sens-c5bcycia-j-m-bochec584ski.pdf

J.M. Bocheński, O.P.

SENS ŻYCIA

I INNE ESEJE

PHILED

VII. Co to znaczy być Polakiem? 93

VIII. Problem katolicyzmu w Polsce. 110

IX. O dialogu filozoficznym...125

X. Filozofia analityczna......... 136

XI. O nawrocie w filozofii..... 148

XII. W sprawie bożycy............. 153

XIII. O światopoglądzie........... 163

XIV. Światopogląd a filozofia...172

Skład i korekta: Ewa Rosicka

Redaktor tomu: Wacław Rosicki

SPIS RZECZY

I. O sensie życia.............................. 7

II. Przeciw humanizmowi.............23

III. Duchowa sytuacja czasu......40

IV. Pięć myśli............................51

V. Autonomia uniwersytetu...60

VI. Filozofia przedsiębiorstwa.................. 72

ISBN 83-86238-05-4

PRINTED IN POLANO

Wydawnictwo Philed sp. z o.o.

druk: Oficyna Wydawnicza “Dajwór" Kraków 1993

I. O SENSIE ŻYCIA

Co to jest sens życia? Można by odpowiedzieć na to pytanie

zestawiając zwroty, w których wyrażenie “sens życia"

występuje, czyli stosując dobrą analityczną metodę.

Chcę jednak tutaj użyć innego sposobu a mianowicie

podejść do sprawy od konkretnego przykładu utraty tego

sensu, bo z nim jest podobnie jak ze zdrowiem: czym jest i

jak jest ważne odkrywamy dopiero, gdyśmy je stracili.

Oto więc mój przykład, nie wymyślony, ale rzeczywiście

przeżyty. Mój dawny student i przyjaciel, nazwijmy go

Andrzejem, ma lat dwadzieścia pięć, jest zdrowy,

przystojny, bardzo inteligentny - czytałem jego rozprawę

doktorską, jest pierwszej klasy. Jest sportowcem -

uważam go za doskonałego pilota i spadochroniarza.

W dodatku jest bardzo bogaty. Jeśli mnie intuicja nie

myli, gdziekolwiek on się pojawi, serduszka panienek

zaczynają bić szybciej. I nic dziwnego: jeśli o kim, to o nim

można powiedzieć, że się w czepku urodził. Otóż parę

miesięcy temu spotkałem go w barze, w opłakanym stanie.

Siedział sam, skurczony, oczy podbite, obraz fizycznej

ruiny. Wyglądał tak, jakby sobie jakieś trutki

wstrzykiwał. Pytam się go co się dzieje. “Moje życie sensu

nie ma". A dlaczego? Zawód miłosny? “Nawet nie. Po

prostu to wszystko sensu nie ma."

Oczywiście zacząłem się zastanawiać, jakby mu pomóc

w odnalezieniu tego sensu. A że się niemało logiką parałem,

pokusa była znaczna, aby mu przedłożyć taki oto

sylogizm: “Życie człowieka młodego, zdrowego itd.

ma sens; otóż ty jesteś człowiekiem młodym, zdrowym

itd.; a więc twoje życie ma sens". Tylko, że to by się na nic

nie zdało. Stosowanie takiego rozumowania do jego poło-

żenia, do sprawy sensu jego życia, sensu nie ma - jest

bezcelowe.

Dlaczego? Dlatego że mamy tu do czynienia z czymś, co

z ogólnikami (w rodzaju mojego “każdy człowiek") nie

ma nic wspólnego. Dlatego, że sprawa sensu życia jest

sprawą w najwyższym stopniu indywidualną, osobistą,

prywatną. Jest nawet, jeśli się nie mylę, podwójnie

prywatną. W wypadku Andrzeja chodzi o sens jego życia i

o sens tego życia dla niego. Andrzejowi jest najzupełniej

obojętne czy i o ile jego życie ma sens dla mnie czy dla

ciebie, dla Społeczeństwa, Proletariatu, Sprawy i tym

podobnych. Rzecz w tym, że ono dla niego sensu nie ma.

Mówienie o sensie życia “w ogóle" i wszelka próba

przekonywania takiego Andrzeja z ogólnego stanowiska są

skazane na niepowodzenie.

Piszę więc moje pierwsze twierdzenie:

1.1. Sprawa sensu życia jest sprawą prywatną.

Wyjaśniam. Chodzi najpierw o to, że nie ma sensu mówić

o sensie życia zbiorowości, na przykład narodu. Chodzi

zawsze o życie jednostki. Następnie mamy do czynienia

ze sprawą o tyle prywatną, że zbiorowość (to jest inni

ludzie) są wobec niej bezsilni. Naturalnie, że utrata sensu

życia może być w pewnych warunkach skutkiem pewnych

układów społecznych, ale bezpośredniego wpływu na ten

sens inni ludzie, a więc i zbiorowość, nie mają. Mamy do

czynienia ze sprawą prywatną.

Wydaje mi się, że należy na to położyć nacisk, bo żyjemy

w okresie rozpasanej propagandy “społecznej". Jesteśmy

wszyscy tak strasznie uspołecznieni, że nawet istnienia

spraw prywatnych nie dostrzegamy. A tymczasem właśnie

najważniejsze sprawy człowieka są czysto prywatne; tak,

obok sensu życia, cierpienie, miłość, śmierć i tym podobne.

O tym jednak jeszcze później.

Moje twierdzenie daje, przy całej swojej banalności, pewien -

jak mówią Francuzi - bouquet spirituel - obrok duchowy, a

mianowicie regułę postępowania. Sformułował ją,

znacznie lepiej niżbym ja potrafił, poeta (poeci są moim

zdaniem mistrzami w takich sprawach), a mianowicie

Kipling, w pierwszych wierszach “Do mojego syna":

If you can keep your head when all around you

Are losing theirs and blaming it on you

If you can trust yourself, when all men doubt you...

Ja to rozumiem tak: sensu życia nikt mi nie da. Muszę go

znaleźć i zachować sam. Bo keep my head znaczy między

innymi to właśnie. Nikt mi tu nie pomoże.

Stwierdzenie prywatności sensu życia jest pierwszym

krokiem w jego analizie. Posiada on wprawdzie pewne

znaczenie, ale jest małym, powiedziałbym formalnym,

krokiem. Trzeba nam dalej pytać: “Co to jest sens życia? Co

znaczy tutaj sens"?

Mówimy o sensie i bezsensie przede wszystkim gdy chodzi

o słowa, znaki, mowę. Dane wyrażenie ma sens dla

mnie, jeśli ja jego znaczenie rozumiem, a jest

bezsensowne, gdy tak nie jest. Na przykład wyrażenie

“krowa" ma sens dla mnie, natomiast “wokra" go nie ma

(dla Chińczyka zapewne i “krowa" i “wokra" są równie

bezsensowne). Takie jest pierwsze, najpospolitsze

znaczenie słowa “sens". Jednak w tym znaczeniu na

pewno go nie używamy, gdy mówimy o sensie życia.

Życie nie może przecież mieć znaczenia, przynajmniej w

tym słowa znaczeniu, w którym wyrażenie je posiada. Ma

natomiast, albo przynajmniej może mieć, wartość. (Nawia-

sem mówiąc wartość ma coś, co jest dla mnie znaczne,

z czego wynika, że jakieś pokrewieństwo między sensem

życia a sensem wyrażenia przecież istnieje - choć go

wytłumaczyć nie potrafię).

Powiedzmy więc, że moje życie ma sens kiedy ja uważam,

sądzę, czuję itd., że ono ma wartość dla mnie, czyli

prostszymi słowami, kiedy uważam, czuję itd., że warto

żyć. To jest, zdaje mi się, jasne.

Nieco ściślej:

1.2. Życie danego człowieka ma dla niego w danej chwili

sens, kiedy on w tej chwili sądzi, czuje itd., że warto mu żyć.

Ale kiedy tak jest? W jakich okolicznościach i pod jakimi

warunkami? Istnieje jeden wypadek, w którym o sensie

życia nie można wątpić, a mianowicie wtedy, kiedy

istnieje jakiś cel do

którego się dąży, który chciałoby się osiągnąć. Oto ilustracja

na tym samym naszym Andrzeju. Odbyłem kiedyś z nim

lot wysokogórski w złej pogodzie. Andrzej był kopilotem, z

obowiązkiem, jak zwykle w lotach na widoczność, dbania

o mechanikę. Nawalił nam silnik, oblodzenie gaźnika.

Trzeba było widzieć mojego Andrzeja w tym impasie.

Przez dobrych dziesięć minut był całkowicie pochłonięty

przez swoje zadanie, skoncentrowany, z wolą napiętą w

jednym kierunku tylko, aby doprowadzić maszynę do

porządku. Ja pilotowałem, więc to do mnie nie należało,

ale mogłem go z ukosa obserwować. Był wspaniały i

udało mu się dokonać tego, czego chciał, a mianowicie

przywrócić normalne obroty silnika. O sensie życia

Andrzeja w czasie tych minut nie można było

rozsądnie wątpić, bo on miał cel - uruchomienie maszyny,

to jest uratowanie samolotu i naszej skóry. Kiedy taki cel

komuś jasno przyświeca, sens życia, że tak powiem, pojawia

się.

1.3. Jeśli w danej chwili istnieje cel do którego dany

człowiek dąży, jego życie ma w tej chwili sens.

I znowu obrok duchowy czyli regułka moralna. Kiedy twój

sens życia jest zagrożony, staraj sobie znaleźć cel, do

którego mógłbyś intensywnie dążyć. To jest rada, którą

dałem niedawno na pół sparaliżowanemu przyjacielowi,

zagrożonemu próżnią, jaką za sobą pociąga utrata sensu

życia. Powiedziałem mu: dyktuj twoje pamiętniki. A

kiedy mi jego żona powiedziała, że to będzie dla niego miłą

rozrywką, zaprzeczyłem gwałtownie, on potrzebuje nie

rozrywki, ale poważnego celu. Niech więc myśli o tych

pamiętnikach jako o ważnej rzeczy, która ma się ukazać

drukiem. Sens życia zaraz się znajdzie.

Jak dotąd rozważania moje poruszały się na płaszczyźnie

spraw prostych, żeby nie powiedzieć banalnych. Może

niejeden czytelnik oburzy się nawet, że cenny papier na

takie banały marnuję. Odpowiedziałbym mu, że mam do

banałów, jako logik, bardzo wielki szacunek, bo

ostatecznie cała logika jest zbiorem banalności. Można się z

niej np. dowiedzieć, że deszcz pada albo nie pada i że jeśli

krowa ryczy, to krowa ryczy. Na to, powie mi ktoś,

wielkiej mądrości nie potrzeba. Tylko, że w logice z tych

banałów wyszło coś, co znowu tak bez znaczenia nie

jest: cybernetyka, a więc ta ogromna rzecz, która w tej

chwili nasz sposób życia gruntownie przemienia, a w

której nikt poza logikami niczego nie rozumie. No ale o

tym później. Na razie chciałbym tylko powiedzieć, że

wypada nam teraz wyjść z banalności, że tak powiem

łatwych, do nieco trudniejszych. Tak to zawsze w logice się

dzieje. Trzeba więc będzie trochę wysiłku.

Idzie o takie oto zagadnienie: czy nasze twierdzenie l .3 da

się odwrócić? Czy skoro ono jest prawdziwe, prawdziwe

jest także twierdzenie odwrotne:

(F 1.1) Jeśli życie danego człowieka ma sens w danej chwili,

to on dąży w tej chwili do jakiegoś celu.

Możemy sobie w stosunku do tego zdania postawić dwa

pytania. Po pierwsze, czy ono z poprzedniego twierdzenia

(1.3) wynika?, Po drugie, czy niezależnie od tego jest

prawdziwe? Odpowiedź na pierwsze pytanie jest łatwa,

przynajmniej dla logika. F 1.1 z 1.3 nie wynika. To dlatego,

że całkiem ogólnie z “jeśli A to B" nie wynika “jeśli B to

A". Na przykład, z tego że, jeśli jestem słoniem, to jestem

zwierzęciem, wcale nie wynika, że jeśli jestem zwierzę-

ciem, to jestem słoniem. Bo ja wprawdzie jestem na

pewno zwierzęciem, ale jako żywo nie słoniem,

przynajmniej w dosłownym “słonia" znaczeniu. A więc,

kto przyjmuje pierwsze nasze twierdzenie (1.3) nie musi,

logicznie, przyjąć także jego odwrócenia (F 1.1).

Teraz uwaga. Z tego, że tak jest, wcale jeszcze nie wynika,

aby drugie twierdzenie musiało być fałszywe. Bo nieraz coś z

jakichś prawdziwych przesłanek nie wynika, a przecież jest

prawdziwe. Na przykład, to że dziś deszcz pada, nie

wynika z tego, że istnieje księżyc, ale to nie przeszkadza,

że dziś rzeczywiście deszcz pada. Nasze twierdzenie (F

1.1) mogłoby więc być mimo wszystko prawdziwe.

W rzeczy samej widzę, że wielu znacznych myślicieli

uważało je za takie, to jest sądziło, że istnienie celu jest co

najmniej koniecznym warunkiem istnienia sensu życia. Tak,

jeśli się nie mylę (choć nie całkiem wyraźnie) sądził

Arystoteles. Tak samo bodaj większość myślicieli

chrześcijańskich. Tak wreszcie egzystencjaliści

pierwszej połowy naszego wieku. Jeśli więc autorytet ma

jakakolwiek wartość w takich sprawach, to trzeba

powiedzieć, że mamy tu dość ważki argument za

przyjęciem owej tezy (F 1.1). Mimo to po długim namyśle

przyszedłem do przekonania, że ona jest fałszywa. Chcę jej

zadać kłam i będę się starał wykazać prawdziwość

twierdzenia przeciwnego, a mianowicie, że istnienie celu, do

którego się dąży, nie jest koniecznym warunkiem istnienia

sensu życia.

1.4. Istnieją chwile, w których dany człowiek do żadnego

celu nie dąży, a w których jego życie ma przecież sens.

Zdaję sobie sprawę, że wygłaszam tu coś nie tylko bardzo

niepopularnego, ale nawet pozornie sprzecznego ze

zdrowym rozsądkiem. Bo na pierwszy rzut oka sens życia

zdaje się być tak bardzo z owym dążeniem związany, że

bez dążenia zdaje się nie być możliwego sensu. J.P. Sartre

ogłosił kiedyś świetną sztukę teatralną pt. “Le Mur" (Mur),

w której opisuje położenie człowieka skazanego na śmierć.

Ten człowiek nie może już do niczego dążyć, bo nie ma

żadnej przyszłości. Za parę godzin będzie rozstrzelany.

Jego życie jest najzupełniej pozbawione sensu.

Zdawałoby się więc, że życie nie da się pomyśleć bez

dążenia.

Nawiasem mówiąc egzystencjaliści, a więc Sartre i przede

wszystkim Heidegger, podbudowują ten pogląd swoistą

teorią istnienia ("egzystencji") ludzkiej. Sądzą bowiem,

że to co jest w człowieku istotnie człowieczego, a więc

owa “egzystencja" ( Dasein u Heideggera) jest jakimś

rzucaniem się wprzód, projektem (po niemiecku Ent-

wurf ). Być dla człowieka to to samo co być wypiętym

ku czemuś, ku przyszłej swojej egzystencji. Naturalnie,

jeśli tak jest, to bez dążenia nie może być sensu życia, bo

człowiek bez owego rzucania się wprzód w ogóle nie

istnieje. Jego istnienie jest rzucaniem się, dążeniem. I ten

pogląd wydaje mi się z gruntu fałszywy. Co prawda

nasze istnienie bardzo często, zapewne w znacznej

większości chwil, łączy się z dążeniem. Ale wydaje mi się,

że dążeniem nie jest. A jeśli tak, to może być sens życia

bez

dążenia.

Aby uzasadnić to mniemanie, wystarczy przytoczyć parę

przykładów chwil, w których człowiek do niczego nie dąży,

ale jego życie ma przecież sens i, co więcej, istnieje on

bardzo intensywnie. Przytoczę dwa takie przykłady.

Najpierw przeżycie z wakacji. Po kąpieli morskiej leżę na

piasku, zażywam wiatru i słońca. Żadne czarne myśli o

bezsensie życia mi do głowy nie przychodzą, żyję

oczywiście całkiem dobrze, sensownie, intensywnie, a

przecież do niczego nie dążę. Mamy tutaj wypadek, w

którym sens życia jest, ale żadnego dążenia nie ma. Co

prawda, kiedy ten przykład moim egzystencjalistycznym

przyjaciołom przytoczyłem, krzyknęli chórem i z

oburzeniem, że takie życie jest życiem zwierzęcym, że i

pies słońca i wiatru używa. Na co powiedziałem im, że ja

tak ogromnej różnicy między człowiekiem a zwierzęciem

nie widzę (o tym będzie mowa, gdy przyjdziemy do

humanizmu) i że nie sądzę byśmy mieli prawo naszej miłej

sobace owej egzystencji odmawiać. Ale mniejsza z tym.

Mam lepszy przykład.

Opowiadają o Riemannie, że kiedy wykończył swój genialny

system nieeuklidesowej geometrii, zwierzył się

przyjacielowi z wielkiego przeżycia. Miał, mówił, jakby

intuicję całości systemu w jego pięknie, i chwilę takiej

radości, że niewielu ludziom, jak sądził, danym było

przeżyć coś równie wielkiego. Ja się teraz pytam: gdzie było,

w chwili tego estetycznego uniesienia, dążenie? Jaki cel

chciał wtedy Riemann osiągnąć? Oczywiście żadnego. Był

po prostu w chwili obecnej, używał duchowego widoku

systemu. A kto odważy się powiedzieć, że on w tej chwili

nie istniał, albo że nie istniał w sposób ludzki? Psy

przecież nieeuklidesowych geometrii nie tworzą! I kto

ośmieli się twierdzić, że jego życie nie miało sensu w tej

chwili? Powiem więcej: jeśli życie ludzkie ma w ogóle sens,

to przede wszystkim w chwilach takiego kontemplacyjnego

używania.

Tak więc pozostaję przy moim twierdzeniu 1.4: Są chwile,

w których dążenia nie ma, a sens życia przecież jest.

Widzimy teraz, że ten sens istnieje w dwóch wypadkach:

kiedy człowiek do czegoś dąży i kiedy oddaje się

używaniu chwili obecnej. Stawiam więc następne

twierdzenie:

1.5. Życie danego człowieka ma sens wtedy i tylko wtedy

kiedy albo istnieje cel, do którego on w tej chwili dąży,

albo on tej chwili używa.

Skoro używanie chwili jest jednym z dwóch sposobów

nadania życiu sensu, wolno na marginesie naszego

zdania sformułować jeszcze inną regułę moralną: Umiej

żyć w chwili obecnej i używać jej!

To przykazanie łatwiej napisać niż wprowadzić w życie.

Żyjemy w okresie aktywizmu, pod obstrzałem

propagandy, która stara się w nas wmówić, że dobre,

wielkie, piękne jest tylko działanie, że człowiek powinien

bez przestanku ku czemuś dążyć, pędzić naprzód bez

chwili odpoczynku, żyć w ruchu i dążeniu, że nie-działanie

jest czymś złym, marnym, “antyspołecznym", pogardy

godnym. W takim położeniu nie łatwo jest zrozumieć

wartość, znaczenie używania chwili, życia w

teraźniejszości a tym bardziej nauczyć się z tej chwili

korzystać. Inaczej mówiąc, człowiek dzisiejszy musi się

wychować przez świadomy wysiłek do postawy

kontemplacyjnej. Ona sama nie przyjdzie. Jeśli się dam

ponosić fali publicznej opinii, zostanę do śmierci

niewolnikiem aktywizmu, pędzonym od jednego celu do

innego, bez przerwy, bez wytchnienia.

Skąd się ten aktywizm bierze? Ma zapewnię wiele korzeni.

Jednym z nich jest niewątpliwie kolektywizm, mniemanie,

zgodnie z którym mamy żyć tylko i wyłącznie dla

Społeczeństwa (przez bardzo wielkie “S"), tego bałwana

współczesnego. Mamy więc pracować, działać, rzucać się

aby osiągnąć dla tegoż Społeczeństwa jak największe

wyniki. Tym kolektywistycznym zabobonem zajmę się

jeszcze w jednym z następnych rozważań na razie

wystarczy powiedzieć, że moim skromnym zdaniem

sprawa sensu mojego życia jest moją osobistą sprawą i

wydaje mi się moralnie w porządku gdy staram się ten

sens na mój sposób zapewnić, czy to się Społeczeństwu

podoba, czy nie.

Wypada jednak podkreślić, że powyższa polemika dotyczy

dążenia ku jakiemuś celowi, a nie samego działania. Bo

działanie może być używaniem. Co więcej, każde

używanie chwili jak np. owo Riemanowskie, jest pewnego

rodzaju działaniem, tylko nie jest działaniem celowym. Jeśli

o mnie chodzi, zaliczam do najprzyjemniejszych przeżyć

moje samotne loty wieczorne na niskiej wysokości. Biorę

mały samolot i lecę na jakichś 500 do 700 stóp nad ziemią,

bez celu, po prostu aby lecieć i rozkoszować się

krajobrazem, który w promieniach zachodzącego słońca

jest zawsze wyjątkowo piękny. Pilotuję, więc działam, ale

nie dążę do żadnego celu. Otóż moje życie ma rzadko tyle

sensu co w czasie takich lotów. Kto nie ma niesamowitego

przywileju jakim jest prawo lotu, może zażyć czegoś

podobnego po prostu podczas wieczornej przechadzki.

Działanie nie jest więc koniecznie dążeniem ku jakiemuś

celowi, może być używaniem.

Ale mówiąc, że takie używanie daje życiu sens, nie

twierdzę bynajmniej, że tylko ono je daje. W rzeczy

samej, nasze życie i jego sens są w większości chwil

związane z jakimś dążeniem, z jakimś celem. Jedyny

pogląd, z którym się pogodzić nie umiem to ten, który

zacieśnia sens życia do dążenia ku jakiemuś celowi. Ten

pogląd jest moim zdaniem nie tylko sprzeczny z

doświadczeniem, ale prowadzi poza tym do katastrofalnych

konsekwencji.

W związku z dążeniem do celów nasuwa się mianowicie

pytanie dotyczące szeregu dążeń. Ma ono kapitalne

znaczenie dla spraw sensu życia i tak właśnie bywało

pojmowane w dziejach filozofii, zwłaszcza ostatnio. Jak

wiadomo, cele do których dążymy są często wzajemnie

podporządkowane: dążę do pierwszego celu A, aby

następnie dążyć do drugiego B i tak dalej. Na przykład

chcę pójść na dworzec (A) po to, aby tam kupić bilet

kolejowy (B), to znowu aby pojechać do Genewy (C) i tak

dalej. Pytanie brzmi: czy życie ludzkie należy sobie

wyobrażać jako jeden jedyny szereg celów, wzajemnie

sobie podporządkowanych, czy przeciwnie wypada

przyjąć, że składa się ono z wielu małych, wzajemnie

niezależnych szeregów dążeń do celów? Pierwsze

stanowisko było tradycyjnie zajmowane przez myślicieli

chrześcijańskich i przez egzystencjalistów. W obu

wypadkach zakładano także, że sensu życia należy

szukać właśnie w owym jednym wielkim szeregu dążeń.

Jestem zdania, że ten pogląd jest podwójnie fałszywy i chcę

mu przeciwstawić parę następnych twierdzeń.

1.6. Życie ludzkie nie jest normalnie jednym jedynym

szeregiem wzajemnie sobie podporządkowanych dążeń, ale

składa się z wielu takich niezależnych szeregów.

Chodzi tutaj po prostu o stwierdzenie pewnego faktu.

Mój znajomy, niejaki Benedykt, gospodarz z okolicy

naszego miasta, jest dobrym przykładem owej wielości

życiowych szeregów. Jeśli się nie mylę, jego głównym

celem w życiu jest skrzyżować z powodzeniem żubry z

krowami i temu zadaniu poświęca się z zapałem.

Podejrzewam nawet, że owe żubro-krowy stanowią główny

sens jego życia. Ale nie jedyny. Benedykt jest także

dobrym ojcem rodziny i jego dzieci odgrywają niewątpliwie

wielką rolę w nadaniu temu życiu bogatego sensu. Jest poza

tym członkiem Partii Postępowo-Konserwatywnej, zasiada

z jej ramienia w radzie gminnej i nie kryje, że jego

ambicją, a więc celem, jest zostać członkiem

parlamentu kantonalnego. No i spotykam go na zebraniach

filatelistów, gdzie przyznał mi się że marzy o

skompletowaniu swojej serii Pro Juventute.

Myślę, że to jest bogate i sensowne życie. Co więcej, sądzę,

że to jest wypadek normalny. Co prawda nie każdy

człowiek może mieć aż tyle celów, jak mój przyjaciel,

nie każdy ma np. żubry w swojej oborze, ale choć ma

mniej celów, ma ich mimo wszystko kilka. Nie chcę przy

tym przeczyć, że możliwy jest też wypadek, w którym

człowiek ma tylko jeden cel w życiu. Tylko, że taki

wypadek skłonny jestem uważać za nienormalny.

Powyższe twierdzenie (1.6) jest tak oczywiste, że

przeciwnicy a mianowicie ci, co bronią teorii

monistycznej, jedynego szeregu, nie śmią mu wprost

przeczyć. Uciekają się za to do różnych, jak mówią

“metafizycznych" albo “egzystencjalnych" rozważań.

Powiadają na przykład, że człowiek “wirtualnie" zawsze

dąży do jednego tylko celu. Albo, że jego “autentyczna"

egzystencja ku niemu się “rzuca", jak mówią. Mówi się też

czasem, że człowiek zawsze dąży do szczęścia, że więc cel

jest jeden. Ale te wywody, albo są najzupełniej

niezrozumiałe (przynajmniej dla mnie), albo oczywiście

błędne, jak w ostatnim wypadku, bo szczęście w tym

kontekście jest pojęciem oderwanym, może być

urzeczywistnione tylko, w jakimś konkretnym celu - a

takich nie tylko może być, ale i jest zwykle wiele i różnych.

To jest pierwsze twierdzenie. W drugim chodzi o

rozprawienie się z poglądem, zgodnie z którym sens życia

byłby identyczny z sensem owego jedynego szeregu dążeń.

Tak myśli jeśli go dobrze rozumiem - Heidegger, a za nim

Sartre. Obaj dochodzą przy tym do różnych, ale równie

makabrycznych wniosków. Wspólne jest im stwierdzenie,

że ów jedyny szereg dążeń jest przerwany przez śmierć.

Ona jest, zdaniem Heideggera, ostatnim “projektem" (Ent-

wurf) człowieka, a więc zamyka cały szereg projektów,

tj. dążeń, tak jak ostatni akord zamyka melodię. Podobnie

więc jak ten akord, śmierć nadaje sens całości. Śmierć

byłaby więc sensem życia. U Sartre'a przeciwnie, ona nie

tylko nie jest sensem życia, ale, przerywając szereg

dążeń, pozbawia ostatnie z nich sensu, a więc i

przedostatnie i przed-przedostatnie, tak że całość zapada

się w próżnię bezsensu. Życie ludzkie jest - jak powiada

Sartre w innym kontekście - une passion inutile.

Te rozumowania zakładają dwie przesłanki: że życie

człowieka ma tylko wtedy sens, gdy on do czegoś dąży i że

to życie jest jednym jedynym szeregiem wzajemnie

podporządkowanych celów. Powiedziałem już, że uważam

obie za fałszywe. Pierwszą, bo życie ma sens niekiedy

także gdy do niczego nie dążymy, ale po prostu

używamy chwili (1.4). Drugą, bo w życiu mamy wiele

niezależnych szeregów dążeń (1.6). Ale jeśli się te

przesłanki przyjmie, trzeba też przyjąć wniosek, jaki

Sartre z nich wyciąga (jego krytyka Heideggera jest

przekonywująca). Możemy więc twierdzić że:

1.7. Jeśli tycie człowieka ma sens tylko wtedy, gdy on do

czegoś dąży i jeśli to życie jest jednym szeregiem

wzajemnie sobie podporządkowanych dążeń - to życie tego

człowieka w ogóle sensu nie ma.

Nasuwa się tu naturalnie pytanie, czy następnik tego

twierdzenia jest prawdziwy. Czy prawdą jest że życie

ludzkie sensu nie ma? Jeśli jest fałszywy, to jest jeśli życie

ludzkie ma faktycznie sens, to przynajmniej jedna z obu

przesłanek naszych egzystencja-listów byłaby też fałszywa,

a to niezależnie od naszych powyższych rozważań. Ale z

tym przechodzimy do innej dziedziny. Dotąd mowa była o

istocie życia, o tym czym ono jest. Trzeba teraz powiedzieć

słowo o jego istnieniu, starać się odpowiedzieć na pytanie,

czy życie ludzkie rzeczywiście ma sens.

2 — Bocheński: Sens życia

Jest w Starym Testamencie słynne zdanie: hawel hawelim

hakol hawel - w polskim (co prawda nie całkiem

ścisłym) przekładzie: “marność nad marnościami i wszystko

marność". Wszystko, co człowiek może spotkać w życiu,

do czego może dążyć i czego może używać jest marne,

nie warte zachodu, nie ma więc sensu. A więc i samo

nasze życie nie ma sensu. Autor biblijny uzasadnia swoje

twierdzenie powołując się na doświadczenie swojego

bogatego życia. Nie znalazł, powiada, niczego co by było

warte zachodu, ani w bogactwie, ani we władzy, ani w

rozkoszach. Wszystko wydało mu się marne, bez wartości.

Ten pogląd, albo, powiedzmy ostrożniej, tę interpretację

biblijnego zdania, chcę nazwać tutaj “hawelizmem". Jest on

w najróżniejszych kręgach kulturalnych bardzo

rozpowszechniony. Tak np. buddyzm, (przynajmniej, w

postaci uchodzącej za pierwotną) jest skrajnie

hawelistyczny. Ale i u nas nie brak zwolenników tego

rodzaju pesymizmu. Na przykład, znajdujemy go u pisarzy

chrześcijańskich, a także i u wielu niechrześcijańskich

nowoczesnych myślicieli.

Toteż hawelizm wywierał w dziejach i wywiera ciągle

jeszcze ogromny wpływ na ludzi. Ja sam byłem w ciągu

długich lat jego zwolennikiem (i ofiarą), tak dalece, że

będąc kiedyś w Izraelu kazałem sobie wyryć owe

hebrajskie zdanie na płycie, która do dziś dnia wisi na

ścianie mojej pracowni. Ale powoli przyszedłem do

przekonania, że hawelizm jest złowrogim głupstwem. Aby

się o jego fałszywości przekonać, wystarczy je zanalizować.

Ta analiza przybiera taką mniej więcej postać:

Nie można wątpić, że niektórzy ludzie przeżywają niekiedy

chwile, w których ich życie sensu nie ma - jak na

przykład mój Andrzej. Tylko, że hawelizm twierdzi

znacznie więcej, a mianowicie, mówi to samo o

wszystkich ludziach i wszystkich chwilach ich życia.

Można to sformułować tak:

(F 1.2) Życie żadnego człowieka nie ma w żadnej chwili

sensu.

A że życie człowieka ma dokładnie wtedy sens, kiedy albo

istnieje cel, do którego on w tej chwili dąży, albo on tej

chwili używa (1.5), wynika z powyższego twierdzenia także

że:

(F 1.3) Żaden człowiek w żadnej chwili ani nie dąży do

jakiegoś celu, ani nie używa tej chwili.

To ostatnie zdanie jest oczywiście fałszywe. Aby tego

dowieść wystarczyłoby wykazać, że istnieje choćby jeden

człowiek i jedna chwila, w której ten człowiek do czegoś

dąży. W rzeczywistości pewne jest znacznie mocniejsze

twierdzenie, a mianowicie, że znakomita większość ludzi

dąży do czegoś w znakomitej większości chwil. Przeczyć

temu może tylko ten, kto np. nigdy nie cierpiał na ból

zębów, nie był głodny, nie pragnął na serio kobiety, ani nie

wziął udziału w zawodach sportowych. Otóż życie

normalnych ludzi jest pełne takich sytuacji. A skoro życie

ma sens, gdy człowiek do czegoś dąży, wolno postawić

twierdzenie, że:

1.8. Życie większości ludzi ma sens w większości chwil.

To znaczy, że hawelizm jest fałszem.

Ale jeśli tak jest, jak to się dzieje, że tylu ludzi i to często

bardzo inteligentnych, a nawet genialnych, mogło mu

hołdować? Moim zdaniem było to możliwe tylko dzięki

pomieszaniu dwóch pojęć: sensu życia i szczęścia, przy

tym to ostatnie było rozumiane w pewien swoisty

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: