Nowakowski W., Korzenie Prusów.pdf

Korzenie Prusów

Wojciech Nowakowski

KORZENIE PRUSÓW.

STAN I MOŻLIWOŚCI BADAŃ NAD DZIEJAMI

PLEMION BAŁTYJSKICH W STAROŻYTNOŚCI

I POCZĄTKACH ŚREDNIOWIECZA

Rozważania te będą dotyczyły przede wszystkim korzeni Prusów, bo re-

lacja nie zostanie doprowadzona do czasu, w którym nazwa „Prusowie” po-

jawiła się na kartach średniowiecznych kronik. Odwołanie się w tytule do

nazwy etnicznej narzuca bowiem przedstawienie historycznej interpretacji

materiałów archeologicznych. Chodzi więc nie o zademonstrowanie fibul,

grotów włóczni czy sprzączek do pasa, lecz o przedstawienie od razu wnio-

sków, które można wyciągnąć z drobiazgowej analizy takich znalezisk. Zabieg

taki jest – właśnie jako interpretacja – zawsze ryzykowny, gdyż zmusza ar-

cheologa do wychodzenia poza własne poletko badawcze – poza owe, bezpiecz-

ne dla autora, a niezrozumiałe dla nieprofesjonalistów zapinki Almgren 61,

czy paciorki Mączyńska 387 – a tym samym na wystawienie się na krytykę

przedstawicieli „sąsiednich” dyscyplin, przede wszystkim – historyków.

Archeologowi nie wolno przy tym zrezygnować z podstawowych narzę-

dzi analizy pradziejowej. Podstawą jego wnioskowania muszą być materiały

archeologiczne uporządkowane w grupy współczesnych sobie i bliskich te-

rytorialnie znalezisk, o szczególnych, wyróżniających je cechach. Dopiero

tak wydzielone jednostki – niezbyt szczęśliwe nazywane „kulturami arche-

ologicznymi” 1 – mogą być przedmiotem dalszych badań, których celem by-

łaby próba ustalenia, czy za zbieżnością materiału archeologicznego mogła

kryć się jakaś rzeczywista wspólnota i co mogło ja spajać: identyczny model

gospodarki, podobne wierzenia czy wspólna mowa. Tylko w wyjątkowych

przypadkach można więc mówić o konkretnych ludach – i to wyłącznie wte-

——————

1 Por. przedstawioną przez K. Godłowskiego definicję „kultur archeologicznych – rozumianych jako

jednostki umożliwiające uporządkowanie materiału archeologicznego – zbiory charakterystycznych ele-

mentów kulturowych, uchwytnych w źródłach archeologicznych i współwystępujących ze sobą w po-

wtarzającym się układzie na określonym obszarze i w określonym czasie”: K. Godłowski, Pierwotne sie-

dziby Słowian . Wybór pism , red. M. Parczewski, Kraków 2002, s. 66.

12 Wojciech Nowakowski

dy, gdy dostępne są jednoznaczne przekazy źródeł pisanych, współczesne

analizowanej sytuacji. Nie można też zapomnieć, że antyczni pisarze nie

stosowali obecnych kryteriów etnicznych i że opisywane lub tylko wymie-

niane przez nich „ludy” mogły być tylko grupami ludzkimi, równie trudny-

mi do jednoznacznego sklasyfikowania, co „kultury archeologiczne” 2 .

Dodatkowym utrudnieniem jest również wspomniany wyżej fakt, że

nazwa „Prusowie” pojawiła się, z punktu widzenia archeologii pradziejo-

wej, bardzo późno 3 . Jedyny możliwy sposób śledzenia „korzeni” tego ludu

to retrogresja, czyli cofanie się w czasie, od momentu zanotowania tego et-

nonimu, tak głęboko w przeszłość, jak na to pozwoli nieprzerwana sekwen-

cja materiałów archeologicznych, pod którą można domyślać się także kon-

tynuacji zasiedlenia. Dlatego rozważania dotyczące Prusów i ich „korzeni”

muszą zamykać się w stosunkowo wąskim odcinku pradziejów i stale od-

woływać do ciągłości kulturowej i osadniczej oraz do analogicznej sytuacji

obserwowanej w średniowieczu. Na użytek słuchaczy trzeba jednak kon-

struować relację zgodnie z biegiem czasu, a więc odwrotnie w stosunku do

wymagań poprawności wnioskowania pradziejowego.

Wszystkie przytoczone zastrzeżenia nie pozwalają zacząć „dziejów Pru-

sów” wcześniej niż we wczesnej epoce żelaza, jest to bowiem najdalej prze-

sunięty wstecz punkt pradziejów, dla którego można podejmować próby łą-

czenia mieszkańców Mazur czy Sambii z ludami bałtyjskimi. Interpretacje

etniczne odnoszące się do czasów wcześniejszych, takie jak przedstawianie

formowania się schyłkowoneolitycznej kultury rzucewskiej jako wyniku ger-

manizacji Finów 4 czy zaliczanie mieszkańców Półwyspu Sambijskiego z epoki

brązu do hipotetycznego etnosu „staro-europejskiego” 5 , mogą być pociąga-

jące, ale pozostają poza jakimkolwiek związkiem z faktami archeologiczny-

mi czy historycznymi.

1. Czy to już byli Bałtowie?

Przyjęcie wczesnej epoki żelaza za początkowy punkt rozważań jest uza-

sadnione wyraźną cezurą kulturową. Po kilkusetletnim występowaniu mię-

dzy dolną Wisłą a Niemnem stanowisk kultury łużyckiej, dla której charak-

——————

2 Problematyka ta została obszernie przedstawiona w zbiorze tekstów J. Kolendo, Świat antyczny i barba-

rzyńcy. Teksty, zabytki, refleksja nad przeszłością , t. 1, Warszawa 1998, s. 41–84, 95–115.

3 J. Powierski, Prusowie , w: Słownik starożytności słowiańskich IV , Wrocław–Warszawa–Kraków 1970,

s. 368–371; J. Udolph, Pruzzen , w: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 23 , Berlin–New York 2003,

s. 534–536.

4 L. Kilian, Haffküstenkultur und Ursprung der Balten , Bonn 1955, s. 190.

5 J. Okulicz, Einige Aspekte der Ethnogenese der Balten und Slawen im Lichte archäologischer und spra-

chwissenschaftlicher Forschungen , Questiones Medii Aevii 3, 1986.

Korzenie Prusów

terystyczne były rozległe cmentarzyska płaskie z osobnymi, ciałopalnymi

pochówkami, składanymi w charakterystycznych popielnicach oraz otwar-

te osady pozbawione umocnień 6 , w połowie pierwszego tysiąclecia przed

Chrystusem na Pojezierzu Mazurskim, Półwyspie Sambijskim i w dorzeczu

Pregoły pojawiły się stanowiska nowej jednostki archeologicznej, tzw. kul-

tury kurhanów zachodniobałtyjskich 7 . Zgodnie z niezbyt szczęśliwe sformu-

łowaną nazwą charakterystyczną cechą tej kultury były kurhany z kręgami

i brukami, albo ze skrzyniami kamiennymi 8 , w których ustawiano po kilka-

naście i więcej urn o kulistych dnach i wielootworowych uchach 9 (ryc. 1).

Równocześnie na wzgórzach i cyplach wysoczyznowych zaczęły być wzno-

szone osiedla obronne o niewielkiej powierzchni wewnętrznej, zamieszkałe

najwyżej przez kilka rodzin 10 . Radykalna zmiana obrządku pogrzebowego,

systemu osadnictwa oraz kształtu naczyń sugerowała, że powstanie kultury

kurhanów zachodniobałtyjskich nie było wyłącznie ewolucyjnym przekształ-

ceniem modelu kulturowego, lecz raczej wynikiem napływu nowej ludności

przynoszącej ze sobą własną wizję życia doczesnego i pozagrobowego. Za

podstawę do określenia pochodzenia owych przybyszów uznano kulistodenną

ceramikę, stanowiącą wyraźną osobliwość. Jedynym obszarem w Europie

Środkowej i Wschodniej, na którym wśród naczyń z wczesnej epoki żelaza

zdarzały się formy o dnach kulistych była tzw. kultura miłogradzka na środ-

kowym Podnieprzu 11 . Zbieżność ceramiki, „wzmocniona” obecnością w obu

kulturach osiedli obronnych i cmentarzysk kurhanowych, stała się podsta-

wą do uznania ludności kultury kurhanów zachodniobałtyjskich za – przy-

najmniej w części – imigrantów z Podnieprza.

Migracja ta miała przynieść zmiany nie tylko kulturowe, lecz także et-

niczne. Wyodrębnienie się spośród mieszkańców środkowego Podnieprza,

interpretowanych jako hipotetyczna „wspólnota bałto-słowiańska”, pewnej

grupy, jej przemieszczenie się na pobrzeże Bałtyku i nawarstwienie się tam

na wcześniejszą ludność kultury łużyckiej miało doprowadzić do wykrysta-

——————

6 Idem, Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII wieku n.e. , Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk

1973, s. 216–233; J. Dąbrowski, Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce , Białystok 1997, s. 93–99.

7 Określenie to wprowadziła Ł. Okulicz, Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żela-

za , Warszawa–Kraków–Gdańsk 1970.

8 Eadem, op. cit., s. 62–72; M. J. Hoffmann, Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbał-

tyckiej w I tysiącleciu p.n.e. , Olsztyn 2000, s. 31–36; por. np. A. Bezzenberger, Hügelgräber in dem Födersdörfer

Forst, Kr. Braunsberg , Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia 22, 1900–1904 (1909), s. 1–27,

tabl. I–VII.

9 Ł. Okulicz, op. cit., s. 23–40; M. J. Hoffmann, op. cit., s. 85–102.

10 Ł. Okulicz, op. cit., s. 72–74; M. J. Hoffmann, op. cit., s. 49–54.

11 Ł. Kunicka-Okulicz, Uwagi o procesie kształtowania się kultury kurhanów zachodniobałtyjskich we wcze-

snej epoce żelaza , Archeologia Polski XI/2, 1966, s. 432–433; J. Okulicz, op. cit., s. 251.

14 Wojciech Nowakowski

lizowania Bałtów Zachodnich 12 – co zresztą wyraźnie akcentowała nazwa.

Zasięg kultury kurhanów zachodniobałtyjskich wskazuje, że w jej ludności

można dopatrywać się przodków tylko Prusów i Jaćwięgów, formowanie się

protoplastów pozostałych nadbałtyckich ugrupowań bałtyjskich byłoby więc

rezultatem innych ciągów wydarzeń.

Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich nie stanowiła monolitu: w jej

obrębie wydzielało się kilka mniejszych ugrupowań, niekiedy wyraźnie odbie-

gających od „klasycznego” wzorca. Podstawowy zrąb tworzyły dwie grupy

kulturowe – grupa sambijska i grupa zachodniomazurska 13 – rysujące się jako

dwie wyraźne koncentracje stanowisk. Występujące tu kurhany zawierały

często kamienne skrzynie grobowe, zbliżone do konstrukcji występujących

na cmentarzyskach płaskich tzw. kultury pomorskiej na Pomorzu i w Wiel-

kopolsce. Także przedmioty brązowe z grup sambijskiej i zachodniomazur-

skiej pokrywały się z charakterystycznymi znaleziskami ze stanowisk kultury

pomorskiej, takimi jak szpile z miseczkowatą główką czy napierśniki z me-

talowych prętów 14 . Ceramika sepulkralna, choć różniąca się swymi kuli-

stymi dnami i wielootworowymi uchami, swoją tektoniką naśladowała rów-

nież popielnice kultury pomorskiej. O sile wpływów tej ostatniej świadczy

zresztą sporadyczne występowanie w obu grupach kultury kurhanów za-

chodniobałtyjskich urn twarzowych, stanowiących „wizytówkę” kultury po-

morskiej 15 (ryc. 2). Także „zachodniobałtyjska” ceramika osadowa nawią-

zuje do form z kręgu pomorsko-kloszowego. Dotyczy to zwłaszcza grupy

zachodniomazurskiej i jej południowej peryferii, wydzielanej niekiedy jako

tzw. grupa północnomazowiecka 16 . W sumie podobieństwa są na tyle duże,

że należałoby postawić pytanie, co do pozycji kultury kurhanów zachodnio-

bałtyjskich względem sąsiadujących z nią jednostek archeologicznych – być

może związki grup zachodniomazurskiej i północnomazowieckiej, a zapew-

ne także grupy sambijskiej z kulturą pomorską należy rozpatrywać na tej

——————

12 Ł. Okulicz, Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich , s. 149–159; eadem, Uwagi o etnogenezie zachod-

niego odłamu Bałtów , Archeologia Polski XIV/2, 1969, s. 391–416.

13 Eadem, Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich , s. 85.

14 Por. M. J. Hoffmann, Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I ty-

siącleciu p.n.e. , Olsztyn 1999, tabl. CXXXVI:1–4, s. 10.

15 A. Waluś, Popielnice „oczkowe” i twarzowe kultury kurhanów zachodniobałtyjskich , w: Kultura pomor-

ska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? , Warszawa 1995, s. 91–102.

16 Ł. Okulicz, Kultura pomorska a kultura kurhanów zachodniobałtyjskich , w: Problemy kultury pomor-

skiej , red. T. Malinowski, Koszalin 1979, s. 28, ryc. 5; por. D. Sikorski, Kitki. Dwa wczesnożelazne cmentarzy-

ska ciałopalne z Mazowsza Północnego , Warszawa 2000, s. 50–52. Warto tu zwrócić uwagę, że zespół osad-

niczy w Rembielinie, pow. Przasnysz, podawany przez Ł. Okulicz jako przykład stanowiska grupy

północnomazowieckiej kultury kurhanów zachodniobałtyjskich został kilkanaście lat później włączony

do kultury pomorskiej: por. A. Waluś, Zabytki metalowe kultury lateńskiej z Rembielina, woj. ostrołęckie , Bar-

baricum 2, Warszawa 1992, s. 89.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: