filozofia Hudzik.pdf

FILOZOFIA

prof. JAN PAWEŁ HUDZIK

I rok politologii UMCS 2002/2003 (semestr letni)

CZERWIEC 2003

O FILOZOFII, CZYLI PODSTAWOWE WIADOMOŚCI Z ZAKRESU METAFILOZOFII

1 Pojęcie filozofii

2 Powstaniefilozofii

3 Koncepcjefilozofii

4 Metodyfilozofii

5 Dyscyplinyfilozoficzne

6 Filozofiaaświatopogląd i ideologia

7 Podział dziejów filozofii

FILOZOFIA STAROŻYTNA11

1 Platon

a Metafizyka

b Teoria idei i nauka o duszy

c Gnozeologia – teoria poznania (gr. g nosis – poznanie)

d Politeia – państwo idealne

2 Arystoteles

a Cel filozofii

b Krytyka metafizyki platońskiej

c Metafizyka

d Etyka

e Polityka

3 Filozofiachrześcijańska: św. Augustyn

a Bóg i świat

b Teocentryczna metafizyka

c Teoria poznania

d Heteronomiczna etyka

FILOZOFIA NOWOŻYTNA

1 Filozofia polityki: Thomas Hobbes, John Locke, Jan Jakub Rousseau

2 Kartezujesz (1596 – 1650)

a Myślę, więc jestem

b Dualizm duszy i ciała

c Teoria poznania

d Szkoła kartezjańska: problem dusza – ciało (Leibniz, Spinoza, Malebranche)

3 Immanuel Kant (1724 – 1804)

a Filozofia transcendentalna

b Krytyka metafizyki

c Filozofia praktyczna

4 Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 – 1831)

a Idealizm ewolucyjny

b Metoda dialektyczna

c Filozofia państwa i dziejów

WSPÓŁCZESNE KIERUNKI FILOZOFICZNE

1 Karol Marks (1818 – 1883), Fryderyk Engels (1820 – 1895)

a Materializm dialektyczny

b Materializm historyczny

2 Pozytywizm

3 Filozofiaanalityczna

4 Fenomenologia

5 Egzystencjalizm

6 Postmodernizm

WYBRANE ZAGADNIENIA ZE WSPÓŁCZESNEJ FILOZOFII POLITYKI

1 Teoriakrytyczna

2 Karl Raimund Popper (1902 – 1994)

3 Hannah Arendt (1906 – 1975)

4 Michel Foucault (1926 – 1984)

5 Wieloznaczność liberalizmu

O FILOZOFII, CZYLI PODSTAWOWE WIADOMOŚCI Z

ZAKRESU METAFILOZOFII

1. POJĘCIE FILOZOFII

Filozofia to pojęcie pochodzące z języka greckiego oznaczające umiłowanie mądrości. Filozof zaś to

miłośnik mądrości (gr. philos – miłośnik; gr. sophia – mądrość), którego cechuje dążenie do każdej

formy poznania. Według tradycji twórcą terminu filozofia jest PITAGORAS (VI w. p.n.e.). Był on

człowiekiem bardzo religijnym i zakładał, że całkowite poznanie (całkowita mądrość) przypada tylko

bogom, człowiek zaś może mądrość jedynie miłować. Mądrość w tym znaczeniu jest postrzegana jako

najgłębsze zrozumienie rzeczywistości bez obawy zbłądzenia, wiedza, która jest przeżyta, znana z

autopsji. Może być to zarówno wiedza teoretyczna, jak i praktyczna (tj. wyrażająca się w zachowaniu).

Jest to trzeźwy osąd, wiedza zaangażowana, która kieruje naszym postępowaniem (angażuje ludzką

wolę).

2. POWSTANIE FILOZOFII

Powstania nazwy filozofia nie można łączyć z powstaniem filozofii. Najpierw była myśl filozoficzna,

która zrodziła się na przełomie VII i VI w. p.n.e. w umysłach Greków z kolonii jońskich. Inne ludy

Wschodu, które wcześniej niż Grecy osiągnęli wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego, nie stworzyły

odpowiednika filozofii. Zgodnie z teorią G. Reala filozofia to specyficzny twór Greków starożytnych.

Uważał on, że dzięki filozofii, wyższość Greków nad innymi ludami miała charakter jakościowy, a nie

ilościowy . O jakości tej świadczy m.in. to, że to dzięki filozofii kultura Greków poszła w innym kierunku

niż u innych ludów. To właśnie grecka filozofia stworzyła zachodnią kulturę i naukę. Warto przy tym

dodać, że Grecy korzystali z wiadomości zaczęrpniętych od innych ludów, np. z dziedziny matematyki

– od Egipcjan. Różnica polega jednak na tym, iż dla innych ludów Wschodu nauka miała jedynie

charakter czysto praktyczny. Grecy natomiast zmienili do niej podejście, wprowadzili rozróżnienie na

teorię i praktykę, na wiedzę teoretyczną, służącą prawdzie o świecie, samej sobie, oraz na wiedzę

praktyczną – służącą zmienianiu rzeczywistości, działaniu. Dokonało się także przejście od mitycznego

sposobu myślenia do myślenia opartego na doświadczeniu i rozumie, podczas gdy w mądrości

Wschodu dominującą rolę odgrywały nadal mity, brakowało teoretyczności. Nastąpiło tzw.

„spekulatywne oczyszczenie problemów astronomiczno-geometrycznych z aspektów praktycznych”.

Skupiono się na nauce teoretycznej, która charakteryzuje się tym, że nie jest wartościująca i jest nauką

czystą. Można więc powiedzieć, że na tym głównie polega owa „różnica jakościowa”, o której

wspomina G. Reale.

Dlaczego jednak Grecy? Duże znacznie odegrała tutaj religia... Grecy nie mieli bowiem ksiąg świętych,

nie posiadali stałej kanonicznej dogmatyki, nie mieli dogmatów i tym samym strażników dogmatów

(kasty kapłańskiej). A brak stróżów dogmatów pozostawił duży margines dla myśli spekulatywnej.

Grecka religijność opierała się na dwóch typach religi: a) religii publicznej (mitologii) oraz b) religii

misteriów. To właśnie w duchu misteryjnej religijności powstał orfizm , którego prekursorem był według

Greków mityczny poeta z Tracji, Orfeusz (VII – VI w. p.n.e.). Uważa się, że to właśnie nauka orfików

wpłynęła na powstanie filozofii. Wysuwali oni następujące twierdzenia:

wczłowieku zamieszkuje jakaś boska zasada – wina pierwotna, demon, który z powodu swoich

grzechów został wrzucony w ciało materialne

ów demon (boska zasada) jest nieśmiertelny i – aby odpokutować – wciela się w różne ciała

(reinkarnacja)

jedynie sposób życia reprezentowany przez orfików, ich praktyki mogą położyć kres temu

cyklowi reinkarnacji

jedynie ten, kto przestrzega orfickiego stylu życia, po śmierci może cieszyć się radością,

zasłużoną nagrodą (wyzwoleniem)

Tym samym to właśnie orficy wprowadzili dualistyczną koncepcję człowieka: ciało-dusza. Dzięki

orfikom człowiek spostrzegł, że w jego ciele jest coś duchowego (demon – boska zasada). Prowadziło

to od umartwiania ciała, gdyż za konieczne przyjęto oczyszczenie tego boskiego elementu z

cielesności.

Za pierwszego filozofa uważa się TALESA Z MILETU. Żył on na przełomie VII i VI w. p.n.e. za czasów

Solona i Krezusa; był politykiem, technikiem, inżynierem, kupcem, podróżnikiem i uczonym.

Przepowiedział zaćmienie Słońca 28 V 585 r. p.n.e. – rok ten uważa się za symboliczny moment

rozpoczęcia filozofii. W swoich poglądach przeszedł od praktycznych umiejętności do nauki. Wiedza

naukowa tym różni się do umiejętności, że musi być: uporządkowana, zanalizowana i udowodniona. W

umiejętnościach chodzi o prawdy praktyczne, a w nauce także o prawdy interesujące same przez się.

Tales stawiał pytanie o początek świata. Nie pytał, kto świat zrobił, ani jaki jest świat obecnie (odejście

do mitologii). Pyta „dlaczego?” – jest to pytanie o przyczynę bytu, od którego swiat pochodzi. Tales

odpowiada: wszystko pochodzi z wody – bo bez wody nie ma życia; jest to żywioł, którego jest

najwięcej.

Przedmiotem dociekań Talesa i jego następców była przyroda. Arystoteles nazwał tych filozofów

fizjologami , czyli filozofami przyrody (od gr. phisis – przyroda). Naczelnym pytaniem, jakie sobie

stawiali, było pytanie o początek przyrody, o pochodzenie świata, jaki był pierwotnie rodzaj ciał, z

których rozwinęła się przyroda, jaka była pierwotna materia. Rozprzestrzeniło się przekonanie o

konieczności istnienia określonej prasubstancji, która kryje się za wszelkimi zmianami w przyrodzie.

Musi istnieć coś, z czego wszystko bierze swój początek i do czego powraca. Zadawali pytania,

dotyczące widocznych zmian zachodzących w przyrodzie. Starali się określić odwieczne prawa natury.

Pragnęli zrozumieć to, co dzieje się w przyrodzie, nie odwołując się przy tym do wyjaśnień

podawanych przez mitologię. Przede wszystkim starali się zrozumieć procesy zachodzące w

przyrodzie obserwując samą przyrodę. W ten sposób filozofowie przyrody uwolnili się od religii. Byli oni

hilozoistami , czyli tymi, który życie traktowali nierozłącznie od materii (gr. hile – materia + gr. dzoe –

życie, ruch, siła = złączenie materii z siłą, życiem, ruchem). Mniemali, że zdolność poruszania się jest

zasadniczą własnością materii jako objaw życia i duszy. Nie przychodziło im do głowy, aby siła mogła

być poza materią. Nie byli oni jeszcze pod wpływem orfików, toteż uważali, że dusza jest materialna.

Uczniem Talesa był ANAKSYMANDER Z MILETU (ok. 610 – 547 r. p.n.e.). W swoich badaniach

wyszedł on poza obserwację, dokonywał wielu obliczeń astronomicznych, konstruował też zegary

słoneczne; opracował ponadto pierwszą grecką mapę ziemi i morza oraz pierwszy model świata

(rodzaj planetarium). Jako pierwszy użył terminu arche (gr. początek). Arche było dla niego

początkiem i prazasadą rzeczy (właściwą naturą). Rozumiał on przez tę zasadę nie jakiś konkretny

rodzaj materii (jak np. Tales rozumiał wodę), lecz jakąś inną naturę, z której powstają wszystkie

niebiosa i światy. Był to bezkres ( apeiron ) – pierwotna materia, która była bezgraniczna, nieokreślona.

Bezkres istniał na początku i nadal istnieje, traci zaś swoją nieokreśloność w miarę, jak kształtuje się

zeń przyroda. Dzieje się to w procesie wyłaniania się przeciwieństw (bezkres przybiera inne kształty w

procesie wyłaniania się przeciwieństw). Proces ten powoduje wieczny ruch, który jest nieodłączny od

materii (hilozoizm). Na początku wydzieliły się przeciwieństwa: zimno i ciepło, skąd powstały różne

stany skupienia (ziemia, woda, powietrze, ogień). Ziemia jako najcięższa znalazła się pośrodku, a

tamte otoczyły ją koncentrycznymi, coraz to lżejszymi i gorętszymi sferami. Trzy zasady teorii

Anaksymandra: a) teoria wspólnego początku ( arche ), którym jest bezkres; b) teoria wiecznego ruchu;

c) teoria konfliktu przeciwieństw.

Kolejny z filozofów, ANAKSYMENES Z MILETU (ok. 585 – 525 p.n.e.), był uczniem Anaksymandra.

Przyjął od niego, że świat jest bezkresny i że ruch jest wieczny. Za początek wszystkiego przyjął jeden

z czterech żywiołów – powietrze – bo tylko ono zdaje się być ilościowo nieskończone (podzielał więc

pogląd Talesa, że musi istnieć jeden rodzaj materii, będacy przyczyną wszelkich zmian zachodzących

w przyrodzie). Powietrze łatwo ulega zmianom, co pozwala wnioskować, że z niego powstały

wszystkie przedmioty (powietrze przez oziębienie lub ogrzewanie przechodzi w inny stan skupienia) –

stąd przekonanie o jedności przyrody. Zmiany w przyrodzie powoduje ruch, nieodłączny od materii

(hilozoizm).

Kontynuatorem myśli Anaksymenesa był HERAKLIT Z EFEZU (ok. 544 – 484 r. p.n.e.). Był pierwszym

z filozofów, który nie tylko snuł własne myśli, ale także zwalczał cudze. Już nie tylko obserwacja, jak u

pierwszych Jończyków, lecz introspekcja (wgląd rozumowy w siebie, badanie własnych przeżyć

psychicznych) stanowiła podłoże jego teorii. Był pierwszym między filozofami, który miał

zainteresowanie humanisty.

Twierdził, że wszystkim w świecie kieruje jedno prawo – rozum ( logos ), który powoduje cykliczny

rozwój świata. Chociaż ludzie nie zawsze myślą podobnie i nie zawsze mają taki sam rozum, musi

istnieć swoisty „rozum świata”, który rządzi wszystkim, co dzieje się w naturze. Ów „rozum świata” czy

„prawo natury” jest wspólny dla wszystkich i wszyscy ludzie muszą się mu podporządkować.

Rozumność świata wyraża się w jego zmienności i zawartych w nim przeciwieństwach. Przeciwieństwa

uzupełniają się wzajem (jedność przeciwieństw) i rzeczywistość bez nich nie jest możliwa. Żywe i

umarłe, młode i stare, dobro i zło, sprawiedliwość i niesprawiedliwość są czymś jednym (na przykład,

gdybyśmy nigdy nie chorowali, nie rozumielibyśmy, co to znaczy być zdrowym).

Praelementem wszechrzeczy ( arche ) wg Heraklita jest ogień – jako początek zarówno tego co

materialne, jak i duchowe. Ogień nie jest stałym składnikiem przyrody (jak np. powietrze u

Anaksymenesa), lecz jest fazą wiecznej przemiany, źródłem powszechnej zmienności i powszechnego

stawania się; ogień stale zmienia się w rzeczy, a one w ogień. Przemiany ognia odbywają się w dwóch

kierunkach: „w dół” i „w górę” (cykliczne ujęcie historii rozwoju świata).

Zasadniczą własnością przyrody wg Heraklita jest jej zmienność. Obrazem rzeczywistości jest

rzeka: panta rei – wszystko płynie, nic nie trwa, „niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki, bo

już inne napłynęły na nią wody”. Niekiedy rzeczy wydają się trwać, ale trwanie ich jest złudzeniem. Nie

ma bytu, jest tylko stawanie się – teoria powszechnej zmienności ( wariabilizm ). Przekonanie o

zmienności i ciągłości zjawisk doprowadziło Heraklita do relatywizmu , tzn. nic z tego, co istnieje nie

posiada własności stałych i bezwzględnych, lecz wciąż zmienia własności i przechodzi z

przeciwieństwa w przeciwieństwo.

Heraklit uważał, że dusza jest śmiertelna. Człowiek zaś podlega z konieczności przeznaczeniu;

istotą przeznaczenia jest rozum ( logos ), który wszystko przenika. Człowiek zatem nie jest wolny,

pozostaje mu jedynie zgadzać się z przeznaczeniem lub nie. Szczęściem jest zadowolenie, a wynika

ono z aprobaty z tego, co się dzieje na płaszczyźnie wnętrza.

W opozycji do Heraklita i Anaksymenesa zarazem stali ELEACI, którzy zapoczątkowali metafizyczne

ujmowanie rzeczywistości. Założycielem szkoły eleackiej był PARMENIDES Z ELEI (ok. 544 – 484 r.

p.n.e.). Do jego czasu pytano ciągle o arche , o początek świata, a pomijano pytanie o naturę świata;

wierzono świadectwom zmysłów, a nie doceniano rozumu. Parmenides stworzył pierwszy

racjonalistyczny system.

Uważał, że wszystko, co istnieje, istnieje od zawsze, jest wieczne. Był zdania, że „nic nie może

powstać z tego, czego nie ma, a to co jest, nie może przestać być”. Była to jego ontologiczna zasada

tożsamości . Z tej zasady Parmenides wywnioskował wszystkie własności bytu:

byt jest jeden (bo byt mógłby być przedzielony niebytem, a niebytu nie ma)

byt nie ma początku (bo z czego miał powstać? tylko z niebytu, a niebytu nie ma)

byt jest nieruchomy (bo ruch przechodzi przez niebyt)

byt jest niezmienny (Parmenides był przekonany, że żadna prawdziwa zmiana nie jest możliwa

– nic nie może zmienić się w nic innego niż w to, czym dokładnie jest)

byt jest nieograniczony – bo musiałby być ograniczony przez niebyt

A więc byt jest stały i jeden, jest przeciwieństwem stawania się i mnogości. Wszystko jest jednym

bytem – monizm (monizm – pogląd w ontologii, wg którego natura bytu jest jednorodna, np. istnieje

tylko substancja materialna albo tylko duchowa; przeciwny dualizmowi i pluralizmowi).

Parmenides odrzucał doświadczenie jako źródło poznania i całą wiedzę wywodził z założonych a

priori przesłanek ogólnych; zaufał wyłącznie rozumowi i dedukcji. Wyróżnił dwa rodzaje poznania: 1)

poznanie zmysłowe (gr. doxa – sąd, zdanie, mniemanie); 2) poznanie rozumowe (gr. alateja –

prawda). Zmysły dają nam tylko mniemanie, wiedzę prawdopodobną, rozum zaś – wiedzę prawdziwą.

Parmenides powoływał się na wiedzę rozumową, żeby udowodnić, że to co widać zmysłami nie jest

prawdziwe – w taki sposób chciał udowadniać swoje teorie, które były wyraźnie na przekór temu, co

normalnie się spostrzega (np. ruch).

Rozłam między heraklityzmem (wszystko się zmienia, można polegać na wrażeniach zmysłowych) a

eleatyzmem (nic się nie zmienia i dlatego nie można polegać na wrażeniach zmysłowych) wywoływał

próby ich pogodzenia. Prób tych było kilka, a wszystkie polegały na tym samym: zachowywały

Parmenidejskie przekonanie o niezmienności bytu (i tym samym odrzucały wariabilizm), natomiast dla

wytłumaczenia zmian występujących w świecie porzucały przekonanie o jedności bytu (odrzucały

monizm, przyjmując w jego miejsce pluralizm). Wykształciły się w tej kwestii dwa nurty: naturalistyczny

i atomistyczny.

Jednym z reprezentantów nurtu naturalistycznego był EMPEDOKLES Z ARGENTU (485 – 435 r.

p.n.e.). Był on zdania, że tak wielka niezgodność Heraklita z Parmenidesem bierze się stąd, iż obaj

założyli istnienie tylko jednego pierwastka. Gdyby było to prawdą, przepaść między tym, co mówi

rozum, a tym, co „widzimy na własne oczy”, byłaby nie do pokonania. Empedokles doszedł do

wniosku, że należy odrzucić wyobrażenie o istnieniu jednej tylko pierwotnej materii. Ani sama woda,

ani samo powietrze nie zdoła przemienić się w krzew czy też w motyla. Niemożliwe jest więc, by w

przyrodzie występował tylko jeden pierwastek. Empedokles uważał, że przyroda zbudowana jest w

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: