wydania, pragnę na nie pokrótce odpowiedzieć,

tym chętniej, ze przez to uzupełni się niejeden

rys, który dopiero w polemicznej formie może

się wydobyć na jaw.

Odezwały się glosy, że w charakterysty-

ce idei przewodnich naszej historii nie

uwzględniono należycie stron ujemnych, że

obok świateł zabrakło „cieni”, co rzecz uczyni-

ło jakoby jednostronna. Zarzut ten przy bliż-

szym rozpatrzeniu nie da się utrzymać. Czytel-

nik baczny znajdzie w pracy mojej niejedno-

krotnie zaznaczone owe plamy i zgrzyty, któ-

rych obecność w dziejach musiała znaleźć od-

bicie i na kartach książki. Jest tam mowa o cza-

Anglii, będziemy mówili wszak nie o rządach

kurtyzan królewskich, o przekupstwie rozpo-

wszechnionym od góry do dołu, o tym, że

sprzedawali się nawet królowie, że Karol II

(1660-1685) wziął pieniądze od obcego władcy

za przyczynę zmian we własnym kraju, że

współdziałali przy tych haniebnych machina-

cjach doradcy korony, albo że opozycja w par-

lamencie angielskim była stale kupowana przez

pierwszego ministra Roberta Walpole (1721-

1742), gdyż to wszystko nie było konieczną

emanacją duszy narodu, było tylko przejawem

powszechnego w całej Europie upadku moral-

ności publicznej od schyłku wieku XVII do II

połowy wieku XVIII, w tym samym czasie co i

u nas, - lecz mówić będzie o kulturze wolności

jednostki, o rządach parlamentu, o zasadzie, iż

tylko ustawa uchwalona przez reprezentację

społeczeństwa może społeczeństwo obowiązy-

wać i o dążności do utrwalenia tej zasady, al-

bowiem to właśnie jest wiekuistym w dziejach

Anglii, to jest wykładnikiem, kwintesencją, tre-

ścią i cechą dziejowej duszy angielskiej.

W „Duchu dziejów Polski” jest mowa

podobnież o istotnych i naczelnych cechach na-

szej przeszłości i tylko o nich. Że Polska, której

rozwój poszedł w kierunku wykształcenia wol-

ności politycznej, otoczona państwami zabor-

czymi, zbłądziła ciężko, zaniedbując wytwo-

rzyć w nowszych czasach, choćby kosztem

zwężenia swobód wewnętrznych rząd zdolny

do obrony na zewnątrz, to prawda nie tylko

oczywista, lecz tak znana, tak przetopiona już w

komunał, że chyba nie wymagała specjalnego

podkreślenia w pracy, która nie jest podręczni-

kiem historii.

Obszerniejsze rozwodzenie się nad tą

prawdą i nad wszystkimi cieniami, jakie się do-

koła niej skupiły, nie była ni koniecznym ni po-

trzebnym dla charakterystyki dziejowego ducha

Polski. Dodajmy, że po usilnej pracy, jaką w

tym kierunku wykonała już szkołą historiogra-

fia ostatnich czasów, to pokutnicze wlepianie

wzroku wstecz nie może być również uznane za

szczególne pilne zadanie wychowawcze. Prze-

ciwnie. Braki i grzech przeszłości znamy na

wylot. Natomiast co od dziesiątek lat było jest u

nas zastraszające, to nieświadomość wielkiej

twórczości narodu przez długie wieki i utrwala-

jące się na tym tle, w umysłach słabszych i

mniej uodpornionych, ale bynajmniej nie tylko

w umysłach prostaczków, poczucie bezgranicz-

nej małości własnej i poddawanie się urokowi

potęgi, która – na pewien okres dziejów – za-

tryumfowała nad nami. Tam: wszystko we wzo-

rowym porządku, opromienione powodzeniem

w glorii sprostania ogromnym zadaniom, zdro-

we, jędrne, zdolne do przetrwania choćby do

końca świata, gdy Polska – cóż? Rupieciarnia

błędów, klęsk, heroicznych lecz nieudolnych

porywów i świadomie lub nie świadomie na

swoją własną szkodę popełnianych zbrodni. Tej

niesłychanej mistyfikacji usiłuje praca niniejsza

przeciwdziałać przez zaakcentowanie naszych

wielkich wartości dziejowych, zestawienie ich z

ówczesnym stanem rzeczy gdzie indziej i

wskazanie na ich renesansowy rozkwit w epo-

ce, której próg zaledwie zdołała ludzkość prze-

kroczyć.

Wyrażono jednak obawę, że to wywoła

w czytelniku polskim „szkodliwą dumę”. Przy

sposobności omawiania kart niniejszych zna-

komity badacz przeszłości podniósł trafnie, ile

niewyczerpanej siły daje narodowi francuskie-

mu fakt, iż czuje się on „Une grande nation”

dzięki wspaniałym kartom swojej historii. Czy

u nas inne rządzą prawa psychologiczne? Nie.

Toteż fałszywe poczuwanie się do owej „Min-

derwertigkeit”, którą tak skwapliwie wmawiają

w nas sąsiedzi z zachodu, może jedynie osła-

biać naszą siłę odporną i twórczą, podczas gdy

świadomość posiadania świetnej spuścizny

dziejowej, świadomość, która obowiązuje do

utrzymania się na odziedziczonej wyżynie, mu-

si się stać pomnożycielką naszej energii. Natu-

ralnie nawet ten wysoki cel nie uprawniałby do

improwizowania rzeczy niebyłych. Na szczę-

ście – kłamać nie potrzebujemy. Historia, jak

głosi stara maksyma ma być nauczycielką ży-

cia. Rzecz szczególna, że u nas ostatnimi czasy

to jej pedagogiczne zadanie zostało po prostu o

połowę obcięte, aczkolwiek nauczycielka jest w

pełni sił i mogłaby swoją robotę odrabiać w zu-

pełności. Jednostronnie akcentuje się wciąż

rzecz z resztą słuszną, że historia uczy unikać

błędów. Lecz czy tylko to? Ta wychowawczyni

może nam przecież nam dawać ponadto bardzo

cenne wskazania pozytywne, a właśnie wiele

naszych koncepcji posiada te zdolność w wy-

bitnym stopniu. Wystarczy przypomnieć dla

przykładu starą polską ideę łączenia narodów

na podstawie ścisłego lojalnego, nieobłudnego

przestrzegania ich prawa do rozrządzania się

sobą i nie narzucania im niczego wbrew ich

woli. Z pomyślnych skutków praktycznego sto-

sowania tej idei w Rzeczypospolitej mogliśmy

byli wiele nauczyć się w tej części Polski, w

której łaskawy los powierzył nam był po raz

drugi – w miniaturze – rozwiązania współżycia

narodów, a w której polityka małodusznych

targów o mandaty, o szkoły, o „koncesje” języ-

kowe, dała po czterdziestu latach jako rezultat:

rozpaloną do czerwoności wzajemną nienawiść.

W chwili dzisiejszych wielkich przekształceń i

narzuconej nam niestety z zewnątrz konieczno-

ści rewizji naszego stosunku do ludów, z któ-

rymi niegdyś żyliśmy pod jednym dachem pań-

stwowym, myśl polska z przed czteru stuleci,

która spajała równych z równymi, może się stać

dla naszej polityki praktycznej nieoszacowa-

nym dziedzictwem, pod warunkiem, że w

zmienionych formach potrafimy ją zastosować

niemniej uczciwie, jak czynili to pradziadowie

nasi.

dowej Europy „sprawa polska” przestała ist-

nieć; skurczyła się do lokalnego, powiatowego

zatargu w łonie państw rozbiorowych. Stała się

z nami, na widowni życia międzynarodowego,

rzecz najstraszniejsza: przejście do porządku.

Starsi z pośród nas, którzy za lat młodzieńczych

z bijącym sercem nadsłuchiwali co powie o nas

w senacie książę Ludwik Napoleon, lub czy w

Izbie Gmin odezwie się za nami lord Russel i

jak przyjmie kanclerz rosyjski zbiorową inter-

wencję za Polską połowy Europy, doczekali się

chwili, w której pojawienie się nazwy Polski na

ustach szanującego się dyplomaty byłoby uzna-

ne za objaw niepoczytalności. Ci, których mło-

dość upływała gdy centralny komitet narodowy

pertraktował o termin wybuchu z Młodą Euro-

pą, gdy Warszawa podziemna niecierpliwiła się

zwlekaniem Mazziniego i nadmierna przezor-

nością Hercena, dożyli dnia, w który międzyna-

rodowy romantyzm wolności ukorzył się przed

rosnącą wszechwładzą państwa a w pamięci lu-

dów Europy zatarło się nawet samo wyobraże-

nie o Polsce.

Ostatnie światła pogasły. Zostaliśmy sam na

sam z przemocą, która szła ku nam pijana ze-

mstą za nieprzerwany stuletni bunt, i z przemo-

cą, która zasiadłszy na katedrach uniwersytec-

kich, ustaliła według wszelkich reguł naukowe-

go myślenia tezę, że jako naród mniej warto-

ściowy powinniśmy rozpłynąć się w kulturze

„wyższej”. Czegóż nie uczynniono, aby jeden i

drugi punkt widzenia uzmysłowić nam z cała

dobitnością? Było wszystko: od tortury fizycz-

nej do rafinowanych sposobów wymienienia

polskiej duszy na inną, od zdziczałych odru-

chów nienawiści do chłodnych aktów woli, cy-

nicznie stosującym względem Polaków pro-

gram państwowy wytępienia. Wyświecona ze

wszystkich dziedzin życia, Polska skurczyła się,

jak ślimak w skorupie, w ciasnych granicach

ogniska domowego i w wąskim kole zabiegów

o chleb. Wydana na łaskę i niełaskę bezmiernej

pychy zwycięzcy, obezwładniona i bezsilna,

ujęta w potworną kuratelę gwałtu, smagana bi-

czem prześladowań i upokorzeń, ścigana i

szczwana jak osaczone zwierzę, zżyta z tem, że

można się nad nią pastwić bezkarnie, stoczyła

się w oczach pozostałej Europy tak nisko, ze

przestała budzić jakiekolwiek zainteresowanie.

Nędza polskiego bytu, o ile odgłosy jej docho-

dziły na zewnątrz, wywoływała już tylko uczu-

Ślepota było by nie widzieć istotnych

błędów i zboczeń naszej przeszłości, ale takim

samem kalectwem jest patrzeć w jej świetne,

nie tylko moralnie wzniosłe, lecz także mądre

oblicze – nie umieć z niego wyczytać żywot-

nych, płodnych i twórczych myśli jakie tam

wyrył Geniusz Narodu.

Kraków w

kwietniu 1918

Wstęp

Zdobyta przenikliwością natchnienia

poetyckiego prawda, że Polska jest „wielką rze-

czą”, zabrzmiała w uszach naszego pokolenia

przed latu niewielu jak paradoks smutny i szy-

derczy. Nigdy mniejszą pozornie nie wydawała

się Polska, jak właśnie w chwili wypowiedzenia

tych słów. Od roku 1870, do ostatecznego

utrwalenia się stosunków, w których tylko sil-

nym, rozporządzającym opancerzoną pięścią,

przyznano prawo bytu i głosu, straciła ona

wszelkie znaczenie. Dla urzędowej i nieurzę-

cie przykrej nudy. Dłoń oprawcy odarła nas

nawet z uroku, jaki towarzyszył niegdyś naszej

niedoli. Ulotniło się gdzieś bez śladu mistyczne

piękno polskiego męczeństwa. Tragizm nasz

zszarzał i nabrał cech wulgarnych. Nikt nie dbał

o nas i nikt się z nami nie liczył. Na obszarach

naszej ojczyzny rozwlokła się beznadziejność

najsmutniejszego okresu, jaki wypadło nam

kiedykolwiek przeżyć od rozbiorów.

Pod wpływem tego położenia zaszły w psychi-

ce polskiej głębokie zmiany. Opuściło nas, tak

niedawne jeszcze, dumne poczucie zajmowania

w świecie określonego i uprawnionego stano-

wiska. Zwęził się i aż do ziemi przybliżył hory-

zont naszych aspiracyi. Gdy jeszcze ojcom na-

szym, których myśl kształtowała się pod bezpo-

średnim tchnieniem wielkiej emigracyi, Polska

przedstawiała się jako dążenie ducha ludzkiego

wzwyż, jako potężna ujarzmiona idea, to dla

nas, ogłuszonych codziennie spadającymi cio-

sami, zaatakowanych u samego korzenia bytu,

stawała się coraz bardziej już tylko terenem

zoologicznej walki o zachowanie gatunku. Du-

sza polska straciła swój dawny lot prometejski.

Wyrabiała w sobie samozachowawczą przebie-

głość, właściwą niewolnikom. U słabszych ro-

dziła się pokora, zdająca się przepraszać cały

świat za to, że ośmielamy się jeszcze w ogóle

zabierać miejsce pod słońcem.

Nigdy tak jak wówczas nie było nam potrzeba

rzeźwiącego słowa naszych dziejów. Lecz wte-

dy właśnie - wśród poszukiwań za praprzyczy-

nami tego niesłychanego stanu rzeczy, do któ-

rego wielki i niegdyś świetny naród został do-

prowadzony – pojawiła się historyczna doktry-

na krakowska o źródłach upadku Polski, potę-

piająca ryczałem cały kierunek, jaki od wieków

przybrał nasz rozwój. Na piedestale postawiono

zwycięska siłę fizyczną, skrępowanie jednostki

posłuchem bezwzględnym już nie prawu, ale

państwu, podporządkowanie się uległe każdej

władzy, choćby legitymującej się, jak były carat

rosyjski, jedynie zbrojnym przymusem – cnoty,

do których nie umieliśmy się nigdy nagiąć, a

któremi celowali właśnie nasi prześladowcy.

Na duszę narodu, która skurczyła się już pod

ciężarem okrutnej ponad wszelką miarę rze-

czywistości, na duszę spaloną żarem męki i

spragnioną kropli wody, na dusze nawiedzana

zwątpieniem i pokuszeniem odstępstwa, jak

kamienie spadały odkrycia badaczy, że prze-

szłość była u nas od blisko pół tysiąca lat wiel-

ką pomyłką, ze duch jej zasadniczo chromał.

Instytucye w założeniu już były chybione, cier-

piały na nieprzystosowalność praktyczną i mu-

siały wieść do upadku, żeśmy zatem sami, wła-

snymi rękoma wykopali grób, w który runęła

ojczyzna. (” Upadku swego Polacy są sami

sprawcami – słowa Kalinki w przedmowie do

pracy „Ostatnie lata panowania Stanisława

Augusta”. Nie sąsiedzi, tylko nieład wewnętrzny

przyprawił nas o utratę politycznego bytu” –

słowa Bobrzyńskiego w pracy „Dzieje Polski w

zarysie”.2).Szkole krakowskiej sekundowała

publicystyka warszawska ogłuszona klęską1863

roku, mianowicie odłam jej tzw. Pozytywistycz-

ny. Swoisty ton stanowiło tu szczególnie na-

miętne piętnowanie Polski historycznej, jako

kraju który prześcignął wszystkie inne w ucisku

chłopów Wartość tych oskarżeń rozpatrzymy w

jednym z dalszych rozdziałów.) A to, w czym

chcielibyśmy upatrywać zbrodnię, t. j. akty po-

działów Polski, było nieuchronną koniecznością

dziejową. To samo głosiła równocześnie urzę-

dowa i reakcyjna historiografia rosyjska i nie-

miecka. Pobudki były tu i tam odmienne – kon-

kluzje jednakowe. U nas poglądy te powstały

pod wpływem rozpaczy: widziano bowiem z

jednej strony wzniesienie się potęg, które opar-

ły swój rozwój na tresurze niewolniczej, z dru-

giej strony pogrom narodu polskiego, który

oparł był swój byt dziejowy na zasadzie wolno-

ści. Historyografia rosyjska i niemiecka, wtóru-

jąc historykom polskim i skwapliwie powołując

się na powagę ich sądu, miała przed oczyma

własny cel – usprawiedliwić rozbiory, pozatem

zaś hołdowała przekonaniu, że ideałem państwa

jest państwo policyjne, t. j. takie, wobec które-

go duch polski znajdował się zawsze w zasad-

niczej opozycyi. Tak wiec, wychodząc z róż-

nych założeń,. Schodzili się ze sobą polscy i

obcy oskarżyciele naszej przeszłości 2) .

Poczęta niezaprzeczenie z gorącej troski patryo-

tycznej, ale i z niewolniczego ubóstwienia „sil-

nej ręki” i „silnej władzy”, będącego odbiciem

ogólnego w Europie obniżenia się ideałów poli-

tycznych, doktryna krakowska podcięła jeszcze

bardziej zwątloną siłę duchową narodu. Gdy

współczesność przypominała nam na każdym

kroku, żeśmy skazani na śmierć, historia prze-

konywała nas, żeśmy od setek lat już byli nie-

zdolni do życia. To, co na krzyżowej drodze te-

raźniejszości mogło było samo jedno podtrzy-

mać w nas zdolność do wytrwania: poczucie

głębokiego sensu naszego bytu historycznego,

zostało zachwiane aż do podstaw. Teorya szko-

ły krakowskiej, której wpływ nieliczni tylko,

jak Buszczyński, starali się zneutralizować,

przyjęła się była niemal powszechnie i stała się

straszna nauczycielką całego jednego pokolenia

polskiego, pokolenia najnieszczęśliwszego ze

wszystkich. Cóż pozostało z całej namiętnie do-

tąd umiłowanej przeszłości po druzgoczącem

przejściu po niej krytyki historycznej? Nic, tyl-

ko wina! Ulotniła się z niej wszelka treść pozy-

tywna, uleciała z niej twórcza dusza narodu.. Ze

zburzonego gmachu ocalały tylko marne rusz-

towania: suche daty, szeregi rozegranych wo-

jen, korowód królów. I nędzny koniec!

Patrząc przez pryzmat pojęć, które za-

panowały powszechnie, można było tylko za

przeszłość naszą rumienić się ze wstydu. A ten,

ktoby chciał był konsekwentnie dosnuć rzecz

do końca, stanąćby musiał przed strasznym py-

taniem: Jeśli tak – czegóż właściwie broniliśmy

dotąd z takim rozpacznym uporem? Dziedzic-

twa błędów i wynaturzeń? Jakiż sens miało i

ma to całe tragiczne szamotanie się narodu, któ-

ry wbrew wszelkiej logice życia nie chciał i nie

umiał wznieść się na wyżyny jedynie upraw-

nionych i jedynie do życia uprawniających za-

sad istnienia zbiorowego?

trzecim roku wojny lud rosyjski potężnym ude-

rzeniem pięści obalił carat. Światowładną i za-

borczą na zewnątrz, a autokratyczną w domu

ideologię starej Rosji zastąpiły tłumione do-

tychczas idee wolności politycznej, władztwa

ludu, braterstwa i samookreślenia narodów,

wprowadzane natychmiast w czyn z rozpędem

młodej rewolucyjnej energii. Po obszarach Eu-

ropy wionął gorący wiatr wewnętrznego wy-

zwolenia. Przesłoniły się jakby mgłą cele wal-

czących imperializmów. Do wrót historii zaku-

kała tęsknota za nowym porządkiem rzeczy, w

którym oprawo nieskrępowanego rozwoju by-

łoby zapewnione każdej indywidualnej i zbio-

rowej jednostce, w którym narody mogłyby żyć

obok siebie w przyjaznym związku i nie czyhać

na siebie drapieżnie, w którym nie pięść rozka-

zywałyby, lecz siła moralna. Wielkie ideały

wstrząsnęły łonem społeczności europejskiej.

Ależ to ideały – nasze!

Te, które za dni naszego państwowego bytu

stanowiły treść naszych urządzeń publicznych a

które wroga ideologia obca i rozpacz własna

potępiły jako „romantyzm”, jako dowód „nie-

udolności życiowej”, jako błąd „nieprzystoso-

wania się do potrzeb czasu”. Wszak to za nie

walczyliśmy, cierpieli i ginęli.

Cóż bowiem było kwintesencją życia w tym

państwie, które geniusz naszego narodu był

stworzył, a które przemoc zniszczyła? Oto sze-

roko rozwinięte i bezwzględnie zabezpieczone

prawo jednostki do swobodnego poruszania się

w granicach więzi społecznej. Wolność sumie-

nia i wolność sądu o sprawach publicznych. Za-

sada władztwa narodu, powołująca – na gruncie

pojęć swego czasu – wszystkich pełnoprawnych

obywateli do współudziału i współodpowie-

dzialności w rządach. Poszanowanie dla wszel-

kich form odrębności zbiorowej. Pojmowanie

państwa nie jako rzeczy istniejącej w sobie,

lecz jako narzędzia służącemu szczęściu żywej

społeczności. Nietykalność cudzych granic i

dążność do łączenia wolnych i równouprawnio-

nych ludów w dobrowolne szersze związki.

Wstręt do zbrojności i międzynarodowego ra-

bunku. Wstręt do władzy, nieupoważnionej

przez ogół, do „absolutum dominum”. Wstręt

do niewolniczego przymusu. Wysoka kultura

wolności przenikająca wszelkie dziedziny ży-

cia. To wszystko stanowi sumę myśli dziejo-

* * * *

Nadeszła wielka wojna, która miała do głębi

wstrząsnąć posadami świata. Reżyserom jej ani

wśród długich przemyślnych prac przygoto-

wawczych ani wśród pierwszych strzałów, któ-

re gromowym echem miały się odezwać we

wszystkich państwach

Europy, nie zamarzyła się możliwość głębokich

zmian, jakie wśród nieskończenie przewle-

kłych, niewymownych cierpień miały się doko-

nać w zbiorowej duszy narodów. Olbrzymi bój,

który rozpętał się był o bilanse kupieckie

współzawodniczących imperyalizmów, otrzy-

mał w pewnym momencie zgoła nieprzewi-

dzianą poprawkę: wobec nieznanej dotąd w

dziejach wielkości i intensywności ofiar, wobec

bezprzykładnego zniszczenia owoców kultury,

wydobyły się na wierzch i zażądały dla siebie

głosu istotne interesy walczących narodów. W

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: